creativemongolia

Category: аялал-жуулчлал

  • Жамсранжавын БЭГЗСҮРЭН- Өв соёл түгээгч, нүүдлийн соёл иргэншлийн аялал жуулчлал

    Мэдээллийн технологийн мэргэжилтэй. Энэ чиглэлээрээ Хотын төв номын санд ажиллаж байсан. Сүүлийн 10 гаруй жилд Кочсорфинг- Айлчин системд нэгдэж дэлхийн 800 гаруй аялагчыг Гэртээ зочилсон. Хоост Айл, Mongolia Frend, Creative Mongolia, Creative Gallery зэрэг төслийг санаачлан хамтран ажиллаж байна. Үндэсний тоглоом наадхай, монголчуудын байгальд ээлтэй амьдралын ухааныг сонирхон судладаг.  Дэлхийн 10 гаруй орноор аялласан, аялагч, блогч, нийтлэгч. Одоогоор Creative Camp- ийн зохион байгуулагч, Хөтөлбөрийн удирдагчаар хамтран ажиллаж байна.

    Байгальд ээлтэй, минимал амьдралын хэв маягийг түгээн дэлгэрүүлэх болон Монголын бүтээлч хүмүүсийг дэмжих үйл ажиллагаанд үнэт хувь нэмрээ оруулсан нийгмийн зүтгэлтэн, Монгол өв соёлоо дэлхийд таниулагч, аялагч, нийтлэлч, блогч. #БүтээлчАйл төслийг санаачлагч.
    Англи, орос хэлтэй.

    1976 онд төрсөн. 1994- 1998 онд Монгол Улсын Их Сургууль Програм хангамжийн инженерийн бакалавр дүүргэсэн. 1998- 2012 онд Улаанбаатар хотын нийтийн номын санд МТ-ийн инженер, менежерээр ажилласан. Монголын номын сангуудад мэдээллийн технологийн ололтыг нэвтрүүлэх, болон номын санг Хүний хөгжлийн орчин, бүтээлч хүмүүсийн эко орчин болгох чиглэлд анхаарал хандуулж, зөвлөж ажилладаг. Дэлхийн 10 гаруй улсын номын сангаар аяласан.

    2008 оноос www.couchsurfing.com; www.airbnb.com зэрэг олон төрлийн дэлхийн айлчин системд нэгдэж, өнгөрсөн хугацаанд 1,000 гаруй жуулчдыг гэртээ айлчлуулж, Монгол улсынхаа ахуй соёл, ёс заншил, тоглоом наадгайг танилцуулсан.

    2017 онд TEDxUlaanbaatar-т “Дэлхийн гийчид Монгол гэрт” илтгэлээ толилуулсан.
    2019.9 сард “Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд иргэдийн оролцоо” чуулганд #ХоостАйл сэдэвт илтгэлээ толилуулсан. Хэнтий аймаг, Норовлин, Гал шар сум

    2017 оноос  https://www.facebook.com/mongoliafriend/ хуудсаа нээж, Монголын талаарх дэлхийн жуулчдын сэтгэгдэлийг бүтээж эхлэсэн.

    Яруу сэтгэгч сонин, Номын сан мэдээлэл технологийн холбоо, Creative Mongolia-г хамтран үүсгэн байгуулалцсан.

    https://www.facebook.com/ButeelchAil

    https://beesoy.blogspot.com/

    https://www.facebook.com/jbegzsuren

  • Дамдины ЦЭЦЭГЭЭ- Нүүдлийн соёлын аялал жуулчлал

    Уламжлалт анагаах ухааны магистр, Аялал жуулчлалын бизнес эрхлэгч

      • “Биг Блью Фловер” аялалын компанийн үүсгэн байгуулагч, захирал.
    • “Дэлхийн Морьтнууд” төслийн хэрэгжүүлэгч  “МОНГОЛ БРЭНД-МОРИН ӨРТӨӨ” 1000 километрийн холын зайн хурдан морины уралдааныг 4 жил зохион байгуулж, телевизийн контент бүтээсэн. Холын зайн 1200 км-ийн морь, тэмээ, сарлаг, цаа унаж аяладаг адал явдалт аялалын хөтөлбөрийг санаачилан хөгжүүлж ажилласан. 
      Big Blue Flower LLC organized 1200 km expedition for the first time changing 4 different animals to travel from Gobi desert to reindeer region . We are presenting each animal sections into 4 episodes. We will show you camel, yak, horse and reindeer episodes.
    • Монголын иогийн холбооны гишүүн, олон улсын иогийн багш, Бадамлянхуа иогийн сургалтын төвийн багш.

    https://www.facebook.com/BigBlueFlowerAdventures

  • С.Ундармаа Нууц товчоо ХХК-ийн захирал, МНТ, Онгийн нууц, Торгоны замын нууц баазуудын үүсгэн байгуулагч

    #НУУЦУУДЫН_ЦААНА Надад хөдөө агаарт алхаж хөдлөх ажил буюу аж ахуйн ажил илүү тохирдог. За хүүхдүүд ээ хаяагаа сөх, энэ хаалганы нугас салах нь байна, энийг ийш нь өргөөд тэгэж байрлуул, одоо бүх өрхөө тат, энийг хаа гэх мэтээр зохицуулах нь жуулчны баазын хамгийн том ажил байдаг. Аливаа засварыг хийхдээ, өнгө будаг сэргээхдээ хайнга хандаж огт болохгүй гэж сургадаг. Унтраалга солихдоо хүртэл анх байснаас нь өөр хэмжээтэй юмыг авчирч хийгээд зай завсрыг нь үзэмжгүй силкондчихдог. Ингээд анх хийсэн сайхан юмыг маань гутаах нь бий, би тэрэнд хамгийн дургүй. “Монголын нууц товчоо”, “Онгийн нууц”, “Торгоны замын нууц” гэхээр хэний тухай өгүүлэх гэж буйг минь ойлгосон буй заа. Тийм ээ, энэ том нүсэр баазуудыг гардан босгосон “цуцашгүй” хатагтай бол Ундармаа эгч. 

    #МОДНЫ_ИНЖЕНЕР: 1986 онд Москвагийн Технологийн дээд сургуулийг “мод боловсруулах технологийн инженер” мэргэжлээр төгссөн. УБ хотын мод боловсруулах үйлдвэрт ажиллаж байтал нийгэм эдийн засгийн байдал өөрчлөгдөж үйлдвэрийн байдал тодорхойгүй болж ажлаасаа гарлаа. Бусдын жишгээр ганзагын наймаанд явлаа, 1992 онд компанийн хууль батлагдахад компани байгууллаа, эргэлтийн хөрөнгөтэй болоод импортоор авто машины тос тосолгооны бүтээгдэхүүн оруулж ирдэг боллоо. Анхны хуримтлал үүслээ, ямар нэгэн бизнес суурьтай бүтээн байгуулалт хийх бодол төрж эхэлсэн. Тэгээд газар хайсан, Төв аймгийн Жаргалант сумын Ар толгой гэдэг газар маш таалагдсан. Ноён уулын үргэлжлэл, булаг устай, модтой. Хуучин цагт төрийн байгууллагын зуслан байсан газрыг орон нутгийн удирдлагуудын зөвшөөрлөөр авч мөрөөдөж байсан зүйлээ барьж эхэлсэн дээ. 

    #НУУГДСАН_АЗ: Баазын нэр маань түүхтэй холбоотой нэр байх ёстой гэж бодоод “Монголын нууц товчоо” хэмээх гайхалтай түүхэн судраар нэрлэмээр санагдсан. Гэвч энэ нэр надад олдохгүй байх даа гэж бодсоор “Улсын бүртгэлийн газар” руу очсон. Нэр шүүлгэх үед “Монголын” гэдэг үг болохгүй, харин “нууц товчоо” гэдэг нь болж байна гэв. Жигтэйхэн гайхаад одоо болтол “нууц товчоо” гэсэн компани байхгүй байна гэж үү хэмээн ажилтан хүүхнээс дахин лавласан. Ингээд л “Нууц товчоо ХХК” гэдэг нэр авсан даа, өөрөөр хэлбэл “нуугдсан аз” байсан. Баазын нэрэндээ “Монголын” гэдэг үгээ нэмсэн. Тус баазыг маш хурдан хугацаанд буюу 2004 оны зун барьж эхлээд 2005 оны намар ажиллахад бэлэн болгосон. Ерөнхий архитектор нь Монголд олон жил амьдарсан, дүнзэн байшингаар мэргэшсэн Юнтэ гэдэг солонгос хүн байсан. Бэлэн зураг төсөл байсан учраас маш хурдан барьсан. Ардын уран зохиолч П.Бадарч, Д.Пүрэвдорж, Ардын зураач Ч.Гунгаасүх гуай гэх мэт хүмүүсээс багагүй зөвлөгөө авсан. МНТ бааз маань үйлчилгээний нэг том барилгатай, 7 гэртэй л эхэлж байлаа. Тэр үед барилгын ажилд 800 сая төгрөг зарцуулсан. 

    #МОДЫГ_ШҮТДЭГ: Мод гэдэг материал хамгийн үнэтэй. Мод бол амьсгалдаг материал, хүнд хамгийн сайхан энергийг өгдөг, хүнд хамгийн сайхан үнэрийг өгдөг. МНТ бааз 20 жил болсон хэрнээ модны үнэр нь одоо ч байж байдаг. Модоор юм хийхийн сайхныг мэддэг учраас өөрийн мэдэлгүй бүх бүтээгдэхүүн дотроос модон суурьтай бүхэн рүү анхаарал хандуулаад явчихдаг. Модыг шүтэж амьдардаг даа. Миний аав хими биологийн багш хүн байсан, бас маш их мод тарьдаг хүн байсан. Очсон газар болгондоо мод тарина, хөдөө суманд хүртэл 1000 цэцгийн хүлэмж байгуулж байсан. Миний хувьд модоор бүх баазаа босголоо, тэр чинээгээрээ мод тарих ёстой гэж үргэлж бодож явдаг. 

    #ЖУУЛЧИДТАЙ_ЗЭРЭГЦЭЭД: Усгүй шахам газарт “Онгийн нууц” баазыг байгуулсан. Манай салбарынхан андахгүй дээ, зочид буудлын үйлчилгээний материал хангамж нийлүүлдэг “Торгоны зам”-ын Нарантуяа, Жамбалсүрэн нарын бааз байсан газрыг тэднийхээ хүсэлтээр авсан. Нарантуяа маань Удирдлагын академид суралцаж байхдаа танилцсан найз бөгөөд манай баазыг авчих гэж санал тавьсан. Тэгээд 2010 онд шинэчлэн барьж байгуулах явцдаа тухайн баазын үйл ажиллагааг нь таслахгүйгээр урагшлуулсан. 

    #УЛАМ_ӨНГӨ_НЭМНЭ: УБ хотоос 520 км хол газарт барилгын материал татах хүнд байсан. Тийм учраас элс, шавар, чулуу гээд орон нутгийн материалуудыг ихээр ашигласан. Гадна талын фасаданд говийн чулууг сонгосон. Говийн чулуу маш гоё улаан хүрэн, ногоон алагласан өнгөтэй. Биднийг очиход нутгийн хүмүүс чулуугаа зөвхөн малын хороонд л ашиладаг, өөр зүйлд ашиглаж мэддэггүй байсан. Чулуунууд байгальдаа сайхан зохицдог, хэчнээн их нар төөнөж, салхи бороо орж байсан ч улам өнгө ороод байна уу гэхээс хуучирч муудаад байдаггүй. Энэ сонголт маань их зөв болсон гэж боддог. 

    #ШАШИР_УУЛС: Баазын нэрэндээ мөн л “нууц” гэдэг үгээ ашиглахаар шийдсэн. Онгийн хийдийн туурьтай, мөн бидний өөдөөс хараад гурван “шашир” уул байсан. Шашир гэдэг нь ламын шашны зан үйлд өмсдөг малгай. Түүнтэй төстэй хэлбэртэй орой бүхий уулсыг нутгийнхан “Гурван шашир” хэмээн нэрлэж заншсан байсан. Тэдгээр уулыг бэлгэдэж гурван сүмийн орой бүхийгээр үйлчилгээний барилгаа барьсан. Гүний худаг шинээр гаргаж хийхдээ аль болох шүршүүр, 00-той байлгая гэж бодсон. Учир нь бааз барих ажил ид явагдаж байхад жуулчид ганц шүршүүрийн гадаа алчуураа мөрөн дээрээ тохчихсон дараалалд зогсож усанд орж байхыг өдөр болгон харж байлаа. 

    #ӨМНӨХ_ОРЛОГООР: МНТ баазыг барьсан 800 сая төгрөгийн зардлыг 6 жилийн дараа бүрэн нөхсөн. Зөв менежмент хийгээд, зардлаа зөв тооцоолж чадвал бүтээн байгуулалтуудыг хийж болохоор харагддаг. Манай салбарынхны ихэнх нь намайг том компанийн хөрөнгөөр бааз бариад байна гэж ойлгочихсон байдаг. Олж байгаа орлогоо зөв л хөрөнгө оруулалт болгохыг хичээсээр ирсэн. Мэдээж хэрэг нөхөртэйгөө анх ганзагын наймаа хийж байхдаа байгуулсан “Акума-Эрин” хэмээх толгой компанийн машин техник, тээвэрлэлтийн туслалцааг их авсан. Онгийн нууц баазыг барихдаа эхний МНТ баазаас олсон үр ашгийн хөрөнгөөр л барьсан. Хуримтлал үүсгэх нь чухал байдаг. Онгийн нууцыг 2009 оноос эхлүүлж 2010 онд ашиглалтанд оруулсан. 

    #ПАД_ПАД: Тэр үед “пад пад” гээд нэг трактор авааччихсан, нөгөөдөх нь талын нэг тарчихна, ажиллахаасаа илүү “жуулчны үзмэр” болдог байж билээ. Пад пад трактор маань тос маслоо хаа явсан газраа хаяад яваад байна, жуулчид “ийм техник бас байдаг аа” гээд л зураг их дарна. Тэр трактороор “үзсээр” байгаад ард нь гарсан даа, ккк. Хад чулуутай газар байсан учраас ажлыг их удаашруулж байсан ч зүтгэсэн. Онгийн нууц бол МНТ баазаас хойш 5 жилийн дараах бүтээн байгуулалт учраас тэр хооронд ойлгож хуримтлуулсан туршлага, хүний нөөц, хөрөнгө мөнгөн дээр бас л хурдан шуурхай боссон бааз юм. 

    #ОХИНЫ_САНАА: “Торгоны замын нууц” баазыг барьж байгуулах санааг охин маань зүтгүүлсэн. Миний хувьд хоёр том бааз бариад жаахан сэтгэл санаа хойш суух янзтай болчихсон байсан. Бидэнтэй олон жил хамтран ажилласан Даваа гээд мужаан байдаг, тэр маань “манай ах Хархоринд жуулчны баазтай, өөрөө Америк явах гээд байгаа юм аа, тэр баазыг аваач” гээд олон удаа санал тавьсан. Анх очиход 2 жижиг байшин, нэг гал тогооны байр, нэг гэр байсан. Харууц сайтай сайхан газар байсан учраас авахаар шийдсэн. 

