Т.Ганбаатар. Дорноговь аймгийн Сайншанд сумын нэгдүгээр багт оршин суугч. Өөрийн хашаа болон орчмын газарт Баянбүрд байгуулж чадсан эко зүтгэлтэн.
#БүтээлчМонгол #CreativeMongolia
Хөлсний дуслаар ургуулсан Говийн гайхамшиг. Дорноговь, Сайн шанд сум. 1р баг.
Ярилцлага унших
Уран дархан
1984 онд Улаанбаатар хотод төрсөн. 1991- 2001 онд БЗД-ын 10 жилийн 44-р бүрэн дунд сургуулийг дүүргэсэн. 2000 оноос үе дамжсан уран дархан аавыгаа дагаж уламжлалт уран дархан болох гараагаа эхэлжээ. Монголын уламжлалт хийц болох утсан сүлжмэл, дарьганга хийцээр мөнгөн хэт хутга, эмээл, эртний хатадын шүрэн чимэглэлтэй толгойн гоёл зэрэг бүтээлүүдийг урладаг. Уран дарханы уламжлалыг хөгжүүлж, үр хүүхдүүддээ өвлүүлэн түгээн дэлгэрүүлэх зорилготойгоор өөрийн шинэ санаа, сонин содон нарийн хийцээр баяжуулан дахин давтагдашгүйгээр урлаж байна.
https://www.facebook.com/nyambayar.yandag
Цаасан урлал, лаан урлал, ebru art. Монгол Улсад цаасан болон лаан урлалыг хөгжүүлэхэд үнэт хувь нэмэр оруулсан.
1979 оны 2-р сарын 5-нд Улаанбаатар хотод төрсөн. 1986- 1996 онд Бүрэн дунд, 1996- 2000 онд Номын сангийн эрх зүйч мэргэжлээр баклавр дүүргэсэн. 2006- 2009 онд Солонгос Улсад ажиллаж амьдарч байсан. 2010 оноос Цаасан урлал, лаан урлал, ebru art- р бэлэг дурсгалын зүйлс урлаж, үзэсгэлэн, сургалт семинар зохион байгуулдаг. Цаасан урлалын багажны ком болон гарын авлага бүтээсэн. Лаан урлалын панент эзэмшдэг. 2012 онд Солонгос Улсын Цаасан урлалын холбооны сургалтанд сууж багшлах эрхийн гэрчилгээ, тус холбооны Гран При Шагнал хүртсэн. 2014 онд Монголд “Цаасаар урлахуй-1” үзэсгэлэн зохион байгуулсан. 2015 онд Турк улсад Ebru art аар сургалтанд суралцаж, Турк Улсад 350 уран бүтээлч оролцсон “Erguvan” үзэсгэлэнд оролцсон. 2012 онд Өрх толгойлсон, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үнэ төлбөргүй сургалтуудыг зохион байгуулж байсан. Англи, Солонгос, Турк хэлний дунд түвшиний мэдлэгтэй.
https://www.facebook.com/odgerel.tcaasanurlal/
Хөтөч- аялагч
1986 онд Өвөрхангай аймгийн Төгрөг суманд төрсөн. 1994- 1999 онд Төгрөг сумын 10 жил, 2000- 2004 онд Арвайхээр хотын I, II 10 жилүүдэд бүрэн дунд боловсрол эзэмшин, 2008- 2009 онд Япон улсын Токио хотын Аояама Гакуйн Их сургууль, 2005- 2010 онд МУИС-ийн Олон Улсын Харилцааны Сургуулийг бакалавр зэрэгтэй төгссөн.
Өөрийгөө илүү таньж, олохын тулд нарийн боовны цехэд хэвлэгч, рестаронд зөөгч, үйлчлэгч, аяга таваг угаагчаас эхлээд хүний эрх, эрүүл мэнд, эмэгтэйчүүдийн эрх- жендерийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ-уудад сайн дурын болон төсөл хөтөлбөрийн ажилтан хийж байсны зэрэгцээ эрдэм шинжилгээ, судалгаа, ногоон байгууламж, барилгын салбарын байгууллага, төслүүдэд орчуулагч, төслийн зохицуулагч зэрэг төрөл бүрийн талбарт өөрийгөө сорьж үзсэний дүнд “АЯЛАХ” буюу “үүргэвчээ үүрээд л замд гарах” гэдэг онцгой сонирхол нь өөрийгөө нээх, бусдыг ойлгох болоод амьдралыг ухаарах сонгодог хэлбэр болохыг мэдсэн бөгөөд өнөөг хүртэл Монгол орныхоо ихэнх нутаг болоод Япон, Хятад, Орос, Израйль, Недарланд, Бельги, Франц зэрэг улсуудаар ажил- аялалын шугамаар явснаас гадна 2014 оны 9 сараас 2015 оны 4 сар хүртэлх 7 сарын хугацаанд Зүүн Өмнөд Азийн улсуудаар ганцаарчилсан үүргэвчтэй аялалыг амжилттай хийгээд ирсэн. “Аялал, аялах” гэхээр их мөнгөтэй хүний хийх зүйл мэт боддог бол огт тийм биш. Хэрвээ та үнэхээр аялах сонирхолтой л бол чин сэтгэлээсээ тэмүүлж хүсэх хэрэгтэй. Бусад нь тэгээд л аяндаа болчихно. Нөгөөтэйгүүр хүн дуртай юмаа хийхээр ядардаггүй бөгөөд мөнгө/боломжууд ч араас дагадаг юм билээ. Ганцхан аялал ч биш ер нь өөрийгөө таньж мэдээд, хийх дуртай зүйлээ олчихоод түүнийхээ төлөө цаг нар хайхралгүй явах үнэхээр сайхан.
Өвөг дээдсийнхээ хатуужил тэвчээрийг өөр дээрээ турших зорилгоор Монгол орныхоо өнцөг булан бүрт очих морин аялал болон хүний л очих боломжтой Дэлхийн бусад газар орнуудад ганцаарчилсан үүргэвчтэй аялалуудыг хийж эмэгтэй хүн ганцаараа хаана хүрч болохыг мэдэх хүсэлтэй нэгэн.
Арьс ширэн дээр зураг урлаач
1978 оны 1 сарын 13- нд Улаанбаатар хотод төрсөн. 1986- 1994 онд 10 жилийн 34-р дунд сургууль төгссөн. 1995 онд үсчин, 1996- 1998 онд 3-р цаxилгаан станцад засварчин, 1998- 2000 онд Польш улсад, 2000 онд Mоголжингоо, Бэст салонд үсчнээр тус тус ажиллаж байсан. 2001 онд Үсчдийн Гоёл наадмын тэргүүн байр эзэлж 1-р зэргийн үсчин болсон.
2001- 2008 онд Гоёл салоныг эрхлэн ажиллуулсан.
2008 оноос одоог хүртэл Франц улсад гэр бүлээрээ ажиллаж амьдарч байна.
УРАН БҮТЭЭЛ
Үxэр, адууны ширэн дээр уран бүтээл туурвих санааг дэлхийд анхлан гаргаж, бүтээлээ хийж байна. Их Эзэн Чингис Хаан, Зэв Жанжин, Ноён, Хатан, Францийн Жанна Д’Арк, Их Аварга Дагвадорж, Бетховен зэрэг бүтээлийг туурвисан. Цаашид энэхүү бүтээлээ 3D хэлбэрээр бүтээх зорилго тавин ажиллаж байна.
https://facebook.com/ch.gerelhw
https://www.facebook.com/Authentic-Skin-Design-And…
Улаанбаатар хотод 1970-аад оны эхээр “Экар” од дэлхийг мөргөж сөнөөнө гэсэн цуу яриа тархжээ. Тэр үед үймсэн олон гэртээ яаран орж чемодандаа хувцасаа хийж, хүүхэд хөгшдөө дагуулж хаашаа ч юм явж байснаас гадна зарим нь эхнэрээ хуурсан тухайга хэлж байсан гэдэг. Хамгийн гол нь дэлхий сөнөх гэж байхад тэд хаашаа яарсан юм болоо? Хүн төрсөн цагаасаа л тээж ирсэн “ирээдүйдээ сайхан амьдрана” гэсэн итгэл үнэмшил нь амьдрах урам зориг өгч зовлон бэрхшээлийг давах хүчийг хайрладаг ч харин ирээдүйгээ тооцохгүй байх нь бэрхшээлийг бий болгож байдаг нь харамсалтай. Гэвч бидний хийж буй үйлдэл бүрт ирээдүйн сэтгэлгээ ажиглагдаж байдаг. Хөгшин хүнд сандал тавьж өгөх, өөрийнхөө эрүүл мэндийг хамгаалах, боловсрол эзэмших, насныхаа ханийг сонгох зэрэг олон үйл явдалд бид ирээдүйг харсан сэтгэлгээгээ ашиглаж байдаг. Хөдөө аж ахуйн гэгдэх өмнөх зуунуудад суралцах цаг хугацааны чиг өнгөрсөн үедээ хамаатай байсан. Хүмүүс хэрхэн үр тариа тарьж, хурааж авах, хадгалах аргаа эмээ, өвөө, аав, ээж зэрэг туршлагатай хүнээсээ асууж суралцах боломжтой байлаа. Аж үйлдвэрийн зуунд ч энэ байдал үргэлжлэв. Харин хүн төрөлхтөний түүхэнд хэзээ ч байгаагүй мэдээллийн технологид суурилсан мэдээллийн зуун гарч ирснээр аав, ээж, эмээ, өвөө буюу өнгөрсөн үеийнхээ туршлагаас судлах хэрэгцээ багасаж, ирээдүйгээс суралцах шаардлагатай боллоо. Хэрэв ирээдүйг харж, ирээдүйгээс суралцахгүй бол энэ зуунд тохиолдох гэнэтийн их аюулыг та хэрхэн давж, угтан ирж буй санаанд оромгүй боломжуудыг хэрхэн ашиглах билээ.
