creativemongolia

Category: хаа-байгаль-орчин

  • Сүхбаатарын Тунгалаг- Нэрт агрономич, сургагч багш

    Нэрт агрономич, хүлэмжийн аж ахуй, агротехнологийн сургагч багш, зөвлөх. High Garden органик цайны брэндийг үндэслэгч.

    Сүхбаатар аймгийн Баруун-урт суманд 1964 онд төрсөн.

    Тэрээр Монгол орны нэн ховор, ховор ургамлын үрийн генофондыг хамгаалах, баяжуулахад идэвхийлэн зүтгэж Урал чихэр өвсийг тарималжуулсан төдийгүй уул уурхайн нөхөн сэргээлт, аймгуудад мод ургамал үржүүлгийн бааз байгуулах ажилд үнэт хувь нэмэр оруулсан нэрт агрономич, хүлэмжийн аж ахуй, үрсэлгээ, агротехнологийн боловсролыг 5,000 гаруй хүнд олгож Монгол Улсад өрхийн аж ахуйг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж чадсан хөдөлмөрч багш юм. 
    “УРГАДАГ УУРХАЙ” санаачилгыг анхлан гаргасан.

    БОЛОВСРОЛ, МЭРГЭШСЭН БАЙДАЛ

    1972- 1982 он Сүхбаатар аймгийн 10 жилийн дунд сургууль

    1982- 1984 он ХААДС-ын малчин залуусын бэлтгэл анги

    1984- 1989 он ХААИС-д Агрономич

    1996 он ХААИС-д магистрийн зэрэг хамгаалсан

    2000 он ЮНЕСКО-гийн “Сурч амьдаръя” төслийн орон нутагт албан бус боловсролын багш бэлтгэх сургалт

    2000 он БСШУЯ-ны “Албан бус боловсролын төв”-д зайны сургалтын сургагч багш бэлтгэх сургалт

    2000- 2005 он Баянхонгор аймагт Албан бус боловсролын гэгээрлийн төвийг  бий болгоход албан бус боловсролын сумын арга зүйч багш, явуулын багш нарыг үе шаттайгаар бэлтгэх сургалтыг зохион байгуулсан.

    2005 он АДРА- Монгол ОУБ-ын “Хүнсний  аюулгүй байдлыг хангах нь” хөтөлбөрийн “Өрхийн тариалан” санаачлага төслийн сургагч багш бэлтгэх сургалт

    2013 он МСҮТ-ын ЧССХөтөлбөр боловсруулах сургагч багш бэлтгэх сургалт

    АЖЛЫН ТУРШЛАГА

    1989- 1990 онд Сүхбаатар аймгийн АДХГ Захиргаанд ерөнхий агрономич

    1990- 1994 онд  ШУА-ийн Ботаникийн хүрээлэнгийн харьяа Говийн Ашигт Ургамал Тарималжуулах Эрдэм шинжилгээний станцад Эрдэм шинжилгээний ажилтан

    1994- 1996 онд Баянхонгор аймгийн Ойн аж ахуйд ойн инженер

    1996- 2000 онд ШУА-ийн харьяа ГАУТЭШҮ-ийн станцад эрдэм шинжилгээний ажилтан

    2001- 2005 онд Баянхонгор аймгийн Боловсрол Соёлын төвд Албан бус боловсролын арга зүйч

    2004- 2009 онд Баян хонгор аймагт эрдэнэшишийн тариалан эрхэлж байсан.

    2005- 2009 онд Баянхонгор аймаг дахь АДРА- Монгол ОУБ-ын орон нутгийн ажилтан

    2009- 2017 онд “Хонгор Говь” ТББ-ын тэргүүн

    2011- 2017 онд “Асрал” ХХК-д Ерөнхий агрономич

    2018 оноос “Аз бут” ТББ-ийн тэргүүн

    ОЛОН УЛСЫН ТӨСӨЛ ХӨТӨЛБӨРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАСАН ТУРШЛАГА

    2001- 2004 онд ЮНЕСКО- ийн хэрэгжүүлсэн “ Сурч амьдаръя” төслийн ажилтан

    2003 онд Английн хүүхдийг ивээх сангийн санхүүжилтээр “Хөдөлмөр- Боловсрол- Хүүхэд” төслийн удирдагч