    #КОВИДЫГ_АШИГЛАСАН: 2019 онд ажлаа эхлүүлээд байж байтал цар тахал эхэлсэн. Зарим үед УБ хотод ирээд хөл хорионд ороод гацчихна, эсвэл Хархоринд очоод гацчихна. Гэвч Ковидын үеийг харьцангуй сайн ашигласан, учир нь юмны үнэ өсөөгүй байсан, 2019 оны 10 сар гэхэд ихэнх бараа материалаа татаад ачуулчихсан байсан тулдаа амжуулсан. Гэвч зарим материалын тоо зөрөх, дутах, бараагаа авч чадахгүй байх, хулхидуулж мөнгө ч үгүй, бараа ч үгүй болох тохиолдлууд байсан. Олон жилийн харилцаатай байсан хэрнээ хуурч зугтсан. Харин ажиллах хүчний цалин хөлс арай өсөөгүй байсан, хэдэн сараар байрлаж ажиллангаа гол ажлуудыг нугалж өгсөн. Ковидоос шалтгаалан хугацаа алдсан учраас бараг 4 жил зарцуулж байж 2023 онд бүрэн ашиглалтанд оруулсан. 

    #НУУЦЫН_ЗОРИЛГО: Баазын алхам бүрт, өнцөг булан бүрт өөрийн соёлыг шингээхийг хичээсэн. Жишээ нь гадна төмөр хашааны хээнээс эхлээд хаалганы бариулын чимэглэл, барилгын дээврийг Азийн барилгуудаас ялгаатай хийхийг зорьсон. Хархорин хот өөрөө өрнө дорныг холбож байсан Торгоны замтай асар холбоотой дэлхийн нийслэл байсан, дэлхийн түүхийг бүтээлцэж байсан учраас тэр үеийн түүхийг хүмүүст ойлгуулж харуулахыг зорьж “Торгоны замын нууц” гэж нэрлэхээр шийдсэн. Монголын түүх соёлоос алхам алхамаар нууцыг нь илрүүлэн гаргахыг хичээж бүх баазууддаа “нууц” гэдэг нэрийг өгсөн. 

    #ШАЛАА_УГААХААС_ИЛҮҮ: Тухайн үед АЖ-ын тухай хаана ямар сургалт байна, тэр бүгдэд яваад очдог байсан. Хаус кийпинг, тогоочийн сургалт, менежерийн сургалт гээд ямар ч сургалтыг нэг хэсэг алгасаагүй. Удирдах ажилтан хүн өөрөө сайн мэдлэгтэй байх ёстой, тэгэж байж ярина, зөвлөнө, заана, сургана, шаардана. Менежерүүддээ байнга хэлдэг. Ажилтнуудыг бөөгнүүлж байж сургах биш “хүн нэг бүртэй тулж ажилла, боломж олдож байвал нэг гэхгүй, хоёр гэхгүй, нэг хоёр өдрийн дараа гэхгүйгээр сургаж зөвлөж бай” гэж захидаг байсан. Манай АЖ-ын салбарынхны гол алдаа нь хүнээ сайн сургаж чадахгүй байна. Хавар бааз дээр ирсэн оюутнуудтайгаа ид гэрээ барьж, байшингаа цэвэрлэж, засаж янзалж, будаж байтал эхний жуулчид хүрээд ирдэг. Сургаж амжаагүй байтал жуулчны үйлчилгээнд шууд ороод явчихдаг. Сургалтыг тухай бүрд нь хийх чухал юм билээ. Шалаа угааж зогсохоос илүү шинэ хүнээ сургаж зогсох нь хамгийн чухал шүү гэж менежерүүддээ захидаг. 

    #ХЭЛМЭРЧ_ТӨДИЙ: Торгоны замын нууц баазыг өвөл ажиллуулахаар бэлдэж байгуулсан боловч өвөл жуулчин ирэхгүй байна. Бүх гэрүүд рүү шугам хоолой орчихсон байгаа, нэг ажиллавал бүгдийг нь ажиллуулах хэрэгтэй болно, тэр болгонд зардал гүйнэ, гэвч өвлийн жуулчин алга. АЖ-ын салбар хоорондын уялдаа, хөтөч, жолооч нар ч гэсэн чанарын хувьд их мууджээ. Хэт хувиа бодсон, баг болж ажиллахдаа муу, баазтай хүртэл хамтарч ажилладаггүй, ямар нэгэн алдаа гарсан хойно л алдаагаа ярих гэж л харилцдаг. Хэдэн жилийн өмнө бүх зүйл энэ салбарт эмх цэгцтэй байсан. Өмнө нь хөтчүүд жинхэнэ “хөтөч” байсан байна, одоо бол зүгээр л “хэлмэрч” төдий л байна даа.

    Нийтлэлийг бичсэн: Чойбалсангийн Буянбадрах
    Эх сурвалж: https://www.facebook.com/tamirbuyan

  • Халтарын ХАДХҮҮ- Шаазан урлалын мастер

    Шаазан урлалын нэрт мастер. Монголын үндэсний онцлогтой Шаазан урлалын хөгжлийн шинэ түүхийг эхлүүлсэн урлаач. Түүний бүтээлүүд Монголд төдийгүй олон улсад үнэлэгддэг.

    Хувь хүн аливаа нэг зүйлийг бүтээх гэж төрсөн байдаг. Уг үйл нь агуу байх ёстой гэдэг бол өнөөгийн соёл болоод иргэншлийн нөхцөлд хэдийн зөвшөөрөгдсөн зүйлсийн нэг билээ. Тиймдээ ч бид уран бүтээлчдийн тухай зайлшгүй ярьж, бичиж байх шаардлагатай тулгарна. Үүнтэй эвлэрэх бүрийд бийрлэж болмоор сэтгэгчид бидний дунд өдөр бүр чимээгүйхэн хөдөлмөрлөж явдаг нь олзуурхууштай хэрэг.

    Халтарын Хадхүү. Түүн рүү очих зам энгийн мэт боловч өдөр тутам нүдний өмнүүр эрээлжлэн өнгөрдөг хотын үймээнт хөдөлгөөнөөр дүүрэн. Нийслэлийн өргөн чөлөөнөөс гарч анир гүмхэн тал нутгийг зорих шаардлага үгүй. Учир нь монгол шаазан урлаач маань чимээ шуугиант их хотын нэгэн авсаархан өрөөний буланд шинэхэн гаргах гэж буй үзэсгэлэнгийнхээ баримлуудыг урлан намуухнаар инээмсэглэж суух амуй.

    Дүрслэх урлагийн дунд сургуулийг 1991 онд керамик, ваар урлалын чиглэлээр төгссөнөөс хойш өнөөдрииг хүртэл тасралтгүй бүтээлээ туурвиж буй уран бүтээлч бол Х.Хадхүү юм. Түүний шаазан урлалууд нь Монголын дүрслэх урлагт шаазангийн урлагийн шинэ төрөл сэргэн мандсаныг харуулаад зогсохгүй дэлхийн хэмжээнд үнэлэгдэх бүтээл төрсний илрэл болдог билээ. Харин дээр дурдсан сургуулийнхаа босгоор 15 настайдаа алхаж орсон байдаг. Үүнээс үзэхэд түүнд төрөлхийн уран бүтээлчийн зөн совин, анхнаасаа бидний араншин, сэтгэл зүрхэнд өгөгдчихсөн бүтээлч чанар оршин байсан нь илэрхий.

    Тэрбээр “Хуучин социализмын үед зөвхөн олон нийтэд зориулан өргөн хэрэглээний шаазан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг байсан бөгөөд тансаг зэрэглэлийн урлагийн бүтээл бүтээх технологи байхгүйн улмаас орхигдсон байсныг орчин үеийн шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн үр дүнд маш нарийн ур хийцтэй шаазанг хийх боломжтой болсон” хэмээн ярьж байв.

    Х.Хадхүү нь гангар шаазангаар аяга, таваг, айрагны хул хийхээс гадна Өндөр гэгээн Занабазарын дүр бүхий шаазан баримал, Ногоон дарь эх бурхан, Чингис хааны хөрөг зурагтай ваар гээд олон нарийн ур хийц бүхий бүтээлийг урлаж, түүгээрээ өөрийн бие даасан үзэсгэлэнг эх орондоо хэд хэд гаргаад амжсан билээ. Жишээ нь түүнд хэдэн мянган долларын үнэтэй Занабазар хийцийг шаанзангаар хэрхэн урлаж болохыг харуулсан баримлууд бий. Мөн монголчуудын ахуй амьдрал, урлаг, ёс заншил зэргийг тодорхой цаг хугацааны агшинд хөдлөшгүйгээр барьж үзүүлсэн бүтээлүүд нь өндрөөр үнэлэгддэг байна. Тэр дундаа ардын бүжигчид, дуучид болон хөгжимчдийг дүрсэлсэн цуврал бүтээлүүд нь аялагч жуулчдын сонирхлыг ихээхэн татдаг гэнэ.

    Мэдээж шаазангийн үйлдвэрт хэдэн мянган бүтээл өдөр бүр гардаг. Харин Х.Хадхүүгийн бүтээл уран нарийн хийц болоод чанараараа ялгардаг. Тэрээр Монгол шавраар бүтээл хийхээс гадна Герман, Англиас тусгай бодис авч, шавартайгаа холиод гурил шиг маш нарийн “наанги” буюу олон улсын хэллэгээр “каолин” шороо гаргаж уран баримлын чиглэлийн жинхэнэ гоё шаазан гаргаж авдаг ажээ.

    Түүний “Монгол шаазангийн гайхамшиг” үзэсгэлэнг Оросын “asia.ru” сайтынхан ирж сурвалжилсан бөгөөд “Монголд шаазан урлал дахин сэргэлээ” хэмээн мэдээллэж байсан юм.  

    Дэлхийн улс орнууд шаазангаар өөрийн түүх соёл, ёс заншлаа шингээсэн байдаг. Хятад шаазанг харсан хэн ч энэ бол хятад соёл мөн байна гэж мэддэг. Хятад хүний философи, аж амьдралын бүх зүйлийг шингээсэн байдгийг бид мэднэ. Оросын шаазан ч мөн адил. Үүнтэй адил Монгол Улс түүх, соёл, монгол хүний философийг дэлхий нийтэд шаазангаар дамжуулан таниулах чухал ач холбогдол байгааг Х.Хадхүү хамгийн түрүүнд ойлгож, таньсан уран бүтээлч юм.

    БҮТЭЭЛЧ

    Шаазан эдлэл гэдэг ур ухаан, цаг хугацааны урт болоод тэсвэр тэвчээрийн үр дүнд бий болдог нарийн төвөгтэй урлагийн бүтээл. Олон зуунд дурсагдан үлдэх учиртай ганц шавар ваарыг бүтээх явцад жижигхэн буруу үйлдэл гаргахын төдийд л өнөөх урлагийн бүтээл хэнд ч хэрэггүй шаврын өчүүхэн хэлтэрхий болж үлдэнэ. Үнэ цэнэ нь ийм л уйгагүй хөдөлмөр, нарийн ур ухааныг дотроо агуулж байдаг учир шаазан урлал өнөөдөр ч хэрэгцээ өндөртэй байдаг билээ. Гэвч нэг л төрөл зүйлийн утга санаа агуулсан, сувенир болгон тавьж гэрээ гоёчлох хэрэглээний бүтээл туурвих нь уран бүтээлчийн хувьд байж боломгүй үйлдэл. Тиймээс Х.Хадхүү өөрийн шаазан урлалын бүтээлүүдэд Занабазар хийцийг нэвтрүүлж эхэлсэн юм.

    Бүтээлүүд дунд нь “21 дарь эх”, “Өндөр гэгээний таван дүр” зэрэг олон баримлууд бий. Занабазар хийцийг шаазангаар урлаж хүмүүст хүргэнэ гэдэг маш их судалгаа, хөдөлмөр шаардсан ажил. Мэдээж бүтээгч маань технологи болоод өнгө бэлгэдлийнх нь талаас шаазангаар урлах боломжтой гэж үзсэн болов уу.

    “Занабазарын хийцэд ямар ч залгаас ороогүй гэж ярьдаг. Гэвч үнэндээ залгаас орсон байдаг байхгүй юу. Зарим хүмүүс  ингэж хэлэхээр дургүйлхдэг л дээ. Ямар материалаар яаж цутгадгийг өөрийн биеэр туршиж байж л мэдэж авна. Хамгийн гол нь тэр залгаасыг огт мэдэгдүүлэхгүйгээр хийдэгт л гол учир бий. Шаазан дээр ч гэсэн залгаас нь харагдахгүй. Тиймээс Өндөр гэгээний хийцээр бүтээхийн тулд түүнийг эхлээд гайхалтай сайхан хуулбарладаг байх ёстой” хэмээн Х.Хадхүү ярьж байв.

    Мэдээж хүнд металаар бүтээсэн Занабазарын бүтээлүүд дэлхийд гайхагддаг. Тэгвэл шаазан нь маш уян зөөлөн элемент учир Занабазар хийцийг шаазанд нэвтрүүлж урлахад илүү гоёмсог харагддаг байна.

    БҮТЭЭЛЧИЙН ЭРЭЛ

    1993 онд сургуулиа төгсөх үед Х.Хадхүү дипломын ажлаа “Шүхэрч Буниа” сэдэвтэй бүтээлээр онц хамгаалжээ. Ийнхүү аж төрөхүйд хөл тавих болсон тэрээр цаашид шаазан урлалын чиглэлээр бүтээл туурвихаар нэгэнт шийджээ. Гэвч тухайн цаг үеийн нийгэм ороо бусгаа, үйлдвэрүүд хангамжийн хүнд нөхцөлд байсан учир шаазангийн үйлдвэрт ажиллах боломжгүй болсон байна.

    Харин Х.Хадхүү энэ завсарт дан ганц шаазангийн үйлдвэрт олж авахгүй боловсролыг өөртөө бий болгожээ. Мэдээж ажил олдоогүй ч нөхцөл байдалд гутранги сэтгэлээр хандаагүй бөгөөд өөрөө бие даан уран бүтээл туурвих болсон байна. Тэрээр керамикийн баримал, металл цутгуур, уран зураг гээд бүхий л төрлөөр ажиллаж, өөрт байх ёстой чадваруудыг хөгжүүлжээ. Ингэж явсаар өнөөдөртэй золгосон шаазан урлаач маань энэ урлалыг дэлхийн хэмжээнд таниулах хүсэл өвөртөлж, эхний алхмуудаа хэдийн хийчихсэн яваа билээ.

    Тэрээр уран зураг, метал зутгуур, сийлбэрийн ажлыг хүртэл мэргэжил болгон хичээллэж байсан нь өндөр чанартайгаар урласан шаазан эдлэлүүдээс нь харагддаг. Мэдээж дүрслэх урлагийн олон чадвар Х.Хадхүүд байх шаардлагатай. Уран зургийн аргыг нэлээдгүй өндөр түвшинд эзэмшсэн байдал нь түүний Сүхбаатар, Цэдэнбал, Чингис хаан зэрэг эрхмийн хөрөг бүхий шаазан ваарнуудаас тодорхой харагддаг. Бүтээл бүрт нь туссан өнгө будгийн сонголт, хээ угалз, сийлбэрлэх уран чадвар зэрэг нь тухайн бүтээлчийн зураг зурах авьяасын тодотгол болон оршиж байна.