Германы сэтгүүлч Роберт Жанк нийгмийн асар том алдаануудтай тэмцэхэд бүх амьдралаа зориулжээ. Тэрээр залуу байхдаа Нацист намын тэргүүн Адольф Гитлерийн эсрэг олон түмний хүчийг нэгтгэхийн тулд сонины өгүүлэл бичдэг байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд Герман ялагдсаны дараа Жанк атомын бөмбөгийг аймшигт муу ёрын зүйл гэж үзэх болов. Тэрээр цөмийн зэсгийг эсэргүүцэн дэлхийг тойрон аялсан байна. Дараахан нь түүний үзэл бодлыг үндсээр нь өөрчилсөн нэг зүйл болов. 1960-аад онд Японд байхдаа тэрээр Хирошимад атомын бөмбөг хаяснаас болж хорт хавдар туссан нэг хүнтэй уулзжээ. Тэр хүн “Чи одоо атомын бөмбөгний эсрэг тэмцэж байна. Гэхдээ оройтжээ. Чи дандаа л өнгөрсөн хойно тэмцлээ эхэлдэг хүн юм” гэж харамсангүй хэлсэн гэдэг. Жанк Германд нацистууд хүчээ авсан цөмийн зэвсэг бүтээгдсэн гэх мэт аль хэдийнээ “болоод өнгөрсөн зүйл”-ийн эсрэг бүх насаараа тэмцэж байснаа гэнэт ойлгожээ. Хүмүүс урьдчилан сэргийлж чадаагүй учраас эдгээр үйл явдал тохиолдсон юм. Иймээс “бид маргаашийн хямралаас сэргийлж, гай гамшгаас зайлсхийхийн тулд өнөөдөр ямар нэг юм хийх ёстой. Бид хүмүүсийг цагаас нь өмнө сэрээх ёстой” гэж бодсоноор ирээдүйг судлаж эхэлснээр ирээдүй судлаач болсон байна.
Орчин үеийн нийгэм өндөр өрсөлдөөнтэй учраас насанд хүрч, боловсорч амьдралын захтай залган ажил төрөлтэй болонгуутаа урьдчилан төлөвлөгөөтэйгээр бодож эхэлнэ.
Нас залуу цус шингэн үедээ боломжоороо мөнгө хадгалж эхэлдэг нь ирээдүйдээ баталгаатай амьдрах шинээр бизнес худалдаа хийх, насны эцэст хөдөлмөрийн чадвар буурахаараа хангалттай сайхан амьдрахад томоохон түлхэц өгдөг. Ийм учраас ирээдүйгээ нарийн тооцож, судлах шаардлага бий болдог. Улс төр нийгмийн системийн нарийн мэдрэг байдалтай адил хүн үйл явдал, үг хэллэгт хэрхэн хандаж байгаа нь ирээдүйн асар олон өөрчлөлтөд дам утгаар нөлөөлнө.
Заримдаа таны хэрэггүй зарцуулж буй хэдэн минут хэдэн жилийн дараах олон тэрбум төгрөгийн гэрээнээс хоцрох, насны эцэст үр хүүхэддээ “сүүлчийн үгээ хэлэх” хугацаа ч хүрэлцэхгүй хэмжээнд хүргэж болох талтай.
1914 онд Сараевогийн Балкан хотод Австрийн ханхүү Фердинанд алагдсан нь үүний тод жишээ. Хэрэв ханхүү Фердинанд Сараевод ирэхээс татгалзах ямар нэг нөхцөл байдал бүрдсэнсэн бол энэ аллага гарахгүй байх байсан. Нэгэнт тэр тэнд очсон гай болоход жолооч нь нэгэн зоогийн газрын үүдэнд зогссон, тэгээд тэнд нь нэгэн серб оюутан урьд аллага хийх оролдлого бүтэлгүйтсэнийг бодон сэтгэл засах санаатай сууж байсан нь ёстой аз таарсан гэлтэй. Гаврило Принцил хэмээх тэр оюутан санаандгүй байхад нь өөрөө хүрээд ирсэн энэ боломжид цочирдсон боловч босон харайж, буугаа цэнэглэн ханхүүг алах ухаантайгаа байлаа. Энэ нь шууд дэлхийн нэгдүгээр дайнд хүргэх үйл явдлуудын гижин хэлхээний эхлэл болсон билээ. Энэ дайн нь Оросын хувьсгал гарах нэг шалтгаан болж, улмаар коммунизмыг өндийлгөж, хорссон Германчууд нацизмыг талархан дэмжихэд хүргэсэн юм. Эдгээр нь цаашлаад дэлхийн хоёрдугаар дайнд хүргэж, үүний үр дүнд атомын бөмбөг дэлбэрсэн. Энэ үйл явдалд цочирдсон эрдэмтэд удирдагчдад ирээдүй судлах арга зүйг боловсруулах шаардлага бий болж, эрчимтэй хөгжсөн билээ. Өдгөө ирээдүй судлал нь ирээдүйн эдийн засаг, бизнес, ирээдүйн технологи, ирээдүйн нийгэм зэрэг маш олон салбаруудыг судалж ирээдүйн боломжийг харж, аюулыг багасгаж байна.
Нийгмийн ухааны салбар ирээдүй судлалын шинжлэх ухаан нь өнгөрсөн одоог системтэйгээр ойлгон судлаж, ирээдүйн хандлагыг тогтоох аргуудыг голчлон ашиглаж хамгийн зохистой, биелэж болохуйц дүр төрхийг уудлан гаргадаг. Үүндээ хүрэхийн тулд олон нарийн аргачлалыг ашигладаг юм. Ирээдүй судлал бол өчигдөр, өнөөдрийн өөрчлөлтүүдийг шинжлэн, нэгтгэн дүгнэж, ирээдүйн төрхийг гарган стратеги боловсруулж, ирээдүйгээ өөрчлөх талбар юм.
ИРЭЭДҮЙ СУДЛАЛЫН ТҮҮХ
Ирээдүй судлалын тухай бодит үндэслэлүүд 19-р зуунд тавигдсан гэж үздэг. Өнгөрсөн үеийн нийгмийн өөрчлөлтүүдийн загваруудыг судалдаг макро түүхчид судлаачдын судалгаанаас харахад бүр МЭӨ 145-90 онд Су Ма Чень анх ирээдүйн тухай үзэл санааг илэрхийлж байжээ.
Дэлхийн нэг хоёрдугаар дайны дараа ирээдүй судлалын шинжлэх ухааны үзэл баримтлал боловсруулагдаж, хөгжлийн суурь тавигдсан юм. Тухайн үед ирээдүй судлалыг хөгжүүлэх цэрэг зэвсэг, технологи, улс төр, геополитикийн шаардлага ч бий болсон байлаа.
1932 онд ВВС радио сувгаар ирээдүй судлаач Х.Г.Уэльсыг зочноор урьж ирээдүйн тухай анх яриулсан байна. Уг үйл явдал орчин үеийн академик ирээдүй судлалын хөгжлийг зөгнөж байсан гэлтэй.
Цаг үетэйгээ хөл нийлүүлэн аж төрдөг биш, цаг үеэсээ түрүүлж алхдаг, ирээдүйд тэмүүлдэг, түүнийг судалдаг, ирээдүйч сэтгэлгээтэй хүмүүс өдөр ирэх бүр нэмэгдэж байна. Яагаад гэвэл өөрчлөлт маш хурдтай явагдаж байгаа учир өөрчлөлтийг урьдчилан харж ашигласан хүмүүс л хожиж байна. Ирээдүйн өөрчлөлт бол тэдний хувьд боломж боллоо. Өнгөрсөн зуунд бид булчингийнхаа хүчийг түлхүү ашиглан багажаар баялагийг бүтээдэг болж өөрчлөгдлөө. Өөрчлөлт ирээдүйг бүтээдэг гэдгийг бид мэддэг. Тэгвэл хэрхэн ирээдүйн өөрчлөлтийг системтэй харах вэ? Ямар өөрчлөлт явагдаад байна? Түүнийг хэрхэн ашиглаж амжилтанд хүрэх вэ гэсэн олон асуулт таны толгойд төрнө. Энэ бүх асуултанд хариулж, ирээдүйн өөрчлөлтийг судалдаг шинжлэх ухаан бол ирээдүй судлал юм. Олон мянган жилийн хугацаанд бий болсон өөрчлөлт бидний амьдарч байгаа энэ үед хэдхэн жилийн дотор явагддаг боллоо. Ойрын 15 жилд нийгмийн амьдрал, ажил мэргэжил, бизнес зэргээс гадна хүний хэрэглээг хамарсан асар их өөрчлөлтүүд биднийг угтан ирж байна.
Өнгөө өөрчилдөг шил, бактери үрждэггүй ахуйн хэрэглэл, хиртэж бохирдохгүй хувцас, цоорсон ч ургаж нөхөгддөг материалтай даавуун хэрэглэл болон машины дугуй, усаар ажилладаг автомашин, нисдэг галт тэрэг, бодит мэт дүрс цацах технологи, автомат зоогийн газар, хэдэн зуу дахин ашиглагддаг цаас, цаасыг орлох цахим шошгонууд, цахим боловсрол, өдөрт 1 см ургадаг хүнсний ургамал, аварга хүнсний ногоо, ургадаг мах, бензин түгээгчээс эхлээд хүүхэд хөгшдийг асрагч барилга барьдаг роботууд, жинхэнэ мэт хиймэл эрхтэнгүүд, хиймэл цус, бодлоор ажилладаг компьютер, хиймэл оюун ухаант компаниуд, сансарт аялах сарны зочид буудал гээд энэ бүхэн бидний энгийн мэт хэрэглээ болно. 20-р зууны эхээр амьдарч байсан хүмүүст “зуун жилийн дараа хүмүүс хоорондоо маш холоос жижиг багажаар харилцдаг болно” гэж хэлэхэд хэн ч итгэхгүй байсан. Үүнтэй адил ойрын жилүүдэд итгэхэд бэрх олон өөрчлөлт гарна. Угтан ирж буй боломжоор дүүрэн ирээдүйн өөрчлөлтийг бүгдээрээ ашиглая. “Өрөнд орохоосоо өмнө, мөнгөө цуглуулах” гэдэг ирээдүй судлаачдын зарчим таны зарчим болно гэдэгт бид итгэж байна.
Эрвээхэй дэвэхэд дэлхийн нөгөө талд хуй салхилна.