    2008 онд НҮБ-ийн ДДБОС-гийн ЖТХ- ийн санхүүжилтээр “Урал чихэр өвсийг тарималжуулах” төслийн удирдагч

    2010 онд Байгаль Шинэчлэл төслийн уралдаанд оролцож “Урал чихэр өвсний тархац нөөцийг тогтоон нутгийн иргэдийн оролцоотойгоор хамгаалах” төслийн удирдагч

    2014- 2015 онд АНУ-ын Азийн сангийн “Байгаль орчныг хамгаалахад талуудын оролцоог нэмэгдүүлэх нь II” төслийн хүрээнд бичил уурхайгаар эвдэрсэн газрын техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлийн аргачлал боловсруулахад биечлэн оролцож, нөхөн сэргээлтийн зөвлөх

    2014 онд Бичил уурхайгаар эвдэрсэн газрын техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлтийг Баянхонгор аймгийн Жаргалант сум-5га, Галуут сум-5га, Баян-овоо сум-5га, Говь Алтай аймгийн Есөнбулаг сум- 30га, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сум 3га, Дорноговь аймгийн Айраг суманд 10га-д хийлгэхэд биечлэн оролцсон.

    2015 онд Бичил уурхайгаар эвдэрсэн газрын техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлтийг Өмнөговь аймгийн Гурван тэс сумын Нэмэхт ууланд 10га, Сэврэй суманд 10га талбайд аргачлалын дагуу гүйцэтгэсэн.

    2016 Азийн сангийн “Байгаль хамгаалахад талуудын оролцоог нэмэгдүүлэх нь II” төслийн хүрээнд Ногоон ажлын байр бий болгох төслийн зөвлөх. Төслийн хүрээнд, Ховд аймгийн Алтай суманд ”Нутгийн ургамлын үрийн бааз сан”-г 1га талбайд, Баянхонгор аймгийн Баянхонгор сум, Өмнө говь аймгийн Гурван тэс суман тус тус нутгийн ургамлын үржүүлгийн 1га талбай бий болгосон.

    СУДАЛГААНЫ АЖИЛ

    “Үнэгэн сүүлхэй лидрийн агро- биологийн үндэс “дэд сэдэвт “Урал чихэр өвсний үндэсний ургац нэмэгдүүлэх нь“ дэд сэдэвт судалгааны ажлыг амжилттай гүйцэтгэсэн. Монгол орны урал чихэр өвсний нөөцийг шинэчлэн тогтоосон. Монгол орны модлог ургамлын үрийн генофондыг хамгаалах, ховор ховордсон ургамлын үрийн генофондыг хамгаалах чиглэлээр судалгааны ажлыг 28 жил хийсэн.

    Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, бүтээл ном товхимол 10 гаруйг бичсэн. “Говийн ховор ховордсон ургамлыг нутагшуулан тарималжуулах“ дэд сэдэвт судалгааны ажлыг амжилттай гүйцэтгэн 58 ургамлын аргазүйг боловсруулан бичсэн.

    Баянхонгор аймгийн 2000- 2005 онд Албан бус боловсролын 6 хөтөлбөрийн судалгааг хийсэн.

    2014 онд Тэжээлийн ургамалын тариалан эрхлэх

    2016 онд Бичил уурхайн биологийн нөхөн сэргээлт хийх аргачлал боловсруулах

    2016 онд Монголын нөхцөлд хамгаалагдсан хөрсөнд жилийн дөрвөн улиралын турш тариалах боломжтой гүзээлзгэний сорт гаргах