    Уран бүтээлчийн эрэл хайгуулаас гадна энэхүү үгийг шууд утгатай нь холбогдуулан авч үзэж болмоор нэг зүйл бий. Учир нь Х.Хадхүүгийн дипломын сэдвээ амжилттай хамгаалсан “Шүхэрч Буниа” баримал сургуулийн фондноос алга болж байжээ. Гэтэл нэгэн хүн айлд байгааг нь мэдээд түүнд хэлж. Ийнхүү тэрээр өөрийнхөө бүтээлийг 250 мянган төгрөгөөр худалдан авсан гэдэг. Хүн бүрийн амжилтанд эхлэл гэж бий. Тэрхүү эхлэлийг хадгалсан нандин дурсамж бүхий үнэт зүйлсийг ойлгож таньсан уран бүтээлчийн бүтээх үйл явц, эрэл хайгуулд харин төгсгөл гэж үгүй билээ.

    ЭЦЭСЛЭЛ ҮГҮЙ

    Шинэ оны эхний сар дуусаагүй энэ цаг дор Х.Хадхүү шинэхэн уран бүтээлийн үзэсгэлэнгээ “Хийморь” нэртэйгээр “Үндэсний түүхийн музей”-д гаргалаа. Тухайн үзэсгэлэнд тавигдсан бүтээл болгоноос уламжлалт ёс заншил, түүхийн уртад гээгдэж үлдээгүй нүүдэлчдийн дэврүүн оршихуйн дүр төрхийг харж болно.

    Энэ нь түүний 7 дахь уран бүтээлийн үзэсгэлэн байв. Монгол орны зан заншил, нүүдэлчин ахуйн өдөр тутмын амьдралыг харуулсан баримлуудаас гадна, эх орны онгон дагшин байдлыг шаазан дээр өнгө будаг тохируулан урласан нь тус үзэсгэлэнгийн нэгэн чимэг болон оршиж байна.

    1990-ээд оноос хойш төдийлөн сайн зам туулалгүй явсаар өдийг хүрсэн шаазан урлагийн хөгжил өнөөгийн түвшинд хэрхэн бүтээгдэж буйг харахыг хүсвэл Х.Хадхүүгийн бүтээлүүдийг сонгон сонирхох нь хамгийн зөв зам юм. Хонх мэт жингэсэн дуутай, өөгүй гоёмсог шаазан эдлэлийг монгол хүн өөрийн ур ухаанаар бүтээж нь байгаа нь үзэгчдэд нэн олзуурхууштай.

    Шаазангаар бүтээл урлахад олон төрлийн материал ордог бөгөөд орцноосоо хамаараад энгийн болон гангар шаазан бүтддэг тухай Х.Хадхүү бүтээлч өгүүлж байв. Харин тус үзэсгэлэнгийн бүтээлүүд ясны цагаан шавраар бүтжээ. Хоёр шаазан аягыг алган дээрээ зэрэгцүүлэн тавьж амсарыг нь зөөлөн мөргөлдүүлэхэд гарах авиа нь хүртэл чихэнд нэн тунгалаг аялгуу болж хүрнэ. Энэ л жинхэнэ гангар шаазангийн “хэл” юм хэмээн тэрээр онцолж байв. Хийж бүтээсэн зүйлдээ сэтгэлээ зориулдаг хүн л бүтээлийнхээ хэлийг ойлгодог болов уу гэж сэтгэнэ.

    Мөнхүү “Цагаахан сэтгэлтэй хүн л цагаан шаазангаар сайхан бүтээл урлаж чаддаг юм даа. Шаазангаар бүтээл урлах үгээр хэлэхийн аргагүй сайхан мэдрэмж шүү дээ” гэж өгүүлсэн нь санаанаас үл гарнам. Бүтээлийнхээ өнгө шиг тэр л хиргүй цагаан сэтгэлээр бүтээн туурвидаг нь энэ буюу.

    Нийтлэлийг Б.Алтанхуяг

    Гэрэл зургийг | Б.Чадраабал

    Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/

    https://www.facebook.com/khadaa.kh/

  • Баасанхүүгийн ЁНДОН- Улсын даян мэргэн харваач

    Уринхиад Баасанхүүгийн Ёндон

    Монгол Улсын даян мэргэн, “Есүнхэй мэргэн” клубын үүсгэн байгуулагч, багш.

    Тэр 21-хэн насандаа төрийн наадамд түрүүлж, улсын мэргэний болзол ханган, 27-хон насандаа Монгол Улсын даян мэргэн болсон ховор амжилтаар овоглодог. Хөлд, хэлд орсон цагаасаа л үндэсний спортын нэгэн төрөл болох суртай ойр өссөн гэж өөрийгөө тодорхойлох залуу харваач тун эгэл, бас төлөв даруу нэгэн ажээ. Б.Ёндон мэргэний аав нь Монгол Улсын Гарамгай харваач Х.Баасанхүү юм. Гарамгай харваачийн хүү, Монгол Улсын даян мэргэн Б.Ёндонг “Цэц магнай” булангийн хойморт урьж, ярилцлаа.

    -Ярилцах урилга хүлээж авсанд баярлалаа. 2017 оны наадмаар ярилцлагаа эхэлье гэж бодлоо. Төрийн наадамд хоёр дахь удаагаа түрүүлснээс хойш та хэвлэлд бараг ярилцлага өгөөгүй юм билээ. 27 насандаа Монгол Улсын даян мэргэн болж байжээ?

    -Одоо би 28 настай. Өнгөрсөн жил 27-тойдоо улсын наадамдаа хоёр дахь удаагаа түрүүллээ. Нутгийн уул ус түшиж, аав, ээж, ахан дүүс, намайг гэсэн бүх хүний сэтгэлийн хүчээр төрийн наадмын түрүүг хоёр дахь удаагаа хүртэж, даян мэргэн болсон гэж бодож явдаг.

     -Таныг хоёр дахь удаагаа түрүүлэхэд аав тань онцгой их баярлаж байгаа санагдсан?

    -Хөл нь газар хүрэхгүй л баярласан. Миний аав сурын спортын төлөө хорин хэдэн настайгаасаа өнөөдрийг хүртэл сэтгэл зүрхээ зориулж яваа хүн. Сурын спортыг түгээн дэлгэрүүлэхийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр, хэн нэгнийг ялгаварлалгүйгээр хөгжүүлж ирсэн. Хүнийг ялгахгүй харьцдаг болохоор олон хүний хүндлэлийг хүлээж иржээ гэж би боддог юм. Нум сумны ном уншиж сурсан гэдэг. Ном уншихын сацуу хүмүүстэй их уулзаж, сурын талаар ярилцдаг, харваж байгаа хүмүүсийг хэдэн цагаар ч хамаагүй хараад суучихдаг байсан юм билээ. Ингэж үндэсний сурын спортод нэвтэрхий дурласан нь надад ч мөн нөлөөлсөн. Монголчуудын эртнээс хүндлэн дээдэлж ирсэн үндэсний язгуур спортоор улсдаа түрүү магнай болно гэдэг бахархалтай зүйл.

    Хүүгээ төрийн наадамд түрүүлэх хэмжээнд өрсөлдөнө гэж таньж, үндэсний сур харваа руу хөтөлж оруулсанд нь би аавдаа мөргөж явдаг.

    -Таны хувьд үндэсний сураар хичээллэж эхэлснээс хойшхи ид торгон үе нь 2010-2011 он байсан юм болов уу гэж боддог. 2010 онд улсын аваргад түрүүлж, олны хараанд өртөөд, 2011 онд төрийн наадамд 21 настайдаа анх удаа түрүүлсэн нь таны амьдралд тодоос тод дурсамж үлдээсэн байдаг байх, тийм үү?

    -Тийм ээ. Тухайн үед бэлтгэл сургуулилтыг маш сайн хийдэг байсан. Миний төрсөн дүү, авга ахын хүү, аав бид дөрвүүлээ хамт бэлтгэлээ хийнэ. Аав биднийг олон ч тэмцээн уралдаанд оролцох боломж бололцоогоор хангаж өгдөг байлаа. Өөрөө ажил ихтэй учраас тэр бүр тэмцээнд оролцож чадахгүй. Намайг бол тэмцээн алгасуулахгүй. Заримдаа өөрийнхөө өмнөөс ч явуулна. Аав их том итгэл хүлээлгэж байгаа учраас би энд, тэнд тэмцээнд оролцохдоо хариуцлагатай байхыг хичээнэ. Олон тэмцээнд оролцохын хэрээр ухаажиж, туршлагаждаг. Бэлтгэл сургуулилтын гол учрыг ойлгож, хужрыг нь тунгаасан үе 2010 оноос эхэлсэн юм уу даа. Багануурт болсон Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд 20 настайдаа түрүүлсэн нь миний анхны том амжилт. Ингээд 2010 онд улсын аваргад түрүүлснийхээ дараа наадамд би их тааруу харвасан. Залуу хүний л алдаа байсан байх. Бэлтгэлийн формоо тааруулж чадаагүй. Залуу хүн буруу, зөв бодохын алийг тэр гэхэв. Гэхдээ энэ алдаагаа дараа жил нь буюу 2011 онд зассан. Улсын аварга шалгаруулах тэмцээн наадмаас 20-иод хоногийн өмнө болж байсан юм. Ингээд улсын аваргадаа дахин түрүүлснээс хойш тэр жил наадам хүртэлх бүх тэмцээнд түрүүлж билээ. Тэр жилийн наадам дэндүү сайхан болсон. Төрийн наадамд 38 онож, 21 насандаа анх удаа түрүүлэн, Монгол Улсын мэргэн боллоо. Дэд байр эзэлсэн, улсын мэргэн Б.Баярсайхан 35 оносон. Энэ бүхнийг эргээд бодоход тухайн жилийн наадамд өөртөө тун итгэлтэй, юунаас ч эмээж сандралгүй сайхан харважээ. Өөртөө итгэлтэй, бэлтгэл сургуулилт ч сайн байсан.

    -Улсын наадамд түрүүлчихээд Төв цэнгэлдэхийн хойморт, хүндэтгэлийн индэр дээр шагналаа авах гээд зогсож байх яг тэр мөчид ямар бодол төрдөг вэ?

    -Их гайхалтай мэдрэмж. Үнэхээр хүнийг огшоож чаддаг. Надад хэлэх гэхээр хэлж чадахгүй нэг тийм гоё мэдрэмж авч байсан үе цөөхөн л дөө. Миний амьдралын хамгийн сайхан дурсамж улсын наадмын түрүү хүртсэн тэр мөч байсан. Өөрийн эрхгүй л огшдог юм билээ. Яг юу гэж зүйрлэхээ мэдэхгүй л байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлиг… Дугаар 001 гээд уншаад эхэлсэн чинь л эмээгийн хэлж, ярьж байсан бүх сургаал толгойд эргэлдээд эхэлсэн. Би өвөө, эмээдээ их ойр өссөн учраас өөрийгөө гайгүй зөв хүмүүжилтэй хүн болж өсчээ гэж боддог. Ер нь хөгшчүүлийн хажууд өсөхөөр хүмүүжил их зөв болж төлөвшдөг. Тэрүүхэн хооронд их олон сайхан зүйл бодогдож байсныг санаж байна. Харваачдын шагналын зарлигийг хамгийн түрүүнд уншиж, шагнал гардуулдаг болохоор “Дугаар 001” гэж хэлүүт л огшоод, сандраад ирдэг юм билээ.

    -Үндэснийхээ наадамд түрүүлэхийг их спорттой зүйрлэвэл олимп, дэлхийн аварга болж байгаатай дүйхүйц дээд амжилт нь юм даа?

    -Тэгж зүйрлэж бас болох ч юм. Олимпийн алт, мөнгөн медальт, дэлхийн аваргын хүрэл медальт Н.Түвшинбаяр аваргаараа монголчууд бид бүгд бахархдаг, түүнийг хүндэлдэг. Гэхдээ төрийн наадамд үндэсний бөхөөрөө түрүүлж чадаагүй л байна. Энэ юуг харуулж байна вэ гэхээр монгол үндэсний спорт гэдэг нь өөрөө их агуу зүйл юм. Монгол бөхчүүд олон улсын ямар ч бөхийн төрлөөр хичээллэж, амжилт гаргаж чаддаг. Гэтэл монгол үндэсний бөхийг гадны ямар ч бөх төгс сайн эзэмшиж чадахгүй л байна. Яг үүнтэй адил монгол харваагаар дэлхийн ямар ч мундаг харваач сум тавиад түрүүлж чадахгүй. Гурван өдөр дараалан харваж өрсөлддөг наадам энэ цэц мэргэний төрөлд лав байхгүй. Үндэсний сур харваа хүний тэвчээр, ур чадвар, мэдрэмж гээд бүгдийг эхнээс нь дуустал шалгаж, сорьдог. Олон зүйлийг цогцлоож чадсан хүн л наадамд түрүүлдэг. Энгийн хүний нүдээр харахад хараа сайтай байхад л амжилт гаргачих юм шиг санагддаг байх. Гурван өдрийн турш харвахаар сүүлдээ хүн бухимдана, тэсвэр алдана. Юм юм л болдог доо. Тиймээс дэлхийд ганцхан монгол наадмаараа бид бүхэн бахархах ёстой. Олимпийн наадам үнэхээр бахархам ч үндэсний спортоо түгээхийг хичээж яваа миний хувьд монгол наадам маань түүнээс илүү сайхан.

    -Та анх хэдэн настайдаа монгол сурын алтан шар зурхайд сум тавьж байв?

    -Миний аав ярьдаг юм. 1990 оны улсын наадамд Ш.Даваахүү гэдэг хүн түрүүлж, Завхан аймгийн харьяат гэж нутгаа дуудуулахад өөрт нь их гоё санагдсан юм билээ. Тэр цагаас хойш аавд харваагаар хичээллэх хүсэл төрсөн гэдэг. Ингэж аав өвөөгөөр нум засуулж, харваж эхэлсэн юм билээ. Яг энэ үед нь би төрсөн. 1990 оны тавдугаар сарын 27-нд наадмын өмнөхөн төрсөн. Монгол Улсын дархан мэргэн Ш.Даваахүүг манай гэр бүлийнхэн шүтэж явдаг. Аавын хувьд н.Ядамсүрэн гэж хүний номыг харвах хүсэлтэй болсноосоо хойш ягштал уншсан гэдэг. Намайг ухаан орсон цагаас л манайд нум, сум байдаг байлаа. Хүүхэд байсан учраас зарим зүйлийг мэдэхгүй хугална. Аавыг харвадаг байхад би сумыг нь зөөж гүйдэг хүүхэд байлаа. Харваачийн хүүхдүүдийн олонх нь надтай адилхан байсан болов уу. Тэгж явахдаа ганц нэг сум тавина. Яг албан ёсоор 13 настайдаа 2003 онд бэлтгэл хийж эхэлсэн. Хамгийн анхны тэмцээн нь Завхан аймгийн хүүхдийн спортын наадам. Тэр тэмцээнд гуравдугаар байр эзэлж, хүрэл медаль зүүж маш их урам авсан. Удалгүй манайх Завханаас Эрдэнэт хотод нүүж ирсэн нь миний амжилт гаргах үндэс болжээ. Яагаад гэвэл, бидний шүтээн болсон Ш.Даваахүү мэргэнд шавь орж, түүний удирдлагад аав, бид хоёр бэлтгэл хийж эхэлсэн. Дархан мэргэн Ш.Даваахүү бол аавын ч, миний ч багш. Ш.Даваахүү багшаас суралцах зүйл үнэхээр их. Наанадаж тэмцээнд оролцохдоо биеэ зөв авч явахаас эхлээд олон талаар бидэнд үлгэрлэдэг. Ингээд багшаар эрдэм заалгаснаас хойш 2014 оны тавдугаар сард анх нээлтийн харваанд оролцохоор хотод ирж, 20 сумнаас 19 онож түрүүлсэн. Эрдэнэтэд бэлтгэл хийж эхэлснээс хойшхи анхны түрүү энэ. Ер нь сурын талбайд гарснаас хойшхи анхны түрүү гэж хэлнэ дээ. Тухайн үед Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Л.Цагаандалай ах тэмцээнийг хөтөлж байгаад “Баасанхүү маань өөрөөсөө гадна бас нэг мэргэн харваачтай иржээ” гэж дуудахад үнэхээр сайхан санагдаж билээ. Түүнээс хойш дөрвөн жил наадмын хүүхдийн харваанд харвахдаа нэг л удаа тавдугаар байр эзэлсэн. Наадамд айрагдана гэдэг үнэхээр хэцүү л дээ. Байранд орох гэж улайрахгүй, зөв харваж явсны хүчинд өнөөдрийн амжилтад хүрсэн юм болов уу гэж боддог. 2006 онд хүүхдийн сурд харваж байхдаа дэд мастерын болзол хангасан. Дараа жил нь отго харваанд харвахдаа 32 онож, спортын мастер болсон. Спортын мастер цол авахдаа зэрэгцээд оюутан ч болсон. Намайг спортын мастер болж байхад Эрдэнэтэд ирж, надтай хамт бэлтгэл хийж эхэлсэн Л.Отгонбаяр ах надаас түрүүлээд төрийн наадамд түрүүлсэн билээ. Тэр үед “Надад ч гэсэн боломж байгаа юм байна” гэсэн бодол шууд толгойд орж ирсэн. Л.Отгонбаяр ах 2010 онд, би 2011 онд түрүүлж, багшийгаа, аавыгаа баярлуулж байлаа.