БҮТЭЭЛЧ МОНГОЛ НЭГДЭЛ
(Турк Улсад төрсөн сэтгэгдэл буюу Турк Улсын давуу тал, онцлог)
2014 оны 12 сарын 30- 2015 оны 1-р сарын 10
Турк улсын Станбул хот, Нийслэл Анкара
ЗОЧИЛОХ ҮЙЛЧИЛГЭЭ, ХЭРЭГЛЭГЧТЭЙ ХАРИЛЦАХ ҮЙЛЧИЛГЭЭ
Зочилох үйлчилгээ, хэрэглэгчтэй харилцах үйлчилгээ маш сайн хөгжсөн бөгөөд энэ нь ажил гэхээсэээ илүүтэйгээр бараг төрөлх шинж болсон юм шиг санагдсан. Хүнд үйлчилэх, туслах, найрсаг байдлаараа өөрсдийгөө бахархуулж чаддаг нь таксины жолоочоосоо эхлээд компанийн захиралаас хүртэл харагддаг. Ер нь бараг бүх бизнесийнхээ үндсэн зарчмыг зочилох, хэрэглэгчтэй харилцах үйлчилгээ гэж бодож ажилладаг юм шиг санагдсан. Иймдээ ч жилдээ 36 сая жуулчин хүлээж авч чаддаг байх.
ХҮН БҮР ҮЙЛДВЭРЛЭГЧ, ХУДАЛДААЧИН
Өрхийн үйлдвэрлэл, жижиг бизнесийг маш сайн дэмжиж хөгжүүлсэн нь харагддаг. Алхам тутамд, булан бүрт байрлах үйлчилгээний газруудад хоол, амттанаар үйлчилэхээс гадна, амттанаа хайрцаг баглаа боодол хийж худалдаална.
ҮНДЭСНИЙ БАХАРХАЛ БА УЛАМЖЛАЛ ШИНЭЧЛЭЛИЙН ХОСЛОЛ
Уламжлал шинэчлэлээ маш гайхалтай хослуулж чадсан. Жишээ нь турк цайны зэс данх, сав нь түргэн хоолны газраасаа эхлээд ресторан, бааранд хүртэл байж л байна. Компаниудын лого гэхэд л эртний уламжлалт хээ угалзаар ихэвчлэн шийдсэн байна. Хамгийн өндөр зэрэглэлийн рестораны үүдэнд гар урлалын бүтээгдэхүүн арьсан шаахай, хатаасан ногоо жимс, ууталж савласан давс зэрэг органик бүтээгдэхүүнүүд дүүрэн байж л байна. За бас бүх үйлчилгээний газар, автобус, зочид буудал, шөнийн клубт хүртэл үргэлж турк дуу хөгжим эгшиглэнэ. Бусдын юмыг даган далдагнаж шүтэлгүйгээр үндэсний урлаг соёлоо өнгөлж зүлгэж хөгжүүлсэн нь харагддаг.
ШАШИН, ЁС СУРТАХУУНЫ НЭГДСЭН ҮЗЭЛ САНАА
Нэгдсэн шашинт үзэл. Өдөрт 5 удаа Ezan буюу мөргөлийн дуудлага болж дуудлага явдаг. Хэдийгээр сүмд очих боломжгүй ч гэсэн сонсож байсан дуу, компьютерийнхаа дууг түр хааж дотроо залбирдаг. Турк охидыг гадны хүнтэй буудалд оруулахгүй байх хуультай гэх мэт.
ТӨРӨӨ ДЭЭДЛЭХ ҮЗЭЛ
Эх орон, төр улсаа дээдлэн хайрлах үзэл маш сайн суусан байдаг нь харагддаг. Жишээ нь бүх албан байгууллага, айл бүр төрийн далбаа, Ата Туркийн зургаа хүндэтгэн залж дээдэлсэн байдаг. Түүхийн мэдлэгийг маш системтэйгээр хүн бүрт олгож үндэстэнээрээ бахархах эх оронч үзлийг суулгаж өгч чаджээ. Хаа сайгүй түүх соёл, түүхт хүмүүсээ таниулан сурталчилсан зурагт хуудас самбар таарна. 3 настай турк хүүхэд хүртэл улсаа өмөөрч хамгаалж чаддаг.
Ерөнхийд нь дүгнэвэл өөрсдийн онцлогийг маш сайн танин мэдэж давуу талдаа түшиглэж Туркийн гэсэн дахин давтагдашгүй хөгжлийг бүтээж чадсан үндэстэн гэж харагдсан. Үндэстэн оршин тогтнохын утга учир үүнд оршдог юм бол уу даа.
ТҮҮХ, СОЁЛЫН УЛБАА ХОЛБОО
Монгол хаад ноёдын
Мэндчилэх ёс
Зочломтгой зан
Айран
Имфия
СУРАЛЦАЖ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ НЬ
Жамсранжавын ЛУВСАНДОРЖ
Хөмсгөө хэрхэн засах вэ, үсээ яаж гоё хэлбэртэй болгох вэ, яаж секси хөлтэй болох вэ гээд л өнөөгийн бүсгүйчүүд бидэнд гоо сайхандаа санаа зовних зүйл багагүй. Харин бидний өвөг дээдсүүд болон эмээ нар маань гадаад үзэмжиндээ хэрхэн анхаарал тавьдаг байсан бол? Монгол түмний баяр наадам айсуй энэ цагт бидний бахархал эртний гоо бүсгүйчүүд ямархан нууц жорыг хэрэглэн нутагтаа сайхнаараа алдаршиж, ноёдынхоо нүдний гэм болж явсныг хамтдаа сонирхоцгооё.
Халгай, хар цайгаар үсээ угаах
Өтгөн, гялалзсан хар үстэй болохын тулд өтгөн чанасан давсгүй хар цайгаар үсээ угаадаг байжээ. Мөн үсний ургалт сайжруулахын тулд хаврын халгайг хандлан үсээ угаадаг байсан бөгөөд одоо ч бүсгүйчүүд энэ аргыг хэрэглэдэг.
Шар тос
Бие давхар бүсгүйчүүд хэвлий томорч эхэлсэн цагаас нь шар тосоор тослон иллэг хийдэг байж. Ингэснээр хүүхдэд тайвшрал өгч, амгалан зантай хүүхэд мэндэлнэ гэж үздэг байжээ. Түүнчлэн шар тос түрхснээр гэдэсний язралтаас сэргийлдэг байсан юм байна.
Мөнгөн аяганд ус хийж хонуулаад уух
Дотроосоо эрүүлжсэн нүүр хар бараан байдаггүй гэдгийг тэр үеийнхэн сайн мэддэг байж. Тиймээс ч тогоонд ширгээсэн усыг мөнгөн аяганд хийж хонуулаад маргааш өглөө нь уугаад үлдсэнээр нь нүүрээ шавшдаг байж. Тунгалаг царайн нууц энд байсан гэдэг.
Айраг, таргаар арчих
Салхинд харлаж, барайсан арьсыг цайруулахын тулд нүүрэндээ унтахын өмнө айраг аль эсвэл тараг түрхдэг байжээ. Цагаан идээ цайруулах ач тустай гэдэг нь энэ. Харин энэ арга нь тослог, холимог арьстай хүнд илүү тохиромжтойг анхаарууштай.
Арцаар шүдээ угаах
Өдгөө 87 насыг зооглож буй настан энэ тухай бидэнд хуучилсан юм. Тэр үед оо гэдэг зүйл байгаагүй учраас шүдээ цэвэрлэхдээ арцыг ашигладаг байжээ. Модны мөчир дээр арц тавьж байгаад шүдээ зүлгээд булгийн усаар амаа зайлдаг байж. Энэ нь шүд цэвэрлэх, шүдийг өнгөлөх, хоолойг эрүүлжүүлэх давхар ашигтай байсан юм байна. Хэрвээ хөдөө явахдаа оогоо мартчихвал энэ аргыг туршаад үзээрэй.
Давсаар шүдээ угааж амаа зайлах
Увс аймгийн Давст суманд амьдардаг байсан эмээгээс сонссон түүхийг хуваалцъя. Эмээ хүүхэд байхаасаа давсан уулаас авчирсан жамц давсыг нунтаглаж байгаад шүдээ зүлгэж угаадаг байсан гэнэ. Мөн давсыг усанд уусгаад ам, хоолойгоо зайлдаг байсныхаа ачаар нэг ч удаа хоолой өвдөж үзээгүй, нэг ч удаа амны ойролцоо шарх гарч байгаагүй хэмээн бидэнд гайхуулж байсан.
Дээлийн бүсээр гэдсээ даруулан бүслэх
Монгол бүсгүйчүүд, эрчүүд моринд мордохдоо дардан бүсийг бэлхүүсээрээ жавхайтал чанга татан бүсэлдэг байсны ачаар бөөр өвдөх, ходоод сунах, унжсан гэдэстэй болох зэрэг асуудлаас үргэлж хол байж, хусан гоолиг биеэрээ эрчүүдийн харааг булаадаг байж.
Зуны цагаан идээ
Зуны улиралд махыг бүр мөсөн тэвчиж, цагаан идээгээр хооллодог байсан учраас дээр үеийн Монголчууд эрүүл чийрэг хүмүүс байсан аж. Өвлийн турш идсэн махнаас биед ялгарч хуримтлагдсан муу бүхнийг цагаан идээгээр тайлдаг байжээ.
Гадна байдлаараа Монгол эрэгтэй, эмэгтэйчүүд онц ялгагдахгүй адилхан урт дээлтэй боловч, Монгол эмэгтэйчүүдийн нүүр царай нь өвөрмөц аятайхан, үнэхээр ховорхон гоо царайлаг, бараг долоон зууны тэртээхтэй гадаад үндсэн төрх онцын өөрчлөгдөөгүй гэж 20 –р зууны жуулчид бичиж байна.
Монголын нууц товчоонд Гоо (гуа) гэсэн үг хүний нэрийн хамт хэрэглэгдэж байгаа нь (Гоомарал, Борочи гоо, Алунгоо) үзэсгэлэнтэй гоо сайхан гэсний илэрхийлэл юм. Мөн “өнгө зүст үзэсгэлэнтэй хатан, зээгийн зүст, охины өнгөтэй улс, хацар гоо охид, өнгө сайт охид, нүүрэндээ гэрэлтэй нүдэндээ галтай охин, Гоо үжин, Өнгө сайт охид хатад, гоо сайхан охид, хацар гоо хатад охид” гэж тэдний харагдах гоо үзэсгэлэнг магтсан байдаг.