    СУРГАЛТЫН ТУРШЛАГА

    Өвлийн хүлэмжний аж ахуй эрхлэх, барих, хүлэмжинд хүнсний ногоо тариалах арга аргачлалын талаар сургалт, экологийн боловсрол олгох телевизийн нэвтрүүлгүүдэд тогтмол оролцдог. Байгаль орчны чиглэлийн мэргэжлийн түр сургалт, зөвөлгөө тогтмол хийж ирсэн. Сүүлийн 1 жилийн хугацаанд мэргэшүүлэх болон түр сургалтанд оролцсон байгуулага, иргэдээс дурьдвал: JCS ОУБ, Дэлхийн зөн ОУБ, АДРА- Монгол ОУБ, НҮБ-ын дэргэдэх ЖТ хөтөлбөр, Оюу-толгой ХХК, Таван богд ХХК, Толгойт ТББ, Хан- уул дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг, Өмнөговь аймаг, Баянхонгор аймаг, Сүхбаатар аймаг, Төв аймаг, Өвөрхангай аймаг, Дархан Уул аймаг, Баянгол дүүрэг, Налайх дүүргийн иргэд.

    2014 оны 4 сарын 10-с 5 сарын хугацаатайгаар ойжуулагч, цэцэрглэгч, хүлэмжийн аж ахуйн мэргэжил олгох сургалтыг явуулан 18 мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэсэн.

    НЭН ХОВОР, ХОВОР УРГАМАЛ ТАРИМАЛЖУУЛСАН ТУРШЛАГА

    1990 онд Баянхонгор аймгийн Богд сумын нутаг дахь ШУА-ийн Говийн ашигт ургамал тарималжуулах Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн станцын ЭША С.Тунгалаг нь анх удаа хайрган хөрсөн дээр 58 ургамлыг тарималжуулан нутагшуулах ажлыг хийсэн.

    1990 онд анх удаа Урал чихэр өвсийг 3 дэд сэдвийн хүрээнд туршлага судалгааны ажлыг хийсэн. Өнөөгийн байдлаар 120га талбайд таримал Урал чихэр өвс ургаж байна.

    ГАВЪЯА ШАГНАЛ

    2005 онд Монгол Улсын Байгаль орчны тэргүүний ажилтан цол, тэмдэг

    2007 онд НҮБ-ын Махатма  Гандигийн нэрэмжит хүмүүнлэгийн шагналтан шагнал хүртсэн. (Хөдөөгийн иргэдийг боловсоржуулан амьжиргааг дээшлүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг үндэслэн)

    2016 онд МБОИЗ-ийн дээд шагнал “Ногоон од” цол тэмдэг

    2017 онд Төрийн дээд “Алтан гадас” одонгоор шагнуулсан

    tungaa_khongorgobi@yahoo.com

    https://www.facebook.com/agron…

  • ЦАРГАС СУДЛААЧ Ш.БАТСҮХ: ЦАРГАС НЬ УУРГИЙН ХААН ГЭГДЭЖ МАЛЫН ХҮЧИТ ТЭЖЭЭЛ БОЛДОГ ТӨДИЙГҮЙ ХӨРСНИЙ НӨХӨН СЭРГЭЭГЧ ЮМ

    Өмнийн говь чигт аяны дөрөө нийлсэн Монгол улсын зөвлөх агрономич, царгас судлаач, доктор Шаравын Батсүхтэй зам зууртаа хийсэн ярилцлага.