    -Л.Отгонбаяр мэргэн та хоёр хоёулаа “Хангарьд”-аар овоглодог, бас нэг багшийн шавь?

    -Тэгэлгүй яах вэ. Үндэсний сур харваагаар “Хангарьд”-ыг гүйцэх газар бараг байхгүй дээ. Манай спорт хорооныхон багаараа 11 удаа улсын аваргад түрүүлжээ. Тэр 11 түрүүний тавд нь хамт явлаа. Багийнхаа гол хүмүүсийн нэг нь байснаараа бахархдаг. Олон сайхан мэргэн төрсөн. Зэрэгцүүлээд жагсаахад өндөр намаар чацуу таван мэргэнтэй. Дархан мэргэн Ш.Даваахүү, даян мэргэн Х.Баасанхүү, даян мэргэн Б.Ёндон, улсын мэргэн З.Сүлдболд, даяар дуурсах мэргэн Л.Отгонбаяр, 2016 онд надтай товх харваж түрүүлсэн улсын мэргэн Д.Дэмбэрэлсайхан гээд байна. Бүгд Эрдэнэтээс гаралтай. Бүгдээрээ тухайн үедээ шилдэг нь байсан, суурь сайтай.

    -Та 2011 онд түрүүлснээсээ хойш ерөнхийдөө таван жил дорвитой амжилт үзүүлж чадалгүй завсарлажээ. Тэгээд 2016 онд дэд байр, 2017 онд хоёр дахиа түрүүлж, даян мэргэн болсон. Энэ хооронд ер нь юу юу болж өнгөрөв? Яагаад амжилт гаргаагүй гэж боддог вэ?

    -2011 онд буюу наадамд түрүүлсэн жилдээ би ажилд орж, бэлтгэл хийх цаг зав хомс болсон. Тэмцээндээ бэлтгэ гэж чөлөө олгодог байсан ч бусад олон шалтгаан байсан. Гэр бүлтэй болж, ар гэртээ анхаарал тавих үүрэг хүлээсэн. Бас эрүүл мэндийн шалтгаанаар нэлээд олон жил тууштай бэлтгэл хийж чадаагүй. 2012 оны бэртлээсээ болоод багагүй хугацаа алдсан. 2015 оноос илүү их бэлтгэл хийх ёстой юм байна гэдгээ ойлгож Хил хамгаалах ерөнхий газар дээр очсон. Хэнийг ч танихгүй, юугаа ч мэдэхгүй хүн Хүний нөөцийн албаны дарга, хурандаа Батбаяр гэж хүнтэй уулзсан. Таньдаггүй, өмнө нь харж байгаагүй нэг залуу ажил яриад ороод ирэхээр тэд их гайхсан байх. Миний насыг асууж байна. Би “Эрт цаг Монголын хилийг эрхий мэргэн харваачид манаж байсан. Тиймээс өнөө цагт хил хамгаалах байгууллага харваачгүй байж болмооргүй санагдаж байна. Миний бие Хилийн цэргийн байгууллагад үндэсний сур харвааг хөгжүүлж, нэрийг нь өндөрт өргөж явах хүсэлтэй байна” гэж хэлсэн. Харин байгууллага маань миний саналыг дэмжиж, намайг сайхан халуун дотноор хүлээж авсан. Яг тэр үеэс миний амжилт эргээд хэвийн болж эхэлсэн. Бэлтгэл сургуулилтад л өөрчлөлт ордог юм билээ. 2015 оны улсын наадмын шилдэг наймд багтлаа. Сүүлийн хоёр сумаа алдаад байр эзэлж чадалгүй хоцорсон ч тухайн жилдээ харваачдын наадамд түрүүлсэн. Тэгээд 2016 онд аавынхаа шавь Д.Дэмбэрэлсайхантай товх харваж, үзүүрлэж билээ. Энэ үед аав өмнөхөөсөө ч их баярлаж байсан. Тэр харваан дээр өөрөө жаахан алдаа гаргаад түрүүлж чадаагүй. Түүнээс биш 2016 оныг эргээд бодоход би үнэхээр сайн байсан юм билээ. 2017 онд улсын наадамд хоёр дахь удаагаа түрүүлсэн. Өөрийгөө эргүүлэн олоход маш их тусалсан Хилийн цэргийн байгууллага, удирдлагууд, нийт албан хаагчиддаа баярлаж явдаг. Наадам болоход Монгол орны хилийг тойрон манаанд зогсож буй бүхий л хилчин дайчид бөхчүүд, харваачдынхаа төлөө залбирдаг. Тэр сайхан хүч энерги нь бидэнд нөлөөлдөг гэж боддог.

    -Анхны түрүү, хоёр дахь түрүү хоёрын хооронд зургаан жилийн зай байна. Энэ хугацаанд та өөрийгөө голж байсан уу. Сураа орхих талаар бодож байв уу?

     -Тийм зүйл огт бодож байсангүй. Удахгүй 30 хүрнэ. Тэгэхээр одоо сур харвааны хөгжлийн төлөө оролцох зүйлдээ оролцоод, хэлэх зүйлээ хэлэх ёстой гэж боддог. Тэр утгаараа клуб, холбоо байгуулсан. Үндэсний сураар маш олон тэмцээн болдог ч хүмүүс бараг мэддэггүй. Жилд бараг 20-иод тэмцээн болж байна. Гэтэл ганцхан наадам л хүмүүст харагддаг. Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнийг мэдээлээд л өнгөрнө. Хүмүүс бидний амжилтыг наадмаар дүгнээд байдаг. Гэтэл би гэхэд бэртэлтэй байсан ч наадмаас бусад тэмцээн, уралдаанд цөөнгүй түрүүлсэн. 38, 39 онож байлаа. Харваачдын маань энэ мэт амжилт хүмүүст харагддаггүй бололтой. Наадам бол арай өөр. Бэлтгэл сургуулилт, сэтгэл санаа гээд бүх зүйл тэгширч байж л наадамд түрүүлнэ. Наадмаас бусад тэмцээнд боломжийн сайн оролцоод явсан болохоор шантраад байдаггүй. Харин 2010, 2011 оны форм, тэр үеийн мэдрэмжээ эргүүлж авахын тулд л хичээж байсан.

    -Хоёр түрүүлсэн хүнд одоо гурав дахь түрүүний талаар бодогдох юм уу. Таны давуу тал бол таны залуу нас гэж харж байна?

    -Би өнөөдрийг хүртэл 15 жилийн хугацаанд харвасан байна. Ийм олон жил тасралтгүй харвасан харваач цөөхөн л дөө. Зөвхөн насанд хүрэгчдийн ангилалд гэхэд 10 жил харважээ. Энэ хугацаанд хоёр түрүүлж, нэг үзүүрлэв. Долоон удаа байранд ороогүй. Энэ юуг харуулж байна вэ гэхээр монгол төрийн наадам тийм амар хоол биш гэдгийг илтгэж байгаа юм. Олон сайхан аавын хүү бэлтгэл сургуулилтаа сайжруулаад оролцдог. Тиймээс би шууд тэгнэ, ингэнэ гэж хэлж чадахгүй. Хэлэхийг ч хүсэхгүй. Гэхдээ мэдээж бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийгээд, чадах чинээндээ оролцоно. Тэр үед бүх талаараа сайн байж чадвал гурав дахиа түрүүлэх хувь тохиол олдох байх. Залуу хүний хувьд бэлтгэлээ сайн хийгээд явна даа.

    -Тухайн өдрийн наадмын аз, эз гэж байх уу?

    -Байна.

    -Тэгвэл та азанд хэр их итгэдэг вэ?

    -Нэг их итгэдэггүй. Гэхдээ аз бол хөдөлмөрлөсөн хүнд л тохиодог гэж боддог. Түүнээс биш зүгээр сууж байгаа хүнд аз хэзээ ч тохиохгүй. Манай харваан дээр гэхэд 40 удаа аз тохионо гэж огт байхгүй. Үнэхээр зөв зүйтэй бэлтгэл хийж байсан бол нэг, хоёр удаа аз дайраад өнгөрөх тохиолдол бол бий байх. Үндэсний сурын харваан дээр нэгээр илүү бол мянгаар илүү гэдэг. Нэг сум л оноход нэлээд хэдэн хүний урд орно.

    -Та “Есүнхэй мэргэн” клуб байгуулжээ. Танай клубын үйл ажиллагаа тогтмол байж чаддаг уу, та өөрөө хэр олон шавьтай болж байна вэ?

    -“Есүнхэй-335” холбооны тэргүүнээр 2012 оноос хойш ажиллаж байна. “Хангарьд” спорт хорооны харваачид хамтран 2004 онд байгуулсан. Тэгээд зургаан жилийн өмнө надад хүлээлгэж өгсөн. Уул уурхайн компанид ажиллаж байх үед бэлтгэл хийх боломж муу байлаа. Эрдэнэтийнхэн Эрдэнэтдээ, би энд ганцаараа болчихоод болдоггүй. Дээр нь нийслэл хотод сурын харваа сонирхъё гэхээр очих газар бараг байхгүй байсан. Хүмүүс ч их санал тавьсан. Энэ бүхэн дээр үндэслээд клубээ байгуулсан. Тэр цагаас хойш дөрвөн жил өнгөрсөн байна. Клуб нээснээс хойш яг идэвхтэй харваж байгаа 40-өөд хүнтэй болж. Ирж, очоод явдаг 100 орчим хүн байдаг.

    -Монголд үндэсний сур харвааг сонирхож, харваж сурахаар зорьж ирдэг хүн хэр олон байдаг вэ?

    -Би өөрөө үндэсний спортын хүн болоод ч тэр үү байнга ажигладаг юм. Үндэсний спорт хүнийг маш сайхан хүмүүжүүлдэг увдистай. Япон, Солонгос гэх мэт орон үндэсний спортоо хөгжүүлэхийн тулд бүр багаас нь эхэлж анхаарал тавьдаг. Хүүхдийг дунд сургуульд байхаас нь үндэсний спортоо зааж, спортоор дамжуулан хүмүүжүүлж байна. Ингэж байж ирээдүйн олимп, дэлхийн аваргуудыг бэлтгэдэг байх. Өмнөд Солонгосоор жишээ авъя. Би тэнд олон удаа тэмцээнд оролцож байсан. БНСУ-д дунд сургуульд нь үндэсний харваагаа заадаг юм билээ. Тэр нь хөгжсөөр өнөөдөр байт харвааны дэлхийн шилдгүүд Өмнөд Солонгосоос л төрж байна. Харин манайхан барууны соёлыг хийсвэрээр дууриах болсон юм шиг санагддаг. Нэг хэсэг үндэсний дээл хувцас өмссөн хүнийг хөдөөнийхөөр нь дууддаг байлаа шүү дээ. Одоо харин эргээд өөрчлөгдөж байна, ойлгодог хүн олон болсон байна.

    Үндэсний сур харвааг Ерөнхий боловсролын сургуулиудын хичээлийн программд оруулмаар л санагддаг. Ганц сур харваа ч биш үндэсний бүхий л спортоо. Манай клуб дээр ирж, сур харваагаар хичээллэдэг хүмүүс нэг л зүйлийг надаас хүсдэг. “Би мундаг тамирчин болох зорилготой ирсэнгүй. Үндэсний спортоо ойлгоё, үүгээр бахархдаг болмоор байна. Монгол хүн учраас хааяа нэг харваж баймаар байна” гэж хэлдэг. Ийм гоё зорилготой хүмүүс манай клубт олноор ирдэг. Ер нь үндэсний спортоо ойлгож, хүндэлж, бахархдаг хүн мянга мянгаараа нэмэгдэж байгаад би баяртай явдаг. Үндэсний спорт бол үндэсний дархлаа юм шүү дээ.

    -Танд хэчнээн нум байна вэ?

    -Дөрөв байдаг. Бүгдээр нь харвахгүй. Гурван нумыг маань Сэлэнгэ аймгийн Дулаанхаан сумын Баатар гэж хүн урласан. Хоорондоо тус бүр 10 жилийн зайтай хийж байсан юм. Одоо харваж байгаа нумыг хийсэн хүн нь бурхан болсон. Үнэхээр сайн нум урладаг хүн байлаа. Нэг нумыг аав хийж өгсөн. Ийм нумуудаар л цэц сорьж байгаа.

    -Улсын наадамд түрүүлсэн 20 настай залууг индэр дээр шагналаа гардаад зогсож байхыг хараад бахархаж байлаа. Төлөв, түвшин, буурьтай харагдаж байсан. Магадгүй энэ нь сурын спорт нөлөөлснийх үү, эсвэл таны унаган зан уу?

    -Харваагаар хичээллэдэг залуус үйл хөдлөл, үзэл бодлын хувьд их тогтвортой болдог. Цочмог ааш гаргадаггүй. Аливааг бодож, тунгаасны үндсэн дээр шийдвэр гаргах хэмжээний хүлээцтэй болж хүмүүждэг. Нэг онолоо гээд баярлаж хөөрөхгүй, алдахаараа гуньж гутрахгүй. Энэ нь зөвхөн тэмцээний үед бус амьдрал дээр ч харагддаг. Хатуужил сурдаг. Баяр баясгалантай зүйл болоход тэр бүхнийг сайхнаар хүлээж авдаг, юу юугүй хөөрч дэгдэхгүй. Энэ бүхнийг надад сурын спорт суулгаж өгчээ. Түүнээс биш би багадаа нэлээд хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан. Харин сурын спорт намайг жинхэнэ утгаар нь хүмүүжүүлсэн дээ. Анх сур харваагаар хичээллэж байхдаа боломжийн харвахаараа хөөрч гүйдэг л байлаа. Тэгээд удаан хичээллэх тусам намба сууж байна даа.