“Хар Татарын хэргийн товчоонд” (1237) хааныг сувилагч хатад гэгч бүгд гэгээн цагаан, гуа зүстэй тэдний дөрөв нь Татаар хүмүүс буюу хааны 4 хатад бөгөөд туйлын үзэсгэлэнтэй гоо гэж бичжээ.
Эхнэрүүд магнай дээрээ оо (энгэсэг) элдэв юм түрхэж гоёдог, хамар хөмсгөндөө ямар нэг түрхлэг түрхэж, гэзгээ олон салаа сүлждэг. Эмэгтэйчүүд хүнтэй сууж хуримласныхаа маргаашнаас эхлэн шанх үсээ хяргадаг заншилтай байжээ.
Монгол хатад, эмэгтэйчүүдийн ерөнхий төрх, гоёл чимэглэл, засалтыг “Юань улсын үе улирсан хуанхугийн хөрөг” –өөс харж болно. Энд залуу, ахимаг насны 15 хатны хөргийг дүрсэлжээ. Тэд ихэвчлэн өөгүй дугуй царайтай, том хацартай, махлаг биетэй, өргөн шанаатай, ихэвчлэн жижиг хамартай, нарийвтар жартгар нүдтэй, жижигхэн амтай, хожмын Монгол эмэгтэйчүүдийн түгээмэл төрхтэй ерөнхийдөө адил дүрслэгдсэн байдаг. Хацар уруулыг ягаан өнгөөр будсан, нүүрэндээ тусгай түрхлэг энгэсэг түрхэн, хөмсгөө нарийхан, тэгш хэлбэртэй засаж тод хараар зуржээ. Энэ бүхэн тухайн үеийн эмэгтэй хүний гоо сайхны талаар өвөрмөц үнэлэмжийг харуулсан цөөн тооны ховор түүхэн баримт дурсгал юм.
Үс гэзэгний байдал
Дундад эртний Монголчуудын гэзэг үсний талаар “Хөхөл” “Шибэлгэр” гэдэг 2 үг сурвалжид тэмдэглэгдсэн бөгөөд эрдэмтэн А. Мосторт 13-14 –р зууны үеийн монгол хаадын хөрөг зургуудыг харьцуулан үзээд “Хөхөл” нь толгойн урд хэсэг дэх урагш унжсан хэсэг үсийг нэрлэдэг үг. Хөхөл эр хүнд л байх юм. Шибэлгэр нь толгойн ар дахь хоёр ба хэд хэдэн салаа гэзгийг нэрлэнэ. Эрэгтэй эмэгтэй хүний аль алинд нь шибэлгэр байх аж гэжээ.
Доктор Ж. Баясах, эрдэмтэн Арданжав нар шибэлгэр бол эмэгтэй хүний үс засал, энэ нь зөвхөн эхнэр хүний гэзэг юм. Охид эрд гарахаасаа өмнө үсээ хоёр хагалж нэг талдаа 4-6 жижиг салаа гэзэг болгон сүлждэг ёс Ордост одоо болтол хадгалагдан үлдсэн тухай өгүүлжээ.
Эрдэмтэн Д. Баяр: “Эртний монголчуудын гэзэг үс ерөнхийдөө адил нэг ижил хэв загвартай боловч засч янзлах арга маягийн хувьд өөр хоорондоо бага сага ялгаатай байх нь судалгааны явцад тодорхой болов. Үүнд:
– Гэзгээ араас нь өөд хумин толгойн боолтонд хийн, малгайгаа өмссөн байх
– Шибэлгэрээ ганц салаа гөрж чихний араар унжуулдаг
– Охид бүсгүйчүүд шивэлгэрээ хоёр болон олон салаа болгон сүлжээд нэг болгон багцалж, цагираг хэлбэрээр эргүүлэн боосон харагдана. Хожмын монголчуудын дунд энэ шибэлгэр хэмээх үг ялимгүй хувирч, бүсгүй хүний үсний гэрийг нэрлэх ширэвгэр, шивэрлэг гэх болсон ба сэвгэр, сэвлэг зэрэг үгс үүнтэй утга, гарал нэгтэй бололтой гэжээ.
Дээл хувцас.
Дээл хувцас нь тухайн ард түмний өвөрмөц дүр төрхийг тодорхойлдог соёлын үнэт зүйл юм. Түүхч эрдэмтэн Х. Нямбуу: “Монгол үндэстний хувцас нь Монгол орны цаг уур, хүн ардын эрхлэн буй аж ахуйн хэв шинж, дадал зан суртал, эрхэм зохицсон сэтгэцийн үнэлэмж, дээдлэн хүндэлдэг соёлын хүрээ, нийгмийн хэв журамтайгаа нягт уялдсан онцлогтой ажээ” хэмээжээ.
Хувцас нь тухайн нийгмийн болон гэр бүл, хүйсийн байдлын ялгаа тусгагдсан байдаг тул эрэгтэй, эмэгтэй охид эхнэрийн, хүүхэд, хөгшдийн, энгийн ба ёслолын, гоёлын гэж олон ангилж болно. Мөн цаг үеийн гоо зүйн үнэлэмж, урлагийн ололт, амжилт бүхнийг хувцас илэрхийлж байдаг гэж хэлж болно.
Эртний Монгол эмэгтэйчүүдийн хувцас дээл нь эрэгтэйчүүдийнхтэй төстэй ба эхнэр хүний дээл, толгойн чимэг нь нилээд өвөрмөц байжээ. Энэ бүхнийг тухайн үед Монгол орноор аялан явж тэр бүхнийг нүдээр үзсэн элчин жуучдын нэг болох: Өмнөд Хятадын Сүн улсын элч Пэн Да Я, Сюй –Тин нар (1237) он “Хар Татарын хэргийн товч” –д: Тэдний хувцас хунар гэвэл, энгэрээ зүүн тийш дарж, зах нь дөрвөлжин, (хуучиндаа) эсгийгээр эсгэж, арьсан шижмээр оёдог, одоо шир утсаар үйлдэнэ. Өнгө нь улаан, бор, элгэн ногоон бөгөөд нар сар, луу гарьд тэргүүтний зурагтай, үүнд эрхэм доодсын ялгаа гэж байхгүй. Энэ нь эртний хувцас адил ба тэдний тэдний сүүжний дээр тоолшгүй нарийн нугалаас гаргадаг. Уужуу (том ) хувцсанд бол арван хоёрхон нугалбартай. Татарын хувцасны нугалаас нь үүнээс илүү юм. Бас улаан бор өдөнг нийтгээд дээс болгож бүслэхээ бүс гэнэ.
Өмнөд Сүн улсын элч Мэн Хуны (1221 он) тэмдэглэлд “Эмэгтэйчүүдийн хувцас нь дундад улсын дооши нарын хувцас мэт. Эрхтэн түрүүчүүдийн эхнэрүүд нь гү-гү (гө гө) малгайтай. Бас өргөн их ханцуйтай дээлтэй. Энэ нь Дундад Улсын Бумбу нарын нөмрөг шиг уужуу урт бөгөөд газарт чирч, хоёр шивэгчнээр дээш өргүүлэн явумой гэж өгүүлсэн нь Монгол эмэгтэй хүний дээл хувцасны тухай өгүүлсэн хамгийн анхны баримт болох бөгөөд “Монголын нууц товчоо” –д үгүй мэдээг нөхвөрлөх чухал хэрэглэгдэхүүн болдгоороо ач холбогдолтой.
Плано Карпин (1246) эрэгтэй нь ч тэр эмэгтэй нь ч тэр нэг л янзын оёсон дээл өмсөнө, тэд дээлээ Бухарын ноосон даавуу, ал улаан бөс буюу Багдад торго хоргойгоор дараах маягаар хийнэ. Үүнд: дээл нь дээрээсээ аван хормойгоо хүртэл задгай, цээжин хавьдаа давхар байх бөгөөд зүүн талдаа ганц, баруун талдаа гурван товчтой зүүн ташаа нь ханцуйгаа хүртэл оноотой болой. Түүнчлэн үстэй оготор дээлийг (хүрэм) иймэрхүү янзаар хийх ба гадуур өмсөхөөр хийсэн бол үсийн гадагш харуулж ар тал нь задгай бас хойно тахимаа хүртэл унжсан хормойтой гэж бичиж үлдээжэй. Энэ нь эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн дээл, хүрэм ерөнхийдөө төстэй энгийн хүмүүсийн хувцасны хэв маяг адил болохыг дурьджээ. Харин эрд гарсан хүүхнүүд нь урдуураа задгай энгэртэй их л өргөн, газар шүргэсэн ууж өмсөнө. Тэд толгой дээрээ дугуй богтаг малгай тавина, бага залуу охид бүсгүйчүүд нь эрчүүдийн адил хувцаслана гэж бичсэн нь дээр дурьдсан хятад элчин жуулчны тэмдэглэлтэй адил байна.