    -Та аль сүргуульд бэлтгэгдсэн мэргэжилтэн бэ?
    -Би 1973 онд Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг төгссөн. Бэлчээр тэжээлийн мэргэжилтэй. Сургууль төгссөн цагаасаа эхлэн эрдэм судлалын ажил хийсэн. Үүнээс 30 гаруй жилийг нь царгас судлалын ажилд зориуллаа. Ийнхүү өнөөг хүртэл царгасанд зүрх сэтгэлээ өгч зүтгэсний хүчинд түүнийхээ буянаар сайхан амьдарч явнаа.
    -Царгас гэх ургамалд тийнхүү “дурлахын” учир, тэр “дурлалын” түүх чинь гэвэл?
    -34 жилийн тэртээ юм. 1981 оноос эхлэн тэр үедээ үйлдвэрлэлийн тулгамдсан асуудлын нэг болооод байсан царгасны үр үйлдвэрлэх иж бүрэн технологи боловсруулах ажлыг сонгон авч ажилласан юм. Үүний үр дүнд 1993 онд “Монгол улсын Их нууруудын хотгорын усалгаатай нөхцөлд царгасыг үрэнд тариалах агротехник“ сэдвээр докторын /Ph/ зэрэг хамгаалсан даа. Өмнөх нийгэмд эрдмийн зэрэг хамгаална гэдэг томоохон сорилт шалгалтыг давж байж хүрдэг амаргүй даваа байсан шүү. 2-3 таван жилийн тайланг хэлэлцүүлж байж түүнийгээ нэгтгэн боловсруулж докторын зэрэг горилсон бүтээлээ бичдэг байлаа. Одоогийнхтой зүйрлэвэл бараг таван жилийнх нь тайлан нэг /Ph.D / докторын ажил юмуу даа. Царгасанд “дурлалаа” гэдэг маань танин мэдэхүйд л дурласан хэрэг.
    -Доктор болтлоо “дурласан“ байна, Та. Дорвитойхон “дурлажээ” дээ?
    -За тийм дорвитой юм байлгүй дээ. /Инээв/. Тэр үед чинь компьютер гэдэг юм байхгүй, орос бичгийн машинтай, том ватум цаасан дээр хүн гуйж үзүүлэнгүүдээ бэлтгүүлдэг. Тэгээд төрөл бүрийн салбарын шилдэг 20 гаруй эрдэмтнээс бүрдсэн эрдмийн зөвлөлөөр орж шүүлгэдэг байлаа.
    -Шүүлтийг үзүүлэлт сайтай давсан байх. Ер нь ажлынхаа өгөөжийн тухайд яривал?
    -Би 1981 оноос эхлэн Увс аймгийн Хархираагийн ТАА-д агротехникийн олон хувилбартай туршлага тавихын хамт урьдчилан гарсан үр дүнгээ шууд үйлдвэрлэлд нэврүүлсэн. 1985 онд царгасны дээд ангийн үр үйлдвэрлэх зорилго бүхий 85 га эргэлтийн талбайтай “Царгасны үрийн бригадыг” Хархираадаа Мал аж ахиуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн харьяанд байгуулж өөрөө үйл ажиллагааг нь удирдан зохион байгуулсан юм. Тус царгасны үрийн бригад 1988 онд царгасны “Бургалтай” сортын 1 га-ийн үрийн ургацыг 1.8-2.0 ц/га-д хүргэж 15 тн элит, сортын үр хураасан. Тэр амжилтаараа улсын ургацын аварга бригадаар шалгарч байлаа. Тухайн үедээ манай бригадын үйлдвэрлэсэн царгасны үр улсын хэрэгцээг бүрэн хангаж царгас тариалах ажил ч идэвхитэй өрнөсөн дөө. Хожим улс орон зах зээлийн харилцаанд шилжиж, царгасны тариалалт ч түүнтэй хамт нуран унасан юм даа.
    -Харин өдгөө буюу сүүлийн жилүүдэд царгасны талаар хүмүүс их сонирхдог болсон юм биш үү.Та царгасыг олон жил судалж, тариалж байгаа хүний хувьд тэр чинь яг ямар ургамал вэ, ямар ашиг тустай вэ гэдгийг малчид, уншигчдад тайлбарлаж өгнө үү?