    Ярилцсан Б.Бадамгарав \ Zindaa.mn

  • Шавирайн ЦОГТХҮҮ- Морьтон цирк, морьт харвааны нэрт зүтгэлтэн

    Монголын морьт харвааны холбооны тэргүүн, “Хан Монгол” морьтны холбооны тэргүүн, Монгол Улсын Соёлын тэргүүний ажилтан, Морьт цирк, морьт харваа, орлон тоглогчдыг хөгжүүлэхэд үнэт хувь нэмрээ оруулсан эрхэм хүмүүн.

    Монгол Улсын циркид циркчнээр ажлын гараагаа эхэлж, Морьт үзүүлбэрийн циркчин болж “Морьтны гайхамшиг” үзүүлбэрийн анхны багт ажиллаж байгаад Солонгос Улсын Чежү-д монгол цирк, морьт циркийг сурталчилан танилцуулахад үнэт хувь нэмрээ оруулсан. Тэрээр морьт цирк болон амьтны циркийг хөгжүүлэх зорилготой ажилладаг бөгөөд Морьт харвааг хөгжүүлэх зорилгоор олон улсын хэмжээний тэмцээн уралдааныг Монголдоо зохион байгуулсаар ирлээ. Түүний бэлтгэсэн шавь нар морьт цирк, морьт харвааны үзүүлбэрээр дэлхийн хэмжээнд амжилт гаргаж байгаа бөгөөд Кино орлон тоглогчдын зах зээлд амжилттай ажиллаж байна.

    https://www.facebook.com/khanm…

    https://www.facebook.com/Khanm…

    Ярилцлага унших

    Ш.ЦОГТХҮҮ: “МОРЬТНЫ ГАЙХАМШИГ” ҮЗҮҮЛБЭРИЙГ ДЭЛХИЙД ГАЙХАГДТАЛ НЬ ХӨГЖҮҮЛЭХИЙГ ХҮСДЭГ

    “Циркиус Монголиа Хадгаа” болон “Хан Монгол” морин циркийн хамтлаг хамтран энэ сарын 25-наас Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд өдөр бүр Монгол үндэсний хэв маягтай циркийн үзүүлбэрүүдээрээ үзэгч түмнийгээ бахдуулах бишрүүлж байгаа. Тэр дундаа олон жилийн турш гадна дотнын үзэгчдийг гайхуулж, 2012 оноос эх орондоо тоглолтоо толилуулж ирсэн “Морьтны гайхамшиг” үзүүлбэрийн хамт олныг онцлохгүй байж болохгүй. Ингээд “Хан монгол” циркийн захирал Ш.Цогтхүүтэй ярилцлаа.

    –Энэ удаагийн тоглолт чинь юугаараа онцлог вэ. “Циркиус Монголиа Хадгаа” продакшнтай хамтран тоглож байгаа гэсэн?

    -Энэ жил “Морьтны гайхамшиг” үзүүлбэр үүсгэн байгуулагдсаны 40 жилийн ой, мөн тэрхүү номерыг санаачлагч Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Долгорын Норовцэрэн багшийн маань мэндэлсний 90 жилийн ой давхцаж байгаа. Энэхүү тоглолт маань эдгээр ойн арга хэмжээний хүрээнд зохион байгуулагдах ажлын нэг байсан. Тодорхой шалтгааны улмаас хугацаанаасаа бага зэрэг хойшлогдсон ч амжилттай явагдаж байна. “Циркиус Монголиа Хадгаа” манай цирк хоёр хамтраад үндэсний хэв маягтай нэгдсэн тоглолт 30-ны өдөр хүртэл үзэгчдэдээ хүргэнэ. “Морьтны гайхамшиг” үзүүлбэр маань циркийн манежинд тоглогддог хэлбэрээрээ тоглогдоно. Өмнө дандаа цэнгэлдэх хүрээлэн, стадионд тоглож байсан бол одоо циркийн үзүүлбэр гэдэг утгаараа манежинд хийж байгаа .

    –Циркийн манежинд тоглох,задгай талбайд тоглох хоёр юугаараа ялгаатай юм. Илүү давчуу орон зайд баригдаж тоглох болохоор нарийн ажиллагаа шаардагдах байх?

    -Яг ч давчуу гэж хэлж болохгүй л дээ. Манежны тойрог маань олон улсын стандартад нийцсэн хэмжээтэй байдаг. Морины хурдаар давхиж болох хамгийн жижиг тойрог буюу 13.5 метрийнхэмжээтэй.Энэ бол морин циркийн үзүүлбэрийн нарийн гүйцэтгэл хийхэд хамгийн тохиромжтой талбай юм.Яагаад гэхээр гадны нөлөө багатай. Задгай талбайд тоглож сураагүй морь бол гаднах талбайд замныхаа дагуу явах ч байна, явахгүй ч байна. Тойрогт анхнаасаа хийгээд дасчихсан морь нарийн гүйцэтгэлийг хийж ажиллаж чаддаг.

    -“Морьтны гайхамшиг” тоглогч эртнээсээ алдартай байсан. Гэхдээ нэлээд хугацаанд тасалдсан шүү дээ?

    -Яг ч тасалдсан гэж хэлж болохгүй. Бид гадаадад тоглолтоо хүргээд л явж байсан.Харин сүүлийн жилүүдэд хүний нутагт хөгжүүлээд байдаг Монголдоо яагаад хөгжүүлж болдоггүй юм бэ гэсэн байр сууринаас эндсургалтын төв байгуулаад яваандаа цирк болгох төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Манай морьтны тоглолт социализмын үед анх гарч байхдаа “Моринд гарамгай монгол залуус” нэртэйгээр нээгдэж байсан. Үнэхээргайхалтай үзүүлбэрүүд үзүүлдэг байсан учраас яваандаа “Морьтны гайхамшиг” гэж нэртэй болсон. Улсын циркт л тоглогдохгүй удсанаас биш харин ч хуучин “Морьтны гайхамшиг” тоглолтоосоо өргөн цар хүрээтэй, илүү үзүүлбэр нь баялаг, үзүүлэх чиглэл нь хүртэл өөрчлөгдөж, хөгжсөн.

    –Монголчууд моринд гарамгай гэдэг үүднээсгадны үзэгчид илүү сэтгэл хөөрлөөр хүлээж авах, хүлээлт байдаг болов уу?

    -Сайн хүний нэрийг мянга худалдаж иднэ гэдэг шиг бидний өвөг дээдэс Чингэс хаан монголчуудыг морьтой нь, Монгол гэдэг нэртэй нь дэлхийд дархалж өгсөн гавьяатай хүн. Тийм ч учраас гадны хүмүүс дайчин монголчууд гэдэг утгаар нь хүлээж авдаг. Энэ ч үүднээс бид ялангуяа морины үзүүлбэрийг дутуу хийх, алдаа гаргах, муухай харагдах эрх байхгүй.

    –Манайхаас өөр морин цирк нь өндөр хөгжсөн ямар орнууд байна?

    – Европын орнууд чинь ерөөсөө морины соёл нь урлаг болж хөгжөөд нэлээд удчихсан. Хэдэн зуун жил үе, удам дамжчихсан байдаг. Манайх морины ахуй соёл гэдэг утгаараа хэдэн мянга жил хөгжсөн ч урлаг тал руугаа бол 70 гаруй жилийн л түүхтэй. Яг энэ чиглэлээрээ сонгодог морин цирк болгож хөгжүүлсэн орон Оросоос авахуулаад олон байгаа.

    –Сонгодог морин циркийн үзүүлбэр гэхээр юугаараа онцлог вэ?

    -Миний мөрөөдөл гэвэл Монголын морин циркийн үзүүлбэрийг “Морьтны гайхамшиг” үзүүлбэрээс гадна сонгодог чиглэл рүү хөгжүүлэх гэсэн туйлын хүсэл.Энэ бол морины төгс сургалтыг хэлээд байгаа юм. Морь хүнтэй бараг ярихаас наагуур болоод ойлгодог. Яв гэхээр яваад, унт гэхээр унтаад бүжиглэдэг, ямар ч ташуургүй, эмээл хазааргүй морийг сургадаг болсон байна. Манай морин цирк ч мөн адил нийгэмтэйгээ хөл нийлээд энэ чиглэл рүүгээ хөгжих хэрэгтэй байгаа юм. Циркийн урлагт манай бусад урлагаас онцгой нэг юм байдаг. Дэлхийн улс оронд Монголын циркчид л Монголын нэрийг өндрөөр өргөж, тахалж явдаг. Гашуун үнэнийг хэлэхэд манай эстрад, поп рок оддын ажил уран бүтээл дотоод зах зээлдээ л хүрч байдаг бол бид нарынх хүний нутагт очиход хэл яриа гэхгүй бие, сэтгэл үйлдлээрээ үзүүлбэрээ толилуулдаг. Түүнчлэн манай цирк дэлхийд дээгүүр байр суурь эзэлдэг Орос суурин дээр монгол хөөмий, уртын дуу, бүжигтэйгээ хослуулж чаддаг болохоор манай циркчид хаана ч очсон нүүр бардам байдаг.

    –Морин циркийн морьдыг хэрхэн яаж сонгодог юм бол?

    -Зарим хүмүүс миний морь номхон юм чинь циркт сургаж болох байх гэдэг. Болно л доо. Гэхдээ миний баримталдаг зарчим эсрэгээрээ огт хүн эдэлж байгаагүй, эмнэг адуу аваад, анхнаасаа суурийг тавих сонирхолтой. Хоёрт, “Морьтны гайхамшиг” тоглолтын хувьд биерхүү, том морь хэрэгтэй болдог. Яагаад гэхээр хажуу талд нь зүүгдэх, дээгүүр доогуур нь орж гарахад гэдэс, хөл хоорондын зай хол байх ёстой, хажуу талд нь унжихад дагаад ороод ирэхгүй байх ёстой. Ийм шалгуур хангахаас гадна мэдээж царай зүс, өнгө үзэмж, нас хүйсийг нь харна. Залуу морь сургаад авчихсан байхад удаан эдэлнэ. Түүнээс биш баячуудтай адил хурдан морь сонгодог шиг шилж сонжоод аманд нь орсон үнээр нь худалдаж авахгүй.

    –Том биетэй адуу гэхээр Монгол морьд жижигддэг байх нь ээ?

    -Биерхүү Монгол адуу байна. Баруун, баруун хойд зүг рүүгээ гайгүй том адуу байдаг. Ерөнхийдөө эрлийзжсэн адуу л ажлын шаардлага хамгийн сайн хангадаг. Яг Европын цэвэр цусны том адуу болохоор илүү эмзэг болчихдог.

    –Адуугаа та өөрийн биеэр сонгодог уу. Адуу, малтай их харьцдаг болохоор ер нь уяачдаас дутахгүй морь шинжинэ биз?

    -Ерөнхийдөө л өөрөө харж, үзэж байж сонгоно доо. Өөрийнхөө мэргэжил, ажлын шаардлагын хүрээнд бол шинжээч байлгүй яахав. Сэтгэлд хүрсэн адуугаа шөнөжин зүүдэлж байгаад л, ямар ч үнэтэй байсан авахын төлөө л зүтгэдэг.

    –Адуугаа хэдэн настайгаас, хэдий хэр удаан хугацаанд сургадаг вэ?

    -Тухайн адууны характер болон ямар сургалт гэдгээс шалтгаална. Түүнээс би нэг сарын дотор ч юм уу, арван хэд хоногийн дотор сургачихдаг юм гэж амлаж болохгүй. Шинэ мал, шинэ амьтантай ажиллаж эхлэнэ гэдэг чинь ахиад л анхнаасаа л амьтан сургаж эхэлж буй шинэ сургагч шиг байдаг. Эхлээд морьныхоо характерийг мэдээд, түүнд нь тааруулж сургана уу гэхээс өөрийнхөө хийлгэх гэсэн юмыг хүчээр нүдээд байвал яг хийлгэх гэж байгаа үзүүлбэрт нь таараагүй адуу байна. Морийг сонгоод унаж үзэхэд энэ морь нэг тиймэрхүү үзүүлбэрт л таарах юм байна даа гэсэн багцаатай болдог. Аль болох богино хугацаанд сургаад авахыг боддог ч багадаа л хоёр, гурван сар шаардагддаг.

    – Морио сургахын хажуугаар тухайн морьдтойгоо хүнээ бэлдээд явдаг байх. Нэг морин дээр нэг л хүн сургуулилдаг юм уу, олон хүн зэрэг ажиллах уу?

    – Морийг ямар ч тохиолдолд бэлэн байлгах үүднээс хүүхдүүдийг байнга сольж явдаг. Түүнээс нэг морийг нэг л хүн өмчлөөд үзүүлбэр хийгээд байвал болохгүй. “Морьтны гайхамшиг” тоглолтын хувьд тухайн морь янз янзын хүнтэй ажиллаж байж тэр бүхэнд үргэхгүй, зугтаахгүй бэлэн болдог. Харин бүжиглэдэг, жүжиглэдэг морины хувьд яг нэг хүн тулж ажиллаж, гаршуулдаг юм.

    – Танай цирк өөрийн хичнээн адуутай вэ?

    -Одоо 20 гаруй адуу байна. Үржлийн хэдэн адуу бас байгаа.

    –Өөрсдөө адуугаа үржүүлж байгаа юм уу. Хэзээнээс адуугаа өсгөж эхэлсэн юм?

    -Өөрсдөө үржүүлээд жил гаруй л болж байна. Материаллаг баазтай болчихсон болохоор өөрсдөө шаардлагатай морио үржүүлж эхэлсэн. Нэгдүгээрт багаас нь авч сургахад амар, хоёрт хөрөнгө санхүүгээ хэмнэх үүднээс өөрсдийн үржлийн адуу давуу талтай. Нөгөөтэйгүүр хүний гар дээр төрнө гэдэг чинь дөл нь зөөлөрдөг. Манай монгол адууд бэлчээрт төрдөг болохоор хагас зэрлэг шахуу байдаг.

    –Төл хичнээнийг хүлээн авсан бэ?

    – Энэ жилдээ дөрвөн унага гарсан. Тэд нар маань гурван жилийн дараанаас ажилдаа орж эхэлнэ дээ. Тэр болтол эрүүл энх өсгөх нь л чухал байна.

    –Морин циркчин бусад циркийн жүжигчдээс юугаараа онцгойрдог юм. Ямар чадвар эзэмших ёстой вэ?

    -Морин циркчин өөрөө зуун хувь сайн байгаад хамтрагчаа дутуу бэлдэх юм бол хэн ч биш. Багааражилладаг бусад циркчдийн хувьд хоорондоо ярилцаад ойлголцож болдог. Морин циркчин хүн морио хийх үзүүлбэрийнхээ хэмжээнд бүрэн сургаж, итгэлтэй болсны дараа өөрөө зуун хувь үзүүлбэрээ гүйцэтгэж байж төгс тоглолт хүнд хүргэдэг. Бид нар чинь тайзандээр хичнээн хүмүүс рүү хараад инээгээд үзүүлбэрээ үзүүлж байсан ч нүднийхээ булангаар морио байнгынхянаад л, санаа тавьж байдаг. Тэр утгаараа морины циркийн жүжигчин залхуу байх үндэслэлгүй. Байнга морио тэжээнэ, эмчилнэ, арчилна, хоол хүнсийг нь өгнө гээд цаг үргэлж зогсоо зайгүй ажилладаг даа.