Гильом Де Рубрукийн (1253) “Дорно этгээдэд зорчсон тэмдэглэлд”: тэд (Татарууд) өмсөж зүүх хувцас хунараа Хятад болон Дорно зүгийн бусад орон түүнчлэн
Перс зэрэг Өрнөдийн орноос авна, тэндээс торгон ба алтан саа бүхий бөс даавуу, мөн нэхмэл эдлэл авч зун дээл хийж өмсөнө. Оросоос, Макселиэс, Их Булгари ба Паскатираас өөрөөр хэлбэл Мажараас, Керкисээс өөрт нь алба төлдөг умар нутгийн бусад олон орноос янз бүрийн үнэ ихтэй үслэг эдлэл авчирч өвлийн хувцас хийдэг ба өвлийн цагт ихэвчлэн хоёр төрлийн дээлтэй байна. Нэг төрөл нь үсийг нь дотогш харуулан хийнэ, нөгөөгийн үсийг нь цас салхинд гадагш харуулан хийнэ. Тийм үстэй дээлээ тэд ихэвчлэн чоно ба үнэгний арьс эсхүл нохой, гөрөөсний арьсаар хийнэ. Татарууд гэртээ байхдаа арай хөнгөн өөр дээл өмсөнө, арьсаар шалбуур өмд хийнэ. Баячууд нь хувцаслахдаа маш зөөлөн, хөнгөн дулаан бөөн торго барьж оёно. Ядуучууд нь зузаан даавуун буюу бөс нэхмэл эсвэл ноолуур ялгаж тавина. Эмэгтэйчүүд нь эрэгтэйчүүдтэй адил, тэгэхдээ арай уртхан дээл өмсөнө. Эмэгтэйчүүд нь гэлэнмаагийн өмсгөл шиг сул өргөн, түүнээс арай урт бөгөөд өргөн, энгэр нь задгай зөв талдаа бүчилдэг дээл өмсөнө. Түүнээс гадна богтаг хэмээх толгойн боолт зүүж гоёно гэж хүйсийн болон хуцасны өвөл зуны гэх улирлын ялгаа, баян ядуучуудын нийгмийн ялгаатай байдал хувцсанд харагдахын зэрэгцээ хувцас хийх арга технологийг ч бичиж үлдээжээ. Эмэгтэйчүүд олон төрлийн ажлыг хийх ба арьс нэхийгээр оёдол хийж нэхий дээлийг шөрмөсөн утсаар оёно. Тэд нар шөрмөсийг томж утас болгоно, мөн оймс, гутал, дээл, хувцасыг оёно, эсгий хийж, гэрээ бүрнэ гэж бичжээ.
Марко Пологийн номд: Тэдний хувцас гэвэл баячууд нь алтан саа, магнаг торгоор хийж, өд ноолуур хийгээд булга суусар, галт хар үнэг, үнэгний арьсаар доторлосон буюу эмжиж хажсан дээл өмсөнө. Хувцас хэрэглээний нэг гол хэсэг нь үнэт үслэг ба Сяо Да Хээгийн “Монголчуудын зан суртахууны тэмдэглэл”- д (16 –р зуунд) дээлээ барс, ирвэс, халиу, булга, минжийн арьсаар эмждэг. Бар ирвэсийн арьсаар эмжвэл шүүдэр буухад нордоггүй, булга минжийн арьсаар эмжих нь гоёлохын төлөө юм гэж бичжээ.
Түүх ч Х. Нямбуугийн тэмдэглэснээр “Эхнэр хүний дээлийн тухай тайлбарт” Суут Богд Чингис хаанаас буулган ирсэн олонхи түмэн иргэндээ энхжих болтугай хэмээн аваад алтан сайхан араатай арслан ширхэгтэй (үстэй) мяндсан нэрт, мянган луутай, сайхан манлугийг чинь гайхуулъя, давхар тэгш мөртэй 72 товч дардгар алтан магнуг (магнаг) дээл гэж Эртний Монголд хуримын ёслолд, ёслолын дээл нь цагаан торгон дээл, алтан магнаг байсныг магтжээ.
Уужийг бөс торгомсгоор хийхийн хамт арьсаар хийж, эмжиж байжээ. Х. Нямбуу зарим домог ярианаас үндэслэн эртний Монгол эмэгтэйчүүд хар унага, тугалын арьсан ууж өмсөж байсан тухай бичжээ.
Монголын нууц товчоон дахь эмэгтэйчүүдийн хувцас өмсгөлийн тухай цөөн баримтын нэг нь Бөртэ үжиний эх Чотоны (шитхүл) өмсгөл хэмээх хар булган дахыг “Инж” болгон авсан тухай дурьддаг.
Балчир хүүхдийн хувцасны тухай Монголын нууц товчооны 114 –р зүйлд Удуйд Мэргэдийн дүрвэж дутаасан хойно тэдний нутаг дээр булган малгайтай бугын арьсан гуталтай булган хөөмий дээлтэй хүү хоцорсоныг, мөн Монголын нууц товчооны 135-р зүйлд “Татарын Нарайд шитүэний нутаг дээр орхигдсон, алтан дөртэй ээмэг зүүсэн ба булгаар доторлож таж торгон элгэвч (хантааз) өмссөн хүүхэд” гэж бичиж үлдээжээ.
Мөн хатдын хөрөг, ханын чимэг зурагт дүрсэлсэн эмэгтэйчүүд баяр ёслолоор улаан өнгийн дээл өмсөж, дээлийн энгэрийг үнэт хоргойгоор нэг өргөн, хоёр нарийн эмжсэн байдаг. Хатад эхнэрүүдийн дагалт бүсгүйчүүд, охид, шивэгчид богтаг малгай өмсөөгүй бөгөөд дээлээ бүслээгүйгээрээ эрэгтэйчүүдээс ялгагдадаг. Дээлийн энгэрт ямар нэг зүүлт чимэглэл зүүдэггүй байсан бололтой. Өнгөний хувьд олон янз, Дорно дахины ард түмний адил “Цагаан сараар хүндэтгэлийн өнгө хэмээн цагаан хувцас өмсдөг байжээ.
1246 онд Гүюгийг хаан ширээнд залахад ирсэн ихэс ноёд эхний өдөр цөм цагаан торгон, дараа өдөр нь улаан магнаг торгон хувцас, гурав дахь өдөр нь номин хөх цэнхэр, дөрөв дэх өдөр хээр хуар бүхий алтан саатай үнэт торго хоргойн хувцас өмсөж байсан нь тэр цагийн ёслол хүндэтгэлийн хувцасны байдлыг харуулж байна. Мөн Мөнх хааныг залах дөрвөн өдрийн турш, хааны өгсөн өөр өөр өнгийн гутал, дээл, малгайгаар гоёж байсан тухай өрнө дахины жуулчдын тэмдэглэлд тэмдэглэгджээ.
Монголын нууц товчоо ба Эмэгтэйчүүд ном. 2008
Хөшөөний бичээсийн агуулга, мөн түрэг судлалын ном зохиолоос үзвэл эртний түрэгийн гурван хаанд зөвлөхийн үүрэгтэй байсан, цэцэн Тоньюкук гэгч цолд өргөмжлөгдсөн хүн, тэр үеийнхээ нийгэм түүхийн байдлыг өөрийн намтартайгаа холбогдуулан, өөрийнхөө үзэл бодлын үүднээс өгүүлсэн агуулгатай энэ бичээсийг анх Е.Н.Клеменц гэдэг эрдэмтэн 1897 онд олж шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулжээ. Үүний дараа жил буюу 1898 онд Оросын ШУА-ийн ажилтан В.В.Радлов монгол оронд судалгааны ажлаар явахдаа уг хөшөөний хэв, түүний фото зургийг авч мөн уг хөшөөний бичгийг орчуулсан анхныхаа хувилбарын хамтаар нийтлүүлсэн байна. Тэр цагаас хойш Г.И.Рамстедт (1909), Б.Я.Владимирцов (1925), П.Аалто (1957), Е.И.Убрятова, В.М.Наделяев (1960) нар газар дээр нь биечлэн очиж хөшөөний бичээсийг нарийвчлан судлах үйлст нэрээ оруулсан байна.
Эдгээр нөхдийн бүрдүүлсэн эх хэрэглэгдэхүүн дээр тулгуурлан Е.С.Малов, Г.Айдаров зэрэг эрдэмтэд уул бичээсийн орчуулгыг дахин нягтлан үзсэний гадна, уул бичээсийг эртний түрэгүүдийн түүх, хэлийг судлах явцдаа олон эрдэмтэд анхаарч өөрийн бүтээлдээ оруулсан байна.
Дэлхийд хосгүйд тооцогдох уг гэрэлт хөшеөний бичээсийг монгол уншигчиддаа танилцуулах талаар манай эрдэмтэд ч бас багагүй анхаарал тавьсаар иржээ. Тухайлбал, 1934 онд Улаанбаатар хотноо хэвлэгдсэн түүхч Амарын “Монголын товч түүх” номд уг хөшөөний бичээсийг орос хэлээр орчуулсан эхээс нь утгачилан буулгасан бол бүр хожим манай улсын нэрт түрэгч эрдэмтэн Б.Базылхан уг эхийг баримтлан бас монголчилсон юм.
Мэргэжлийнхээ хүмүүсийн дунд хөшөө босгогчийнхоо нэрээр “Цэцэн Тоньюкук”-ийн бичээс гэж нэрлэгдсэн уг хөшөө Улаанбаатар хотоос зүүн урагш 66 км, Налайхаас зүүн тийш 20 км орчим зайтай, одоогийн Төв аймгийн Баян сумын нутаг Баянзүрх гэдэг уулын баруун хойд талд оршдог. Уг бичээсийг хоёр чулууны нийт найман талд жаран хоёр мөр болгон бичсэн бөгеөд нэгдүгээр чулууны өндөр нь 1 м 70 см, үүнд нэгээс гучин долдугаар мөрийг, хоёрдугаар чулууны өндөр 1 м 60 см, үүнд гучин наймаас жаран хоёрдугаар мөрийг бичсэн байна.
Судлаачид хөшөөний бичигт гол байртай өгүүлэгдэх Тоньюкук гэдэг өргөмж нэрийн утга, бүтцийг ихэд сонирхон, үзсээр ирэв. Гэвч одоо болтол уг үгийн утга, бүтэц, мөн юуны учир ийм нэрд тухайн хүн өргөмжлөгдсөн талаар нэгдмэл саналтай болж чадаагүй байна. Эдгээр саналуудаас уг нэрийг түүхэн бүтээвэрзүйн тонюк-ук гэсэн бүтэцтэй, үүний тонюк буюу бидний галигаар, tonuk гэдэг нь орчин цагийн тува хэлний “туурай”, ук нь түрэг хэл аялгуунуудад түгээмэл тохиолддог, тува хэлэнд ок “сум” гэсэн хэлбэртэй байгаа үгтэй холбоотой, иймээс тоньюкук гэдэг нь “туурай сум буюу суман туурай” гэсэн үг гэж үздэг саналыг нэлээд углуургатай гэдэг байна. Мөн зарим судлаачид уг үгийн бүтцийг тон-йкук (йук-ук) гэж үзэн, үүний эхний бүтээврийг нь эртний болон орчин цагийн түрэг хэл, аялгуунуудад тон (тун), дун хэлбэрээр олонтоо тохиолддог “анхны, ууган” гэсэн утгатай үгтэй, хоёр дахь бүтээврийг нь йок-/йук/ “хадгалах, хамгаалах” гэсэн үгэнд үйл үгээс нэр үг бүтээх -к дагавар залгасан гэж үзэн тоньюкук гэдэг нь “анхны хадгалагч” гэсэн шүү утгатай гэж бас тайлбарлаж байна.