    –Циркийн жүжигчдийг их багаас нь бэлдэж авдаг. Харин яагаад морин циркийн жүжигчдийг багаас нь сургадаггүй юм бэ?

    -Морин цирк хурд хүч, тамир шаардсан урлаг тул гарын тамир гүйцсэн хүн хийх ёстой.Морины хөдөлгөөн дээр биеийн хөдөлгөөнийг зохицуулж авч явна гэдэг бага насны хүүхдэд арай эрсдэл ихтэй. Ер нь 16 нас хүрсэн залуусыг авч бэлддэг.Энэ насны хүүхдүүд гарын тамир гүйцэж, өөрийгөө их бага хэмжээгээр аваад явах чадвартай болдог. Хоёрт морин дээрээс буугаад үсрээд гарахад бага насны хүүхэд бие жижиг учраас тушигдаад байдаг. 13 настайгаас нь эхлүүлээд гурван жил сургахад 16 хүрэхдээ жагссан сайхан морин цэрэг болж байгаа юм даа.

    –Та морин дээрх нум сум харвааны үзүүлбэрийг наадмын нээлтэд оруулах талаар санал дэвшүүлж байсан. Тэгвэл үнэхээр үзүүштэй номерын нэг болох байх даа?

    -Энэ үзүүлбэрийг наадмаар үзүүлж байсан. Гэхдээ морин дээрх нум сум харвааны үзүүлбэрийг моринд гарамгай, нум сум чадамгай эзэмшсэн, мэргэжлийн харваач хүн үзүүлэхгүй бол зүгээр гоё харагддаг гээд хэн дуртай нь хийжболохгүй. Наадмаар олон түмний дунд тоглуулахад ер нь эрсдэл ихтэй. Сайхан хийж чадах юм бол жинхэнэ монголын бахархал болно. Би морин дээрх сум харвааны үзүүлбэрийг цаашид илүү хөгжүүлж олон түмэндхүргэх юмсан гэж бодож явдаг. Түүнчлэн хүүхэд залуустаа ч илүү зааж сургах юмсан гэж боддогдоо.

    –Та нар гадагшаа, дотогшоо явж үзүүлбэрээ үзүүлэхэд адуугаа хэрхэн авч явдаг вэ?

    -Социализмын үед гадаадад тоглохдоо засгаас бүх мөнгийг нь даагаад, вагоноор тээвэрлээд аваад очдог байсан. Харин одоо тоглолт эхлэхээс тодорхой хугацааны өмнөтухайн орон нутагт ньбогино хугацаандморио сургаж бэлтгээд тоглодог жишиг тогтлоо. Ингэхээр явдлын зардал, малын хорио цээрийн бичиг гаргах гээд олон юмаа хөнгөвчилж байгаа юм л д.

    –Тэгэхээр морьдоо түр авч хэрэглэдэг юм уу, худалдаж авчихаад тэндээ үлдээчихдэг юм уу?

    -Янз янз байна. Хамтрагчтайгаа яриад хэрвээ бид нарморийг нь гаргая. Та бүхэн сургаж бэлдээд ав гэвэл бэлдэж тоглочихоод буцаад ирнэ. Харин цаанаасаа морь гаргаж чадахгүй гэх юм бол морьдоо үнэ тохирч аваад буцахдаа зардаг юм уу, эсвэл тэндээ бааз болгож үлдээгээд дараагийн гэрээ, контракт арга хэмжээнд очиход өөрсдийн бэлэн морьтой болчихсон байдаг.

    –Ер нь танай цирк мориноос өөр амьтан сургаж, циркийн үзүүлбэр үзүүлдэг юм уу?

    -Байна аа байна. Манайх чинь ер нь морин цирк гэхээсээ илүү, хэтийн зорилго маань монголдоо ганц томоохон Амьтны цирктэй болох явдал.Монгол ахуйдаа ойртуулж таван хошуу малаа сургах, чоно нохой есөн шидийн амьтан сургах зорилготой байна. Одоогоор манайд тэмээ, сарлаг, чоно, шонхор шувуу, адуу гээдтаван төрлий амьтан байгаа.

    –Та өөрөө багаасаа мал ахуйд ойр өссөн үү. Яаж яваад циркт орчихсон юм?

    -Яг үнэнийг хэлэхэд би чинь унаган хотын хүүхэд. Гэхдээ багын мөрөөдөл, сонирхлынхоо дагуу морин циркчин болсон. Багын дэлчигнүүр зантай, төмс чулуугаар жонглёрддог,толгой гаран дээрээ өнхрөөд явдаг байсан. Тэр хоббиндоо хөтлөгдөөд л арван настайгаасаа циркийн дугуйланд явж эхэлсэн дээ. Үйлдвэрчний ордонд явдаг байхад 12 настайд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д.Норовцэрэн багш маань морин циркчин болгохоор шалгаруулж авч байв.

    –Анхны тайзан дээр үзүүлж байсан үзүүлбэрээ санадаг уу? Хүүхэд байсан юм чинь сандарч л байсан биз?

    -Анх 16 настай тайзан дээр гарч байлаа. Тухайн үед “Морьтны гайхамшиг” үзүүлбэрийг зритл дүүрэн хүн үзнэ. Бүр хүлээж байгаад ирж үздэг хүн ч байсан. Анхны тоглолтоо их тод санадаг юм. Аав, ээж хоёрыгоо авчраад суулгаад тоглож байхад харьцангуй сандраагүй. Гэхдээ л шээс хүрнэ. Жорлон явж шээчихээд ирэхэд ахиад л шээс хүрээд байсныг бодоход сандрал байсан л юм шиг байгаа юм. Тайзнаас бууж ирээд л нэг уужуу амьсгал авдаг. Яваандаа тав зургаан жилийн дараанаас тайзан дээр гараад ирэхээр тоглолт хийнэ гэхээр ид бах, омогшил төрдөг болсон доо. Үзүүлбэрээ илүү төгс гүйцэтгэх гээд л өөртөө итгэлтэй бардам зантай болчихдог.

    –Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Хүүхдүүдээс чинь аавынхаа мэргэжлийг уламжилж авсан хүн байна уу?

    -Гурван хүүхэдтэй. Том охин маань одоо 18 настай, Түвшинсайхан гээд охин бий. Бас морин циркийн жүжигчин. Энэ жил улсын аварга болсон. Бага хоёр нь хоёулаа хүү. Одоохондоо балчир байгаа болохоор циркээр явах эсэхнь тодорхойгүй л байна.

    Эх сурвалж: Э.НОМИН-ЭРДЭНЭ   ӨДРИЙН СОНИН   2014.9.27

  • Цэен-Ойдовын БАТСАЙХАН- Эсгий ширмэлийн урлаг судлаач

    Урлаг судлаач Ц.Батсайхан нь 1997 онд ОХУ-ын Иваново хотын Нэхмэлийн Улсын Академийг “Нэхмэлийн дизайнер” мэргэжлээр магистр, 2013 онд Москва хотын Дизайн Технологийн Улсын Их Сургуулийг урлаг судлалын докторын (Ph.D) зэрэгтэй төгссөн. 2001-2014 онд ШУТИС-д багш, ахлах багш, тэргүүлэх профессор, салбарын эрхлэгчээр, 2014-2017 онд СУИС-ийн ДДУС-ийн Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, Дүрслэх урлагийн онол түүхийн тэнхимийн эрхлэгч, 2017 оны 9-р сараас СУИС, ШУТИС-д гэрээт багш, 2018 оноос ШУТИС-ийн ҮТС-ийн Дизайны салбарын дэд профессороор ажиллаж байна. Урлаг судлаач Ц.Батсайхан нь Текстиль-арт чиглэлээр уран бүтээл туурвидаг бөгөөд бие даасан болон хамтарсан үзэсгэлэнд оролцож байсан.

    https://www.facebook.com/profi…

  • Т.БАТТУЛГА- Арьсан авдар урлал

    Арьсан урлал бол Монголчуудын уламжлалт урлагийн нэг төрөл юм. Ингээд арьсан урлалын талаар Монголын Урчуудын эвлэлийн гишүүн, Арьсан урлагийг хөгжүүлэх холбооны тэргүүн, Соёлын тэргүүний ажилтан Т.Баттулгатай ярилцлаа.

    -Та өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулахгүй юу?

    -1967 онд Налайх дүүрэгт төрсөн. Налайхын ерөнхий боловсролын нэгдүгээр арван жилийн сургууль төгсч Дүрслэх урлагийн дунд сургуульд элсэн орсон. Ингээд Доржсүрэн багшийн удирдлага дор Арьсан урлагийн чимэглэгч, зураач мэргэжлээр төгссөн. 20 гаруй жил арьсан урлалаар уран бүтээлээ туурвиж явна даа.

    -Арьсан урлалын гол түүхий эд нь мальн арьс, шир. Арьсаа өөрсдөө бэлддэг үү эсвэл боловсруулсан бэлэн арьс хэрэглэдэг үү?

    -Манай улс мал аж ахуйн орон учраас арьсан урлал хөгжих бүрэн боломжтой. Арьс, ширний маш өргөн сонголттой. Хуучин нийгмийн үед Арьс ширний үйлдвэрийн нэгдэл гэж байсан. Тухайн үед боловсруулсан арьс худалдан авах боломж хомс. 1990 оноос чөлөөт зах зээлд шилжсэнээр Арьс ширний үйлдвэр хувьчлагдан хувийн жижиг үйлдвэрүүд бий болсон. Одоогийн байдлаар 20 гаруй арьс ширний хувийн үйлдвэр ажиллаж байна. Эдгээр үйлдвэрт захиалга өгч боловсруулсан арьс худалдан авдаг.

    -Манай арьс ширний үйлдвэрүүдийн боловсруулалтын чанарыг гадаад улсынхтай харьцуулбал хэр байдаг вэ?

    -Боловсруулалтын хувьд муу биш, болхи түвшинд байгаа. Болхи тусмаа л чанартай байдаг. Гадаадад арьсыг сайн боловсруулснаар нимгэрч чанар мууддаг. Арьсыг зүйж залган томоохон бүтээл хийхийн тулд маш их хөдөлмөрлөх шаардлагатай. Ер нь, арьсан урлагт том хэмжээтэй бүтээл хийнэ гэдэг хэцүү л дээ. Манай холбооны уран бүтээлчид цэвэр Монгол малын арьсыг уран бүтээлдээ ашигладаг. БНСУ, Хятадад боловсруулсан арьс хэчнээн гоё байсан ч Монгол арьсны чанарыг гүйцэхгүй. Хамгийн гол нь уран бүтээлийг боловсруулсан арьсаар хийх нь чухал. Түүхий арьсаар уран бүтээл хийж, чийглэг оронд үзэсгэлэнгээ гаргахад үнэр танар ороод юун хүн үзэх манатай болдог юм. Сүүлийн үед түүхий арьсаар хүүхэлдэй хийж байна. Түүхий арьсаар хийсэн эд дурсгалын зүйлс чийглэг оронд очвол үнэр ордог учраас уран бүтээл хийх нь сайн зүйл биш.
    Би 2007 онд БНСУ-ын Чэжү аралд зургаан сарын турш уран бүтээлийн үзэсгэлэнгээ далайн эрэг дээр гаргасан. Боловсруулсан арьсаар хийсэн учраас ямар нэгэн асуудал гараагүй.

    -Та уран бүтээлдээ голдуу ямар малын арьс, шир ашигладаг вэ. Харж байхад ихэвчлэн үхрийн зооны арьсан дээр Чингис хаан болон хөлөг баатруудыг дүрсэлсэн байх нь элбэг тааралддаг?

    -Таван хошуу мал болон зээрийн арьсыг ч ашиглаж болно. Ямар нэгэн бүтээл хийхийн тулд эхлээд зохиомж буюу санаагаа буулган зургаа зурдаг. Зургийн дагуу хонь болон ямааны арьс хэрэглэх үү, эсвэл үхрийн ширэн дээр зурах уу гэдэг сонголтоо хийнэ. Тухайн бүтээлийн онцлогоос шалтгаалж, нимгэн болон зузаан арьс үйлдвэрээс захиалан авдаг. Үхрийн ширэн дээр Чингис хааны хөрөг болон баатрууд зурдаг. Миний хувьд энэ чиг хандлагаас татгалздаг. Арьсыг өөрөөр нь л урлаг болгох ёстой байхгүй юу. Тэгж гэмээнэ л жинхэнэ арьсан урлаг болно.
    Би “Та нар чулуун дээр зураг зурчихаад чулуун урлаг гэвэл хүн хүлээж авах уу” гэж хүмүүсээс асуудаг юм. Миний хувьд олон жилийн турш хөдөлмөрлөж байж арьсан урлагийн шинэ төрлийг бий болгосон.

    -Тодруулбал?

    -Манай судаачид судлаад яг ямар төрөл болох талаар нэгдсэн байр сууринд хүрээгүй байна. Зарим нь арьсан баримлын арга гэхэд нөгөө хэсэг нь ямар арга гэдгээ чи өөрөө л тодорхойл гэдэг. Би арьсыг өөрөөр нь нугалж 3D шиг харагддаг аргыг санаачилсан юм. Энэ шинэ бүтээлийн аргаа Монголын Оюуны өмчийн газарт бүртгүүлж баталгаажуулсан.

    -Хэдэн төрлийн аргаар арьсан дээр бүтээл урладаг юм бэ?

    -Хөөмлийн болон релефийн арга гэж бий. Релефийн арга гэдэг нь арьсан дээр дүрс гарган зураад хурц багажаар ухаж сийлэхийг хэлнэ. Арьсыг релефдээд дараа нь хөмийлдөж нааш нь төвийлгөдөг.

    -Манай уран бүтээлчид арьсан урлалаар бэлэг дурсгалын болон гоёл чимэглэлийн зүйлс хийхдээ хуучны монгол технологоор хийдэг үү. Эсвэл шинэ техник технологи нэвтрүүлж байна уу?

    -Ер нь арьсан урлаг бол бүх урлагийн анхдагч гэж би хувьдаа боддог юм. Хүй нэгдлийн үеийн хүмүүс ан амьтан агнаж арьс ширээр хувцас хийж өмссөн үеэс л арьсан урлаг хөгжсөн. Өвгөд дээдсээс уламжлан ирсэн ардын технологи гэж бий. Арьсаа яаж хатаах, сураа хэрхэн элдэх гээд л. Манай урлан уламжлалаа хадгалсан технологи дээр суурилж орчин үеийн бүтээлээ туурвидаг. Чөлөөт уран бүтээлчийн хувьд сюрреализм (бодит мэт харагдах боловч бодит байж боломгүй хийсвэр дүрслэлийн арга) чиглэлээр арьсан бүтээл урладаг. Нөгөөтэйгүүр, өвгөд дээдсээс уламжлагдан ирсэн авдарыг уламжлалт технологийн дагуу хээ хуар гаргасан малын арьсаар бүрдэг юм. Жишээлбэл, Монгол гутал оёдог аргыг малын арьсаар авдар бүрэхэд хэрэглэж байна. Мөн арьсан хөөмлийн аргыг ч давхар ашигладаг.

    -Та бас арьсан авдар хийдэг. Захиалагчид ямар хээ угалзыг голлож байна вэ. Хуучин цагт авдар бүрийн нүүрэнд арслан зурсан байдаг. Арслантай авдар гэдэг дуу ч бий?

    -Захиалсан хүний захиалгын дагуу авдарыг арьсаар бүрж өгдөг. Тогтсон хэв маягаар заавал арслан зурна гэхгүй. Арьс бол их гоё материал юм. Арьсаар авдрыг бүрж хээ хаур гаргахаар маш өвөрмөц, чамин эд болдог. Би нийтдээ 1000 гаруй авдар захиалгаар хийсэн. Захиалагч нар өөрсдийнхөө төрсөн жилийг авдартаа зуруулахыг хүсдэг. Хос авдар бүрүүлэхэд нэгэнд нь өөрийнхөө төрсөн жилийг, нөгөөд нь гэр бүлийн хүнийхээ төрсөн жилийг зуруулах жишээтэй. Зарим хүн хүүхдүүдийнхээ жилийг захиалж байхад нөгөө хэсэг нь үндэсний хээгээр зуруулъя гэдэг. Мөн эртний Хүннүгийн үеийн дүрсээр хийлгэе ч гэдэг. Захиалагчийн сонголт маш өргөн болсон. Говийн догшин хутагт Данзанравжаагийн эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлсийг тахилч Түдэв гуай 1930-аад онд модон авдарт хийж гадна талыг арьсаар ширлэж газарт нууж булсан байдаг. Үүнээс үүдээд авдарыг арьсаар бүрж ширлэх санааг олсон юм. Олон жилийн дараа авдарыг гаргаж ирэхэд дотор нь байсан эд зүйлс огтхон ч муудаагүй байсан. Учир нь, арьс чийг авангуутаа модонд дамжуулдаг. Хуурай үед мод чийгээ гадагшлуулахад арьс чийгийг нь өөртөө шингээдэг байна. Ингэж мод, арьс хоёр харилцан “Амьсгалдаг” юм. Тийм учраас дотор нь байсан зүйлс мууддаггүй. Авдар гэдэг нь “Аваад дар” гэсэн утгатай. Дээдсийн маань хойморт заларч байсан орчин үеийнхээр бол сейф гэсэн үг. Айлд авдар хосоороо байх учиртай гэж найстайчуул хэлдэг байсан.

    -Та Монголын Арьсан урлагийг хөгжүүлэх холбооны тэргүүн хүн. Ер нь ямар зорилгоор холбоо байгуулах болсон болон ирээдүйд холбооны зүгээс юу хийх гэж буй талаар ярьж өгөхгүй юү?

    -Арьсан урлагийн чиглэлээр мэргэжлийн сургууль төгссөн хүмүүс нийлж 2007 онд Монголын Арьсан урлагийг хөгжүүлэх холбоог байгуулсан юм. Манай холбоо эгнээндээ 20 гаруй гишүүнтэй. Бүгд мэргэжлийн хүмүүс, сонирхогч байхгүй. Манай холбооны гишүүдийн нэг онцлог нь үйлдвэрлэлийн аргыг чухалчилдаггүй. Нэг цүнх хийсэн ч урлагийн бүтээл талаас нь ханддаг. Мөн ганц хувь л хийнэ. Хэзээ ч нэг загвараар олон цүнх хийхгүй. Ийм л зорилготойгоор манай холбооны гишүүд ажилладаг. Холбооны дэргэд “Уламжлал” нэртэй арьсан урлагийн сургалтын төв хичээллэдэг байсан. Багш нарын хоорондын үл ойлголцлоос болж жил хэртэй ажиллаад хаалгаа барьсан. Арьсан урлагт суралцахад хүний нас хамаагүй. Ялангуяа сурах гэсэн хүсэл эрмэлзлэлтэй хүнд. Багш нар маань сургалтын төлөвлөгөөгөө гаргасан байгаа. Арьсан урлалыг хүмүүс маш их сонирхдог болсон учраас сургалтын төвөө удахгүй нээнэ. Байгууллага, аж ахуйн нэгжийн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд үнэхээр авьяас чадвартай хүүхдийг үнэ төлбөргүй сургах бодолтой байна.

    -Арьсан урлалаар хийсэн бэлэг дурсгалын зүйлсийн гол худалдан авагч гадаадын жуулчид гэсэн ойлголт бий. Та түрүүн хэлсэн. Дотоодын иргэд маань арьсан урлалыг сонирхдог болсон гэж. Ер нь манай иргэд арьсан урлагийн бүтээл хэр зэрэг сонирхож байна вэ?

    -Нэг үеэ бодвол, Монголчууд маань урлагийн үнэ цэнийг ойлгож мэдэрдэг болсон байна. Арьсан урлалаар хийсэн бүтээлийн 70 гаруй хувийг Монголчууд худалдан авч байна.

    -АСЕМ-ын уулзалтын үеэр олон жуулчин ирнэ. Тэд голдуу л арьсаар хийсэн бэлэг дурсгалын зүйлс худалдан авах байх. Жуулчдын сонирхлыг татах ямар бүтээгдэхүүн хийж байна вэ?

    -АСЕМ-ын жуулчдад зориулан худалдах эд зүйлсийн шалгаруулалт болно гэсэн. Хамтран ажиллагч маань жуулчдад бэлгэнд өгөх зорилгоор ногоолин гэдэг чулуугаар “Гэрэгэ” хийсэн юм. Энэ гэрэгний ширэн гэрийг биднээр хийлгэсэн. Шалгаруулалтад тэнцвэл олноор хийнэ.

    -Танай холбоо гадаад харилцаандаа хэр анхаарал хандуулж ажилладаг вэ. Жишээлбэл, гадаадын жуулчдын компанийн сайтад хаягаа байршуулсан уу?

    -Миний хийсэн бүтээлийн танилцуулга Азийн Арьсан урлагийн холбоо, Европын Арьсан урлагийн холбооны сайтад бий. Удахгүй Монголын арьсан урлагийг хөгжүүлэх холбоог Азийн арьсан урлагийн холбооны гишүүн байгууллагаар элсүүлнэ. Манай уран бүтээлчдийн ур чадвар бол Ази, Европын уран бүтээлчдээс огтхон ч дутахгүй. АНУ-ын арьсан урлагийн хоёр мастер хүнтэй хамтран ажиллах гэрээг байгуулсан. Тэднийг Монголд хамтарсан үзэсгэлэн гаргахаар урьсан, удахгүй ирнэ.

    -Ер нь, арьсан урлаг бусад оронд хэр хөгжсөн байдаг юм бол. Азийн, Европын гээд хийц дизайн нь өөр байх уу. Энэ талаар хэлбэл уншигчдад сонин байх?

    -Юугаар баян, түүгээр дайлна гэдэг үг байдаг. Монголчууд малын арьс, ширээр “Тоглодог” улс. Гадаадын уран бүтээлчид бүс, цагны оосор хийсэн ч “Art” буюу урлаг гэж үздэг. Монголчууд бол бүс, цагны оосорт хэрэглээ талаас ханддаг. Болгар улс нэг хэсэг арьсан урлалаар Европт тэргүүлж явсан үе бий. Болгарын уран бүтээлчид бол арьсыг чимэглэх талаас урладаг. Жишээ нь, түрийвчин дээрх дүрсийг релефийн аргаар хийдэгээрээ онцлог. Европ болон Азийн улс орнуудад гар аргаар хийсэн гэдгээрээ арьсан эдлэлийн үнэ өндөр. Голдуу үхрийн ширэн дээр релефийн аргаар хийдэг юм байна лээ. Намайг оюутан байхад энэ аргыг ханын чимэглэл хийхэд ашигладаг байсан юм. Гадаадын уран бүтээлчдийн дийлэнх нь байгаль, ан амьтны зургийг уран бүтээлдээ ашигладаг.
    Австралийн арьсан урлагийн уран бүтээлч эмэгтэйтэй интернэтээр харилцаж ганц нэг бүтээлээ солилцдог байсан. Тэр уран бүтээлч урт нь нэг метр 50 см, өргөн нь нэг метртэй үхрийн ширэн дээр бугын зураг зурсан бүтээлээ 30 мянган еврогоор үнэлсэн байсан. Миний хийсэн урт нь хоёр метр, өргөн нь нэг метр 50 см үхрийн ширэн бүтээл 10 гаруй сая төгрөгийн үнэтэй. Ам.доллараар бол 5-6 мянга болно. Ийм үнээр гадаадын ганц нэг иргэн худалдан авчихдаг юм. Мөн манайхан ч гэсэн худалдан авдаг. Миний хийсэн арьсан динозавр Байгалийн түүхийн музейд бий. Энэ динозавр 2007 оны Азийн арьсан урлагийн хамгийн том бүтээлээр шалгарсан. 20 гаруй хонь, ямааны арьс болон есөн адууны шир орсон юм. Уг арьсан динозавр өндрөөрөө хоёр метр, уртаашаа гурван метр гаруй хэмжээтэй.

    -Сүүлийн үед маш олон сургууль арьсан урлалын чиглэлээр мэргэжилтэн бэлдэж байна. Шинэ үеийн төгсөгчдийн ур чадвар хэр байна вэ?

    -Монголд арьсан урлал хөгжихөд шаардлагатай бүх зүйл бий. Гагцхүү хийх л хэрэгтэй . Миний үед цөөхөн хүн арьсан урлалын чиглэлээр төгсдөг байсан. Шинэ залуу уран бүтээлчдийг ажиглахад шинэ санаа олчихоод уран бүтээл болгож чаддаггүй. Учир нь “Зарагдахгүй бол яана” гэж эмээдэг. Уран бүтээл хийх гэж авсан арьсаараа түлхүүрийн оосор хийвэл хурдан зарагдана гэсэн зах зээлийн сэтгэхүйтэй байна. Би шавь нартаа “Толгойд буусан санаагаа цаасан дээр хуулж, чөлөөтэй хий” гэж захидаг. Бусад улсаас Монголын маань нэг ялгарах онцлог нь арьсан урлаг байгаасай гэж би боддог юм. Энэ чиглэлд хувь нэмрээ оруулж явна.

  • Чинбатын ЭНХТҮВШИН- Арьсан хүүхэлдэй урлалын мастер, Монгол баатрын дүр хөгжүүлэгч

    Харахад амьд мэт, барихад аргал үнэртсэн өвөрмөц дүр төрхтэй, монгол ахуй соёлыг агуулсан “N’COOSH” брэндийг “Өөр мэдээ” онцлон танилцуулж байна. Оюуны өмчийн хуулиар баталгаажуулсан зохиогчийн эрхийн гэрчилгээтэй анхны монгол хүүхэлдэйнүүд гадаад улс орнуудын үзэсгэлэнг чимэх болжээ. Өвөг дээдсийн өв их уламжлалыг ахуйн соёлоор дамжуулан ирээдүй хойч үедээ үлдээх,дэлхийд монгол хүүхэлдэйн брэндийг тамгалж үлдээх хүсэл өвөрлөж яваа хүүхэлдэй урлаач Ч.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

    -Таны тухай анх сонсоод эмэгтэй хүн гэж бодсон. Яагаад хүүхэлдэй урлах болов?

    -Би СУИС-ийн ДУС-ийг чимэглэх урлагийн ангийг Я.Эрдэнэчимэг багшийн удирдлагад сурч төгссөн. Бидэнд монгол гар урлал, эсгий урлал, нэхмэл, хатгамал, арьсан урлал гээд бүгдийг заасан. Уран бүтээлч хүний хувьд Монголын нүүдэлчин иргэншлийн ахуй, өв соёл устаж байгаад эмзэглэдэг. Тиймээс уран бүтээлээрээ дамжуулж монгол ахуйг яаж авч үлдэх вэ, хойч ирээдүйдээ ямар байдлаар дамжуулах вэ гэж боддог байлаа. Тэгээд хүүхэлдэйн урлагаар монгол ахуйн соёлыг харуулж болох юм гэж зориглон 2005 оноос хийж эхэлсэн.

    Одоо дэлхий дээр гар урлал хамгийн үнэ цэнэтэй урлаг болсон. Манайхаас бусад оронд маш өндөр үнэлэгддэг юм билээ. Монголчууд бусдын хийсэн брэнд гэх зүйлсэд хошуурч байдгаас өөрсдийн үнэ цэнэтэй зүйлсийг мэддэггүй.

    -Та гадаадад хэдэн хотод үзэсгэлэнгээ гаргав?

    -2006 онд National Geographic -ийн урилгаар Монголоо төлөөлж АНУ-д анхны үзэсгэлэнгээ гаргасан. Түүнээс хойш Атланта, Техас, Сан Франциско, Сингапур хотуудад гаргаж байлаа. Эх орондоо 2006 онд “Монгол костьюмс” компани дээр 208 ширхэг хүүхэлдэйн үзэсгэлэн дэлгэсэн. Хамгийн сүүлд хэд хоногийн өмнө Японд томоохон үзэсгэлэнд оролцоод ирлээ. Манайд хүүхэлдэйн урлагаар үзэсгэлэн гаргасан хүн байдаггүй. Миний хүүхэлдэйнүүд Монголын нүүдэлчин ахуйг харуулдаг. Энэ нь энгийн үндэсний хувцастай хүүхэлдэйнээс өөр юм.

    Өвөг дээдэс маань хүүхэлдэйн урлагаа маш баялаг уламжилж үлдээжээ. Нүүдэлчин иргэншлийн онцлог нь өв соёлоо бичиж үлдээдэггүй. Үгнээс үгэнд, сэтгэлээс сэтгэлд, оюун санаасаа оюун санаад дамжуулж ирсэн. Бидний цус генд энэ бүхэн унтаа байдалтай байна. Минийх 2005 онд сэрсэн юм байлгүй, гэнэт л хийж эхэлсэн. /инээв/

    -Нүүдэлчин ахуйг хүүхэлдэйгээр дамжуулж гаргахын тулд судалгаа их хийсэн үү?

    -Би Монгол Японы хамтарсан “Чингис хаан”, “Үхэж үл болно”, Якутын “Тайна Чингис” зэрэг түүхэн киноны хувцас хэрэглэл, гэр барааг хийсэн. “Хар хорин” захын н.Лхагвасүрэн гэдэг хүний захиалгаар 100 баатрын хувцсыг зэр зэвсэг, эмээл, морины хуяг, их хэнгэрэг зэрэг иж бүрдлээр нь хийж өгсөн. Энэ бүгдийг хийхийн тулд маш их судалсан. Археологийн олдворуудаар гарын авлага болгож XIII зуунд монголчууд юу өмсч, хэрэглэж байсан бол гэсэн бодолдоо тулгуурлаж нөгөө л эд эсэн дэх мэдээлэлдээ хөтлөгдөж, бодоод сэтгээд, нэг хэсэгтээ зүүд нойрондоо энэ зуунд амьдарч байсан.

    Нүүдэлчин ахуй, соёл иргэншил судалсан, энэ тухайярьдаг хүмүүс голдуу настай түүхч, судлаач,эрдэмтэд байдаг. Харин та залуу хүн хэр нь энэ талынмэдлэг сайтай байгаа нь сайшаалтай санагдаж байна?

    -Хэн ч байсан монгол ахуй, соёлоо мэдэх тусам бусдын соёлд автахгүй болно. Ирээдүйд зөв алхам хийж, зөв амьдарья гэвэл үүх түүх рүүгээ заавал эргэж харах ёстой. Учир нь өнгөрсөн цагт монголчууд хүчирхэг байсан. Ирээдүйд дахин хүчирхэгжих үндэс өнгөрсөн цагт байна. Одоо бол монголчууд бусдын оюун ухаанаар бүтээгдсэн технологийн хөгжлийг ашиглаж байна. Автомашин нисдэг болох нь цаг хугацааны асуудал болчихоод байхад магадгүй ирээдүйд эмч хүний оронд робот, техник хүнийг эмчилж, хагалгаа хийдэг болох биз.