Харин уг нэрд өргөмжлөгдсөн, энэ хүн VIII зууны эхэн үед амьдарч байсан, Ашина овгийн хүн, түрүү болон хожуу үеийн түрэг улсын түүхэн олон үйл явдалтай энэ хүн холбогддог талаар судлаачид маргадаггүй, санал нэгтэй байдаг байна. Тухайлбал, “… Тоньюкук түрэг улс Хятадын эрхшээлд байхад хэрэг алдаж шоронд хоригдож-байгаад Кутулугийн бослогын үеэр суллагдан гарч, …VI зууны 80-аад оны үесээр Түрэгүүд Тан улсын эсрэг хүчтэй бослогыг зохион явуулжээ. Бослогыг түрэгийн язгууртны нөлөө бүхий төлөөлөгч Кутулуг, түүний зөвлөх сайд Тоньюкук нар толгойлж байсан” гэж Монгол улсын түүхэнд тэмдэглэжээ. (үз. БНМАУ-ын түүх. III боть. х.123).
Уг гэрэлт хөшөөний тавин наймдугаар мөрт “Түрк Билгэ каган иленге битидим. Бен билге Тоньюкук” гэсэн өгүүлбэр бий бөгөөд үүнийг нь орчин цагийн монгол хэлээр орчуулбал “(хөшөөний бичээсийг) цэцэн Тоньюкук би (тушаан) түрэг Билгэ хааны ард түмэнд (зориулан) бичүүлэв” гэсэн утгатай болж байна. Цэргийн нэрт жанжин, хунтайж Күлтегинийг нас нөхөцсөний дараа түүний онгоныг босгуулах үест гэрэлт хөшөөг нь босгосон бөгөөд бага бичээсийн төгсгөлд “Бо битиг битигме атысы йоллыг тигин” гэж байдаг нь “энэ бичгийг бичигч нь (Күли-тегиний) ач Йоллыг-тегин” гэсэн утга юм. Үүнтэй харьцуулан үзвэл Тоньюкук амьд сэрүүн ахуйдаа өөрөө (зарлигдан) хөшөөнийхөө бичээсийг бич(үүл)сэн гэдэг нь хөшөөнд өгүүлэгдэх эхээс тодорхой, үүнийг ч олонх түрэг судлаачид хүлээн зөвшөөрдөг. Тан улсын дарлал мөлжлөгийн эсрэг тэмцэн, хожуу түргийн хаант улсыг байгуулах үйлст хувь нэмрээ оруулж, түрэгийн гурван хааны (Капаган, Элтериш, Могилян /Билгэ/) мэргэн зөвлөх чухам юун тухай өгүүлж, боржин чулуунд түүнээ сийрүүлэн хойч үеийнхэндээ үлдээсэн учир нь үнэхээр сонирхолтой байна бус уу?
Иймээс хөшөөний бичигт өгүүлэгдсэн зүйлийг агуулгын талаас нь хэд хэдэн хэсэгт хуваан мэргэн Тоньюкукын айлдвартай товч танилцсу.
1. Хөшөөний эхний мөрт мэргэн зөвлөх Тоньюукук өөрөө Табгач улсад хүмүүжсэн учраа тэр цагг Түрэг түмэн Табгач улсын хараат байсан учраар тайлбарлан бичсэн байна. Үүнийг бусад бичээсүүдийн эхлэлтэй харьцуулан үзэхэд нэлээд онцгой юм. Тухайлбал, Күл-тегиний их бичээс нь “Дээр хөх тэнгэр, доор бараан дэлхий үүдсний учир энэ хоёрын завсар хүний хүү буй болсон ажгуу. Хүний хөвгүүдийг захиран миний өвөг эцэг Бумын хаан ширээнд суув” гэдэг ахул, бага бичээс нь “Тэнгэр гэмээн тэнгэрт өршөөгдсөн түрэгийн Билгэ (цэцэн) хаан би энэ цаг-(ийг эзэгнэн) хаан ширээнд суув” гэж эхэлж байна. Үүнээс үзвэл энэ хоёр бичээс нь зөвхөн эзэн хааныг хаан суусан буюу, хүний хөвгүүдийг захирсан учраа сайрхан өгүүлсэн нь ил. Энд өгүүлж буй Тоньюукук бол өөрийн учрыг ингэж сайрхан өгүүлсэнгүй, харин өөреө Табгач улсад хүмүүжсэн, эсвэл төрсөн учираа өгүүлснээр хөшөөний бичээс эхэлж буй авч, энэ нь еөрийн намтраа ерийн нэг түүхчлэн өгүүлсэн хэрэг ч биш бололтой харин, бусад эгэл түрэг хүн (хара бодун)-ээс арай илүү талаа сайрхан өөрөөр хэлбэл эрх биш суурин иргэншилд хүмүүжснээ илүүд үзэн дурдсан хэрэг байж болох юм. Үүний тайлал ч сүүлд нэлээд тодорхой гарч байна.
2. 2-7 мөрт зүүн Түрэгийн хаант улс үүссэн тухай энэ улсын хаанаар Элтеришийг өргөмжилсөн тухай маш товч авч, бас нэлээд үнэмшилтэйгээр өгүүлж байна. Түрэг түмэн бие даасан улс болоогүй үүний тод гэрч нь хөшөөний бичээст өгүүлж буйгаар бол “захирсан хаангүй байх үедээ Табгач улсаас салан тусгаарлаж”, хаантай болсон боловч удалгүй хаан юугаа тэвчиж дахин Табгач улсад дагаар орсныг өгүүлж байна. Хаангүй байх үедээ табгачын харьяанаас тусгаарлаж чадсан атлаа хаантай болчихоод Табгач улсад дахин бүрэн дагаар орсон энэ харамсалтай, гашуун түүхийн учрыг харин уул хөшөөний бичигт тодорхой тайлбарлан өгүүлсэнгүй. Гэвч үүнтэй холбогдуулан эрэгцүүлэн үзвэл
Күл-тегиний бичээст буй нэгэн өгүүлэмжийг эрхгүй эргэн бодоход хүргэж байна. Тэнд өгүүлэхдээ “…Түрэг хүмүүсийн хагас нь баруунаа (хойш ?) ..ч. Түни талд суурьшия гэхэд зарим муу хүн ийн сургаруун: -Хол сууваас Табгач иргэд муу эд өгнө, (тэдэнд) ойр сууваас сайн эд өгнө гэж байв. Билэггүй (мулгуу, ухвар мечид) хүмүүс Табгач улсад ойр очин Түрэгийн олон овог аймаг (улс) сөнөв…” гэжээ.
Эдүгээ ч аливаа улс тyсгaap оршин тогтноход дотооддоо элдэв будлиангүй, гадааддаа хөрш орнуудтайгаа эв найртай байх нь гол хүчин зүйл нь болдог гэж үздэг. Хөшөөний бичээст өгүүлснээр бол “Табгач улсаас хол суувал тэд муу эд өгнө, ойр суувал сайн эд өгнө” гэж билэггүй хүмүүс хутгаж үймүүлж, бас “…уран үг, зөөлен торгороо холын улсыг хууран ойртуулж муу занд сургадаг” табгачуудын башир аргаас болж дахин Табгач улсад эзлэгдсэн биз ээ! Энэ тухай хөшөөний бичээст тодорхой өгүүлээгүй авч “Дээд тэнгэр: -”Би та нарыг хаантай болгосон, Аяа, та нар хаан юугаа тэвчиж, Табгачид (дахин) бүрэн дагаар орсон тул (тэднийг үл таалан)-сөнөтүгэй гэв” гэж өгүүлсэн байна. Уг бичээсийг бичсэн (ер нь тухайн үед бараг хүн бүр) хүний ойлголтоор энэ нь ёсоор болж, түрэг түмэн үй олноор сөнөж, түрэг улсын хүчин чадал ихэд суларчээ. Аливаа зүйлийн мандан буурахад учир шалтгааныг гагцхүү тэнгэр бурхны таалал шийддэг гэж тайлбарладаг үед энэ нь бас аргагүй биз!
Хөшөөнд бичсэнээр бол “Түрэгшир түмний нутагт нэг ч овог аймаг бүтэн үлдсэнгүй”. Энэ нь харин гашуун үнэн биз ээ. Гэвч Табгач улсад дагаар орох үйлийг тэр үеийн бүх хүн хүлээн зөвшөөрч байсангүй нь дараах зүйлээс тод мэдэгдэж байна. Бусад хүмүүсийн адил Табгач улсад дагаар оролгүй, эзэнгүй хоцорсон нутгийн мод ой, шугуйд, чулуу уул хаданд нуугдаж үлдэгсэдийг хураан цуглуулж, цаашид яах тухай ярилцсан бололтой мэдээг их л тодорхой дурдсан байх юм.
Манай улсын түүхэнд тэмдэглэсэнээр бол түрэгийн хаант улсын хоёрдогч сэргэн мандалын үе буюу хөх (зүүн) түрэгийн хаант улс үүсэн байгуулагдсан тухай түүхэн мэдээ, бусад орхон бичгийн дурсгалд ч бас өгуүлэгдсэн байдаг. Тухайлбал Күл-тегиний хөшөөнд “…эр цэргийн тоо долоон зуу болоход эцэг минь өөрийгөө хаан хэмээн үзэж …миний өвөг эцгийн адилаар төр улсаа засан тохинуулж эрэлхэг баатар болов…” гэсэн нь арай ерөнхийдүү өгүүлэмж юм. Гэвч энд дурдагдаж буй долоон зуун хүн гэдэг нь дээр өгүүлсэн эзэнгүй нутагт ой шугуй, хад чулуунд нуугдаж үлдсэн хүний тоо юм. Харин энэ тухай
Тоньюукукын бичээст арай дэлгэрэнгүй өгүүлсэн байна. Тэнд өгүүлснээр бол “… (үлдэж хоцорсон) долоон зуун хүнийг хураан цугдуулсан хүн нь шад билээ” гэжээ. Шад гэдэг нь эртний түрэг улсын үед байсан цэрэг-засаг захиргааны ендөр албан тушаалтныг заасан үг юм. Иймээс Тоньюукук бол энэ хүнд цагт мэргэн ухаан сийлж цаашид төр улсаа төвхнүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах тулхтай хүн гэж шад ухаарсан нь ойлгомжтой тул түүнд хандан “(өөртөө) зөвлөгтүн!” гэж хүсэмжилжээ. Энэ бүгдээс үзвэл хөшөөний бичээсийн эхэнд “… Мэргэн Тоньюкук би өөрөө Табгач улсад хүмүүжив” хэмээн онцлон дурдаж байсан нь ч бас утга учиргүй зүйл биш бололтой.