    Монголын нүүдэлчин иргэншил дотор асар их баялаг бий. Гэхдээ дэлгүүрээр дүүрэн шүдэнз, асаагуур байхад галаа манаж чулуугаар асаая, зөвхөн дээлээ өмсье гээд байвал хэн ч хүлээж авахгүй, харин ч ад болно. Би бүгдийг хүлээн зөвшөөрдөг ч хэт туйлшрахгүй өнгөрснөөс юу авч ирээдүйд ашиглах боломж байгааг судлах ёстой гэж боддог. Тухайлбал, цавууг монголчууд ясаар, арьсаар, эврээр хийдэг байж. Энэ уламжилж ирсэн технологийг сэргээж орчин үеийн техникийг ашиглаад дэлхийд гайхуулах монгол брэндийн цавуу хийх боломжтой.

    -Бид өнгөрсөн үеэ хойч үетэйгээ холбох дамжуулагчийн үүргийг гүйцэтгэх ёстой. Үүнд таны уран бүтээлямар онцлогийг шингээж байна?

    -Би хүүхэлдэйгээ арьс, үс, яс, хумс гээд малын ашиг шимээр хийдэг. Гаднаас нэг ч түүхий эд, материал авдаггүй учраас Монголын эдийн засагт шууд хөрөнгө оруулалт болно. Нэг ёсондоо хоосон орон зайнаас бүтээсэн баялаг юм. Нүүдэлчин өвөг дээдсээс өвлөгдөж ирсэн ахуйн соёлд тулгуурлан зөвхөн монголд байгаа бүтээгдэхүүнээ ашиглаж хүүхэлдэй хийж байна. Энд эдийн гэхээс илүү өв соёл, ёс заншил гэсэн эдийн бус ашиг сонирхол их бий.

    Улс орон болгон өөрсдийн гэсэн хүүхэлдэйн брэндтэй. Оросыг матрёшка, Японыг Шоко, АНУ-ыг барби төлөөлөх жишээтэй. Дэлхий даяар хүүхэлдэйг Барби төлөөлж байна.

    Миний хийсэн хүүхэлдэйг хүлээн зөвшөөрч чадвал Монголын брэнд болох байх. Хамгийн гол нь хэн ч хийсэн бай Монголыг төлөөлөх хүүхэлдэй өнгөн талаас илүүтэй цаад гүн ухаан утга учир өв соёл уламжлалыг харуулдаг байгаасай гэж хүсдэг. Тиймээс “N’COOSH” нэртэй хүүхэлдэйн брэндийг гаргаж оюуны өмчөөр баталгаажуулсан.

    -N’COOSH брэнд хэдэн төрөлтэй вэ?

    -Айл гэрт хэдэн гишүүн байдаг билээ тэр бүгдийг урласан. Гэхдээ бүгд өөр өөрийн онцлогтой, дахин давтагдашгүй. Яг л хүн шиг. Би баян биш ч хүүхэлдэйгээ худалдаалах зорилгоор хийдэггүй. Хамгийн гол нь Монголыг дэлхийд төлөөлөх брэнд болж үлдээсэй гэж хүсдэг.

    Сонирхолтой нь хүүхэлдэйг бид хүн төрөлхтөний сүүлийн үеийн бүтээл гэж боддог. Гэтэл Хүннүгийн үеийн булшнаас 108 ширхэг жижигхэн хүүхэлдэй гарч ирсэн байдаг. Торгон даавуун хувцастай, нүүрийг нь цагаанаар будаж, нүд хөмсгийг нь зурчихсан, үсийг нь дээш нь овоолж хөндлөн чагт хийсэн маш нарийн хийцтэй хүүхэлдэй байсан. Модоор урласан мориных нь хөл хөдөлдөг байх жишээтэй. Энэ олдворуудыг огт дэлгэж үзүүлэхгүй байгаа юм. Гадагшаа гаргачихсан юм болов уу. Тэгэхээр хүүхэлдэй гэдэг зүйл хүн үүссэн цагаас байсан юм бишүү гэж бодож байна.

    -Өнөөдрийг хүртэл хэчнээн хүүхэлдэй урлаад байна. Таны хүүхэлдэйнүүдээс аргалын утаа үнэртэх юмбилээ?

    -Ойролцоогоор 2000 гаруй хүүхэлдэй үйлдвэрлэсэн байх. Нарийн тоо байхгүй. Брэнд болгохын тулд загвар хийц төдийгүй эд материалын хувьд хөгжиж байх ёстой. Миний хүүхэлдэйг тэврээд тоглохоос илүүтэй тавьчихаад харж харьцаж байх оюун санааны тоглоом болно. Би сая Японы үзэсгэлэнд оролцохдоо бүх хүүхэлдэйгээ аргалаар утаж авч явсан. Энэ нь нэг төрлийн нянгийн ариутгал юм. Япончууд манай аргалыг судлаад агаарт дэгдэж буй 380 төрлийн бактерийг устгадаг болохыг нь тогтоосон байна. Монголоос нэг кг аргал 35 ам.доллараар авахаар ярилцсан ч Хятадын хилээр гаргахгүй гэсэн юм билээ.

    Нөгөө талаас арьсыг амьтай гэж үздэг учраас чийгтэй газар очоод хэвээ алдах аюултай. Монголчууд дашмагаа хийхдээ шөрмөсөөр оёчихоод, элс чихэж хатаан хус модны нойтон шилмүүс болон аргалаар утдаг байж. Тэгэхээр аргал ямар хэрэгтэй, үнэ цэнэтэйг мэдээд өвөг дээдэс маань хэрэглэж иржээ. Уламжлал гэдэг ямар их зүйл хадгалж байдгийг зөвхөн энэ жишээнээс харж болно.

    -Хүүхэлдэйгээ хаагуур борлуулдаг вэ. Гадагшаа чиглэсэн менежмент хийж байна уу?

    -Би залуу хүн гэхэд орчин үеийн хэрэглээнд муу. Утас, интернэт нэг их ашиглаад байдаггүй. Хамгийн гол нь хийсэн уран бүтээлээ хүмүүст зөв хүргэх л чухал байна. Тухайлбал, хөхүүр барьсан хүүхэлдэй хийчихээд түүнийгээ тайлбарлахдаа хөхүүр яаж хийдэг, бүлүүр модны онцлог, айрагны тухай гээд бүгдийг судалж, зөв тайлбарлах ёстой.

    Шагай гэх малын энэ жижигхэн яс ямар их утга учир ёс заншил агуулдаг юм бэ гэж боддог. Монголчууд адууны хомоолоор гурван төрлийн цаас хийж, хар өнгийн будаг гарган авч сураа буддаг байсан гээд олон сайхан уламжлал байна. Би өвөө, эмээ нартай их найзална. Тэд монгол ахуй соёлыг тэр чигтээ агуулж байдаг. Тэднийг байгаа дээр уулзаж, гэр хотонд нь очиж хонох юмсан гэж боддог. Монголоо гурав бүтэн тойрчих хүсэл бий. Мэдээж мөнгө их орох байх. Би хотын хүн хэр нь яагаад ийм зүйл сонирхож хүсээд байдгаа миний өвөг дээдсээс ирсэн эд эстэй холбоотой болов уу гэж боддог юм.

    Энэ маягаар хойч үедээ монгол ахуй соёлоо үлдээж чадвал миний уран бүтээл хийж буйн хэрэг бүтнэ. Одоогоор уран бүтээлдээ анхаарч байгаагаас бизнес болгож амжихгүй явна. Уг нь бизнес болгоод олноор нь хийгээд, хайрцаг савтай болгоод, бараа тэмдэгтийн дугаарлалт авдаг болчихвол гадаад зах зээлд гаргаж болох.

    -Уран бүтээл бүр өөрийн төрөх цаг хугацаатай байдаг гэдэг байх аа?

    -Тиймээ, хүүхэлдэй бүрийг урлахад янз бүрийн хугацаа шаарддаг. Нэг хүүхэлдэйг сар хийж байхад, заримдаа гурав хоногт амьдруулах нь ч бий. Хамгийн анхны хүүхэлдэй маань бөө байсан. Би хүүхэлдэйнхээ хэвийг гаргаж бэлдчихээд “өнөөдөр хоёулаа төрхөө олноо, чи яамаар байна” гээд хүүхэлдэйтэйгээ ярьж суудаг юм. Энэ нь нэг ёсондоо сэтгэлээсээ сэтгэл тасалж өгч буй хэрэг юм. Хүүхэлдэй өөрийнхөө донжийг өөрөө л олдог.

    Уран бүтээл эхлэхдээ өөрийгөө хоосолж бэлдэж байгаад санаануудаар дүүрээд ирэхээр нь хийдэг. Нэг төрсөн санаа дахин давтагддаггүй. Сэтгэлээсээ сэтгэл тасалж хийдэг учраас хүүхэлдэйгээ зарж чаддаггүй. Нэг удаа үзэсгэлэнгээ гаргачихаад хүүхэлдэйнүүдээ заруулахаар шавь нартаа өгсөн юм. Гэтэл “Сувинер хауст” тавьчихсан байсныг хараад их хэцүү болсон. Мөнгөтэй бол буцаагаад авчих юмсан гэж бодогдсон шүү. Өөрийн бүх сэтгэлээ шингээж хийдэг учраас миний хүүхэлдэйнүүд өөр өөрийн онцлог араншинтай, амьд болдог.

    -Гадныхан хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

    -Тэдний үзээгүй юмыг үзүүлж байгаа юм чинь ангайна шүү дээ. Японд болсон үзэсгэлэнд Осом Бошо гэдэг япон брэнд хүүхэлдэй хийдэг 80 настай хөгшин бий. Би тэр хүнтэй танилцаад хүүхэлдэйгээ үзүүлсэн чинь “Хүүхэлдэй чинь амьтай юм байна” гэж намайг үнэлсэн. Би тэр хүнийг багшаа гэдэг юм. Тэгээд төлөвлөж байгаад сая хамтарч үзэсгэлэнгээ гаргалаа. Япончууд миний хүүхэлдэйг маш их сонирхсон. Японы сонинд миний тухай гарсан. /инээв.сур/

    Тэнд хүүхэлдэй маш үнэтэй. Жирийн худалдаан европ хүүхэлдэй 7-8 сая төгрөгөөр зарагдаж байна. Осом Бошо багшид хоёр тэрбум төгрөгөөр үнэлсэн хүүхэлдэй ч байна лээ. Японы гүнж нарын кимоног хийдэг гараар нэхсэн даавуугаар 30 жилийн өмнө хийсэн юм билээ. Түүнийгээ зарахгүй, хэр баргийн үзэсгэлэнд гаргадаггүй. Сая хамтарсан үзэсгэлэнд гаргасан.

    -Цаашид ямар мөрөөдөл төлөвлөгөөтэй байна.Монгол брэнд болгохын тулд юу хийх вэ?

    -108 цамын хүүхэлдэй хийх бодол байна. Хатгамал, нэхмэл, сийлбэр, баримал, шуумал, дархан гээд олон төрөл нийлж байж бүтнэ. Шарын шашин хөгжих үед 108 цамыг хийхдээ уг үндэс нь бөөгийн филисофи байсан юм билээ. Дамдиндорлигийг замбуулинд буулгахын тулд 108 цам зохиогдсон. Дамдиндорлиг бол эрлэг номун хаан. Нарны бурхан бол хатан нь гэж үздэг. Энэ талаар нэлээд судалсан. 70 см орчим өндөртэй 108 цамын хүүхэлдэй хийхэд надаас маш их ур чадвар, хөдөлмөр шаардана. Алт, мөнгө, шүр, сувд гээд хэрэгтэй бүх зүйлийг ашиглана.

    Хэрэв 108 цамаа хийж чадвал дэлхийн улс орнуудын төв талбай дээр дэг ёсных нь дагуу цамлуулах хүсэл байна. Энэ нь дэлхийн бүх хүн амьтан эрүүл энх, сайн сайхан байгаасай гэсэн зорилготой. Улс орнуудаар явж ирсэн 108 цам маань эх орныхоо төв талбайд дэлхийн сайн сайхан энерги бүгдийг авчирна. Тэгээд жижигхэн музей байгуулж үлдээе гэсэн том хүсэлтэй байна. Биелүүлэхийг хичээх болно.

    https://www.facebook.com/enkht…

    Эх сурвалж: Зууны мэдээ

    Монгол гар урлалын нэгдсэн цомог үзэх

  • Бадамсүрэнгийн БАЯРСАЙХАН- Морин хуурын мастер урлаач

    Мэргэжлийн морин хуур урлаач, мастер, PEGASUS брэндийг үүсгэн байгуулагч, “Bayar & Brothers” ХХК-ий захирал.

    1992 онд “Авьяас цогцолбор” нэртэй Нийслэлийн 93-р сургуульд суралцаж байхдаа Монголын нэрт хөгжмийн мастер  н.Жүгдэр багшийн шавь болж морин хуур урлалд суралцах гараагаа эхлэсэн. 1993 оноос Улсын Үндэсний Хөгжмийн үйлдвэрт Б.Энхболд мастерийн дагалдангаар орж ажилласан. 2002-2004 онд Их Британийн Дурхам хотод алдарт хийлийн мастер Таркюнь Болтоны удирдлаган дор хийл урлал, альто хийл урлалын чиглэлээр сертификат хамгаалсан.

    “2003 онд “Bayar & Brothers” ХХК, 2010 онд Мэргэжлийн Морин Хуур Урлаачдын Холбоо (ММХУХ) зэргийг байгуулан өөрийн урлангийн бүтээлүүдээрээ 2001 онд БНУАУ-д “Олон Улсын Урлаачдын Их Наадам”, 2001 онд Хөх хотод болсон “1000 Морин Хуурчдын Наадам, 2002 онд “Мэргэжлийн Морин Хуур Урлаачдын Уралдаан”-ы дэд байр, 2001, 2002 онд Японд “Made in Mongolia” үзэсгэлэн худалдаа, 2002 он Лондонд “Made in Mongolia” үзэсгэлэн, 2005 он Японд 132 орон оролцсон “Aichi- Expo 2005” үзэсгэлэн яармагт тус тус оролцож 2002 онд ардын урлагийн “Этүгэн” хамтлагийг байгуулан 2001 онд БНХАУ, 2003, 2005, 2006, 2007, 2008 онуудад Япон, 2004 онд АНУ, 2008 онд АНУ-д “ hicago, Lotus World Music” фестивальд Монголоо төлөөлөн оролцож байсан. 

    2009 онд “Төгөлдөр” хийл, морин хуурын сургалт, 2010 онд “PEGASUS” үндэсний амьд хөгжмийн студийг байгуулан урлагийн тоглолт үзүүлбэрүүдээр тогтмол үйлчилгээ үзүүлж байна. Мөн түүний урласан морин хуур АНУ-ын Нью-Йорк дахь дэлхийн хамгийн олон жилийн түүхтэй “SHUBERT CLUB” хөгжмийн түүхийн музейд, 2010 онд АНУ-ын Аризона мужийн Феникс дэх дэлхийн хамгийн том хөгжмийн зэмсгийн музей “MIM-The World’s First Global Musical Instrument Museum”-д тавигдаж дэлхийн улс үндэстний мэлмийн өмнө таашаагдаж байна.

    Ярилцлага унших 

    Нүүр