Харин мэргэн Тоньюкук “(хэн нэгнийгээ) хаан болгоё” гэсэн бодолтой байсан, үүнийгээ ч шад (ө.х ирээдүйн хаан Элтериш)-д шууд хэлж байна.
Аливаа туурга тусгаар улс байхын үндсэн нөхцлүүдийн нэг нь хаан (эсвэл удирдагч)-тай байх явдал гэдгийг сайтар ухаарсан мэргэн Тоньюкук, харин шадыг хаан болгох талаар тийм ч тууштай байр суурь баримталж байсангүй. Энэ тухайгаа “туранхай бухтай, тарган бухтай (үхэр сүрэг) алсад бэлчиж байвал (тэр нь) тарган бух, (энэ нь) туранхай бух хэмээн (шууд) ялгаж чадахгүй”-тэй адилтган бодож байснаас үзэхэд тодорхой байна. Энэ зүйрлэлийг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг боловч, хам сэдвээс нь үзвэл чухамдаа ирээдүйн хаан Элтеришт шууд холбогдож байгаа нь тодорхой юм. Гэвч хожим …тэнгэр түүнд (ө.х Тоньюкукт) ухаан соёрхсон учир түүнийг хаанд өргөмжлөөд төр улсаа төвхнүүлэн засахын тулд “… урд зүгт Табгачыг, емнөх (дорно) зүгт (орших) Киданыг, умар зүгт (орших) Огузыг даран сөнөөж…” (хөх) түрэгийн хаант улсыг (эмхлэн) байгуулсан тухай өгүүлж байв. Хэдийгээр гадаад талдаа ийнхүү довтлох дайсангүй болгосон мэт авч, тэд тийм ч амар тайван байж чадсангүй. “…Бидний дайсан эргэн тойронд (маань) махчин шувуу шиг, өөрсдөө бид сэг шиг байв” гэж тэмдэглэсэн нь энэ байдлаа улам тод дүрслэн хэлсэн үг юм.
3. 8-16 дугаар мөрт умар зүгт орших Огузыг даран сөнөесөн тухай өгүүлэмж гарч байна. Гадна талаас довтлох дайсан дарсан (хөх) түрэгүүд нэг хэсэгтээ чугай Кузын хар хум (элс)-д “…зээр идэж, туулай идэж…”, “…харьяат түмний хэвлий (үгч: ходоод) цатгалан (сэтгэл амар) амьдарч…” байтал Огуз аймгийнхнаас ирсэн нэгэн босуул (зарим нь туршуул ч гэж нэрийддэг) есөн Огуз аймгийнхан өөрийн хаантай болсон тухай мөн “Өтүкений орчмоор нүүдлэн яваа цөөвтөр түрэг аймгийнхны хаан нь баатарлаг, зевлөх нь цэцэн, тэр хоёр хүн амьд л байх юм бол Кидан, Табгач, Огуз биднийг сөнөөнө…” “Иймд гурвуул хамсарч тэднийг дайлсугай! Түрэг-шир аймгийнхны нутагт биднээс өөр эзэн (хэзээ ч) бүү зорчин яваг. Чадвал тэдний эздийг (бүр) хүйс тэмтэрцгээе” гэж үгсэж тэр бусадаймгийнхандаа элч илгээсэн тухай өгүүлжээ.
Ийм таагүй мэдээ авсан Тоньюукукын “…шөнө нойр нь хүрэхгүй, өдөр нь тайван сууж чадахгүй” болж “…(ямар нэгэн юмыг) ямар нэг нимгэн ахуйд нугалахад хялбар, нарийн ахуйд хугалахад хялбар байдагтай зүйрлэн бодож…” хаандаа туршуулын үгийг дамжуулжээ. Дээрх зүйрлэл бол чухамдаа эдгээр дайснаа хүчирхэгжээгүй байхад нь, хараахан нэгдэн нийлээгүй байхад нь даран сөнөөе гэсэн ёгт утгыг агуулсан үг гэдэг нь хэн хүнд төвөггүй ойлгогдох биз ээ! Хаан нь Тоньюкукын үгийг найрсагаар хүлээн авч, их цэргийг өөрийн дураар зохион байгуулж удирдан хөдөлгө! гэж хариу ирүүлжээ. Хэдийгээр дайсны цэргийн тоо зургаан мянга еөрсдөө болохоор хоёр мянга авч тэд огуз аймгийнхныг ялан дийлж чадсан байна. Үүнийгээ мөн л тэнгэрийн ивээл хайрын хүч хэмээн үзэж байгаагаа ч дурсан өгүүлэхээ мартсангүй.
4.17-р мөрийг өмнөх болон ар дахь зүйлтэй харьцуулан үзвэл тусад нь хэсэг бүлэг болгон үзэж болохоор байна. Энд цэцэн Тоньюкук түрэгийн хааныг болон түрэгийн түмнийг Өтүкений хөвчид (дагуулан ирж) суурьшив (суурьшуулав). Үүнийг сонсоод дөрвен зүг (найман зовхис)-ийн ард (тэдэнд дагаар орж) тэнд нүүдлэн ирсэн тухай дурдаж байна.
Өтүкений хөвч бол Табгач аймгийнхнаас нутгийн хувьд нэлээд алс зайдуу, бас нутагшин суухад аятай нутаг байсан бололтой. Иймээс ч энэ нутаг газар хөх түрэгийн хаант улсын түүхэнд их л онцгой түүхтэй газар нутаг юм. Энэ нь өмнө өгүүлснээс үзэхэд тодорхойн гадна бас бусад бичээс, тодруулбал Күл-тегиний бага бичээст дурдсан зүйл үүний давхар баталгаа болж байна. Тэнд “…Өтүкений газар сууж (Табгач улс руу) аян жингээ илгээж (алба гувчуураа авч) байвал, (аяа, түрэг хүн чамд) ямар ч зовлон үгүй. Өтүкений хөвчид байх аваас, улсаа менхөд захирч сууна чи” гэж сургамжлан захисан байдаг. Энэ санаагаа улам тод томруун болгохын үүднээс “…Аяа, түрэг түмэн (чи одоо) цатгалан… (иймээс чи) үнэндээ (гэхэд) өлсгөлөн (зовлон)-г мэдэхгүй … Тийм л байдаг учир түрэг аймгийнхныг нэгтгэн төвхнүүлэв” гэж дурдаж байна. Энэ газар бол Өтүкений хөвч юм.
Эртний орхон бичгийн дурсгалд олонтаа дурдагдаж буй энэ газар, Өтүкен гэдэг нэрийн талаар судлаачид ихэд анхаарлаа хандуулсан байдаг. Харамсалтай нь одоог хүртэл нэгдмэл саналд хүрч чадаагүй байна. Энэ газрыг “Орхон голоос баруун хойш орших уул / Бернштам А./” гэж тэмдэглэсэн байдлыг харгалзан, газар зүйн байршил, түүний нэрийн авианы төстэй байдлыг анхаарч үзвэл одоогийн Завхан аймгийн нутагт орших Отгонтэнгэр мөн гэж бодно. Энэ уулын нэр нь от “гал”, грн (кан) “хан” отгон ‘галын хан эзэн’ гэдэг үгээс бүтсэн биш харин, етүкен гэдэг үгийн гуйвсан дуудлага мөн биз ээ.
5. 18-19-р мөрт урьд газар хийсэн дайны тухай товч өгүүлж байна. Энд өгүүлснээс үзвэл Түрэг (овог) аймгийнхан (дахин) үүсэн тогтсоноос хойш, түрэг хаан сууснаас нааш Шантун хотод хүртэл довтолсонгүй, Талуй (Далай) мөрөн хүртэл цэрэглээгүй байв. Мэргэн Тоньюукук энэ тухай хаандаа ечин (тэр зүгт) дайлаар морджээ. Тэнд манай цэрэг довтлон хүрч тэр газрын хорин гурван хотыг сүйрүүлэв. Тэд, усун бумтатугийн тэр нутагт үлдэж амьдрах хүсэлтэй байсан боловч, Табгач, Он ок, Киргизийн хаад тэдний гол дайсан байсан учир арга буюу гэдрэг буцсан ажээ.
6.20-28 мөрт Киргиз аймгийнхан руу хийсэн аян дайны талаар өгүүлж байна. Энд өгүүлж буйгаас үзвэл Киргизэд хүрэхэд Көгмен хөвчийг давах нь тун бэрхшээлтэй, Аз нутгийн нэгэн эрийг замчнаар олсон боловч, тэр зам буруу зааж яггүй бэрхшээл учруулж байсан ч “…өдөржин, шөнөжин довтолгон байж Киргизүүдийг унтаж байхад нь дайран хааныг нь алан сөнөөж…, үлдсэн Киргиз аймгийнхан хаанд ирж сөгдөн мөрген дагаар орсон байна. (Ийнхүү) Киргизүүдийг буулган авч, Кегмений хөвчийг нөгөө талаар нь тойрон буцаж ирсэн тухай өгүүлж байна.
7. 29-43 мөрт Түргэштэй хийсэн дайн Он окийнхон дагаар орсон тухай өгүүлж байна. Киргизтэй хийсэн дайнаас буцаж ирсний дараа төдий л удалгүй, түргэшийн хаанаас нэгэн босуул ирж “…Түргэшийн хаан дайлаар нааш айсуй, Он окийнхон чтэднээс хоцролгүй бас дайлаар мордох гэнэ. Тэдний дотор Табгач цэргүүд ч байгаа” гэж хэл дуулгав. Бас, тэд үгсэн Ярашийн талд нэгдэхээр тохиролцсон гэдгийг хэлэв. Тэдний бүх цэргийнх нь тоо арван мянга хүрснийг сонсоод Түрэгийн зарим ноёд “цэвэр ичингүйрэл сайн” гэж үзэж байсан авч, мэргэн Тоньюукук тэднийг зоригжуулсан учир дайсны цэрэг талын түймэр мэт довтолж байсан ч, ариун тэнгэрийн өршөөлөөр тэдний хааныг нь олзолж, ябгу шад нарыг нь сенеөж чадсны гадна, ойролцоогоор тавиад цэргийг нь ч баривчлан авсан байна. Үүний дүнд Он окийн харьяат түмэн”… дагаар орсон” тухай өгүүлж байна.
8. 44-48-р мөрт Дундад Ази руу хийсэн аян дайны тухай өгүүлж байна. Түргэштэй хийсэн аян дайны үед Он ок аймгийнхан хэдийгээр дагаар орсон авч, тус аймгийн цеөвтөр хүмүүс зугтсан учир тэднийг нэхэн дарахаар мордсон цэргийнхэн Йенчү (сувдан) гол, Тенисийн хүүгийн нутаглаж байгаа Бенчлек уул, Төмөр хаалга хүртэл (тэднийг хөөхөөр) цэрэглэн довтолсон байна. Тэр үест Сук тэргүүтэй Согд аймгийнхан бас бүгд дагаараа орж (тэдний хүмүүсээс) шижир алт, цалин цагаан мөнгө, эмс охид, ганц бөхт тэмээ, үнэт эд (зэрэг)-ийг ихээр татвар болгон аван буцсан тухай егүүлж байна. Үүгээр Тоньюукукын оролцоотой хийсэн аян дайн үндсэндээ эцэс болсон байна. Гэвч 49-р мөрт өгүүлсэн зүйлээс үзвэл Элтериш хаан, мен түүний мэргэн зөвлөх Тоньюукук нйрын хийсэн аян дайн ердөе энэ биш, билиг оюун төгөлдөр баатарлаг Элтериш хаан түрэг улсыг байгуулахын тулд “…Табгачид хорин долоон удаа…, Киданд долоон удаа…, Огузад долоон удаа довтолсон бөгөөд тэр бүхэнд түүний зөвлөгч нь, цэргийн манлайлагч (удирдагч) нь цэцэн Тоньюукук байсан тухай егүүлж байна.
9. 50-62-р мөрний агуулгын өгүүлэмжийн утга санаа нэлээд олон янз байна. Юуны өмнө тэмдэглэхэд Түрэг улсыг байгуулан, төвхнүүлэхэд тэрбээр өөрийн оруулсан хувь нэмрийг дурсан санаж дүгнэн урнаар, гэхдээ цөөн хэдэн үгэнд багтаан өгүүлсэн байна. Тухайлбал, “…шөнө тайван унталгүй, өдөр (сэтгэл) амар суулгүй, улаан цусаа урсгаж, хар хелсөө асгаруулан хүч хөдөлмөрөө хаандаа өгөн зүтгэв. Урт (холын) довтолгоонд би л (тэднийг) илгээж… байв… гэсэн нь хөх Түрэг улсыг байгуулахын тулд санаа зовон зөвхөн амар тайван сууж чадаагүй гэсэн хэрэг биш манайхны хэлдгээр, борви бохис хийлгүй ажиллаж байснаа дурссан зүйл, энэ ажлын нэг нь урт холын тулаанд цэргийг зохион байгуулан явуулж байсан хэрэг юм. Үүнээс үзвэл тэр зөвхен дан ганц хаанд (өөрөөр хэлвэл Элтришид) мэргэн зевлөгчийн үүрэг гүйцэтгэж байсангүй бас, цэргийн гарамгай удирдагч, магадгүй тухайн үеийнхээ улс төрийн томоохон зүтгэлтэн байсныгаа дурссан хэрэг юм. Дараа дараагийн мөрт өгүүлсэн зүйлс нь мэргэн Тоньюукукыг ингэж дүгнэн үзэхэд хүргэж байна.
Цааш нь түүний оролцоотойгоор байгуулсан Түрэг түмний нутагт “… (Тэнгэрийн ивээлээр) хуягт дайсан нэвтрүүлсэнгүй (ирүүлсэнгүй), (харийн) тамгатай морьдыг хатируулсангүй…” Түрэг түмэн сэтгэл амар амьдарч буй тухай өгүүлж байна. Үнэхээр ч түүхэн тодорхой нэгэн цагт Түрэг түмэн амар тайван амьдарч байсан бололтой юм. Күлтегиний бичээс “…Тэр цагт манай боолууд (өөсвээн) боолтой, (манай) шивэгчингүүд (өөсвээн) шивэгчинтэй байв…” гэж дурдаж байсан нь ингэж үзэхэд хүргэж байна.
Түрэг түмнийг ийм жаргалтай байдалд хүргэхийг Элтериш хаан ухамсарлаагүй бол, түүнийг дагаад би тер улсаа эмхлэн байгуулахыг ухаараагүй бол эл улс минь эгэл түрэг түмэн минь үгүй болох байсан. Хаан минь энэ байдлыг ойлгосон учир, түүнийг дагаад би ухаарсан тул улс минь дахин улс болж, харьяат түмэн минь (дахин) хэвээр үлдэж чадсан юм гзж өгүүлж байна. Хэдийгээр энй бичээсийн төгсгөлд цэцэн Тоньюкук өөрийгөө өндөр настай болсон, хөгшин болсон гэж тэмдэглэсэн авч, нэг зүйлийг энд онцгойлон өгүүлсэн байна. “…Ямар ч газрын ард түмэн хаандаа (хүчин) зүтгэхгүй бол (түман олонд) түүнээс илүү гай зовлон гэж юу байх билээ. (Иймээс) би үүнийг л түрэгийн ард түмэнд (анхааруулан захиж) зориулан мэргэн Тоньюкук би тушаан бичүүлэв”.
Үүгээр хөшөөний бичээсийн үндсэн санаа нь төгсөж байна.
Эх түүхийн гайхамшиг нь сургамжиндаа байдаг гэдгийг гүн ухамсарласан тухайн үеийн бичгийн мэргэд орхон бичгээр боржин чулуунд өөрийн улсын түүхээ бичин хойч үеийнхэндээ гэрч болгон босгосон гэрэлт хөшөөнд түрэг улсыг улс шиг улс болгох, түрэг түмнийг хүн шиг хүн болгон амьдруулахын төлөе хаандаа хүч хөдөлмөрөө өгөн хэрхэн зүтгэж тэмцэж ирснийг голлон өгүүлдэг уламжлалтай байжээ. Тухайлбал, Күлтегиний бага бичээст “…Түрэг овог аймгуудыг нэгтгэн төр улсаа хэрхэн захирсныг би энд сийлүүлэн бичүүлэв. Та нарын зарим нь дахин төөрелдөн сарниузай гэж дахин (дахин) сануулан энд сийлүүлэв… Үүнийг үзээд мэдэгтүн!” гэж өгүүлсэн байдаг нь үүний тод гэрч буй заа!
Үүний нэг адил мэргэн Тоньюукук (хөх) түрэгийн хаант улсыг байгуулан төвхнүүлэх үйлст баатарлаг Элтериш хаандаа хүч өгөн явсанаа хожим дурсан өгүүлэхдээ хичнээн ч ухаантай баатарлаг хаан байсан над шиг ингэж зүтгэх юм бол (тухайн ард түмэнд) гай зовлон гэж үгүй юм гэсэн сургамжлан захиж буй нь өнөөдөр ч гэсэн үлгэр дууриалтай юм гэсэн бодолдоо хөтлөгдөн энэ өгүүллийг эрхэм танд өргөн барив. Болгоон соёрхоно уу?
Академич Гүнгэр овогт Лувсандоржийн Болд
ТОНЬЮКУКИЙН ХӨШӨӨНИЙ БИЧЭЭС
Төв аймгийн Баян суманд орших Түрэгийн хаан улсын зөвлөх байсан гэх мэргэн Тоньюкукын хөшөөг Руни бичгээр бичин үлдээжээ. Гэрэлт хөшөөний бичээсэнд Тоньюкук өөрөө Нанхиадын эрхэнд хүмүүжсэн,
түүний мөрөөдөл нь тусгаар Түрэг улс хаантай болоход байсан бөгөөд удалгүй
хаантай болсон ч эргээд Нанхиадын эрхшээлд орсон, аливаа зүйлийг хийхэд хатан зориг, баатарлаг үйлс хэрэгтэй зэргийг дурдсан байдаг ажээ.
Уг хөшөөг Түрэгийн сайд мэргэн Тоньюкук амьд сэрүүн ахуйдаа босгуулжээ. Хөшөөний бичээст: Мэргэн Тоньюкук өөрөө болон Түрэг улс нь Нанхиадын эрхэнд байсан учир Түрэг улс хаантай болох цагийг үзээсэй хэмээн санаж явсан. Дараагаар хаантай болсон авч удалгүй Нанхиадад дахин дагаар орсон зэргээс эхлэн дурджээ. Цаашлаад бусдын эрхэнд ороогүй хэсэг нь нэгдэхэд тэдний дайсан эргэн тойронд нь махчин шувуу мэт эргэлдэж өмнөдөд Нанхиад, дорнодод Кидан, умард зүгт Окуз лугаа олон дайсантай байгаад Киргиз, Тардуш, Согд болон бусад улстай хийсэн аян дайны тухай тодорхой дурджээ. Тэрбээр зөөлнийг нугалахад, нимгэнийг урахад хялбар. Улс аймаг буурай байхад эзлэхэд хялбар, харин хүчирхэг бол эзлэхүйеэ бэрх. Эзлэн авъя гэвэл баатар зориг хэрэгтэйг сургаж бичжээ. Ийнхүү Түрэгийн хаад болох Элтэрэс, Капкан, Билгэ-д хамаг чадлаараа хүчин зүтгэсний үрээр улс нь улс шиг болж, төр нь төр шиг болсныг тэмдэглэжээ.