    -Харин тиймээ. Сүүлийн жилүү­дэд манай малчид, тариаланчид царгас тариалж малдаа сайн чанарын тэжээл бэлтгэхийн хамт хөрснийхөө үржил шимийг дээшлүүлэхэд ихээхэн анхаарах болсонд энэ чиглэлээр ажилладаг эрдэмтэн хүний хувьд баярлаж явдаг шүү. Манай малчид тариаланчдын царгас тариалах сонирхлыг нэмэгдүүлэхэд гадаад дотоодын олон төсөл хөтөлбөр ихээхэн хувь нэмэр оруулсан юмаа. Үүнд Таsis, ADRA, “Тогтвортой амьжиргаа”, Швецарийн “Ногоон алт” хөтөлбөр зүй ёсоор орноо. Царгас бол 3000 жилийн тэртээгээс тарималжсан юм. Дэлхийн таван тивийн 90 гаруй улс орны олон зуун сая га-д тариалагдаж байгаа олон наст буурцагт, өвслөг ургамал юм. Царгас нь ургацаар арвин , протеин ба үл төлөөлөгдөх амин хүчил, нүүрс ус, эрдэс давс бусад бодисын зохистой харьцаа бүрдсэн малын тэжээлийн гойд сайн ач холбогдолтой ургамал.
    -Таны хайртай царгасыг бусад тарималтай харьцуулбал…?
    -Царгасыг бусад тарималтай харьцуулахад хоёр гайхамшигтай шинж чанар бий.Нэгдүгээрт: Царгас нь малын тэжээлийн гойд сайн ургамалд тооцогддог. Царгасыг дэлхийн улс орнууд уургийн “хаан” гэж нэрлэдэг. Өндөр хөгжилтэй улс орнууд нэн ялангуяа АНУ, Канад, Герман, Франц, Хятад зэрэг нь царгасыг олон мянган га талбайд тариалж малын тэжээлийнхээ хэрэгцээг бараг бүрэн хангадаг. Түүний хамт олон нэр төрлийн уурагт тэжээл үйлдвэрлэн гадаадад гаргаж байна. Яагаад ийм ихээр тариалах болов гэвэл цэцэглэлтийн үе шатанд хадаж бэлтгэсэн царгасны 1 кг өвсний найрлагад 18-20 хувийн протеин, 13-14 г кальц, 2-5 г фосфор, 8-9 г зэс байдаг. Энэ нь үет олон наст өвснөөс бараг хоёр дахин их үзүүлэлт юм. Судалгаанаас үзэхэд нэгж талбайгаас хураан авах протеины хэмжээгээр таримал царгас шар буурцагнаас 3-5 дахин, улаан буудайнаас 6,3 дахин их байдаг. Түүнчлэн нэгж талбайгаас хураан авах ургац шимт чанараараа байгалийн хадлангийнхаас 2-3 дахин, ногоон тэжээлээс 1-2 дахин илүү байдагт л учир нь байгаа юм.
    -Хоёр дахь ховор чанар нь юу вэ?
    -За хө, хоёрдугаарт гэвэл хөрсний үржил шимийг нөхөн сэргээж байдаг онцлогтой. Аливаа таримал ургамал хөрснөөс шим тэжээлийн бодисыг авч хөрсийг ямагт ядууруулж байдаг бол царгас нь хөрсний үржил шимийг байнга нөхөн сэргээж байдаг онцлогтой таримал. Тухайлбал царгаст талбайн га тутамд жилд 250-290 кг, заримдаа 500 кг хүртэл ургамалд хялбар шингэх азот хуримтлагддаг байна. Энэ нь 1 га талбайг 4-5 ц азотын бордоо буюу 30-50 т бууцаар бордсонтой тэнцэх хэмжээ юм. Царгас тариалаад 4-5 жил болоход хөрсний үржил шим 45-50 хувиар, ерөнхий азот 5-7 дахин нэмэгдэж хөрсний бүтэц бүрэлдэхүүн эрс сайжирна. Академич Прянишников “Царгас тариалсан сая га талбай бүр нь томоохон хүчин чадалтай азотын бордооны хэд хэдэн үйлдвэрийн үйлдвэрлэх хэмжээний ургамалд ашиглагдах азотоор хөрсийг баяжуулдаг” гэж дүгнэсэн байдаг. Түүнчлэн царгасыг нэг удаа тариад 10-15 жил хадаж ашигладаг юм ш дээ. Нэг га талбайгаас 8-10 тонн өвс хураан авдаг.Энэ нь байгалийн хадлангийн 24-30 тонн өвстэй тэнцдэг зэргээс нь хүмүүс царгасны гайхамшгийг биширдэг, бас тариалахыг сонирхдог болжээ.
    -Царгас тариалах нь байгаль орчинд, ялангуяа малын бэлчээрт сөрөг нөлөөгүй гэж үү?
    -Энэ чинь хө маш чухал асуулт байна. Би дээр ярьсан царгас нь хөрсний үржил шимийг байнга дээшлүүлж байдаг талаар. Энэ нь байгаль орчинд үзүүлж байгаа нэг чухал сайн нөлөө мөн. Сүүлийн жилүүдэд газар тариалангийн атаршуулж орхисон олон зуун мянган га талбай, мөн уул уурхайн ашиглалтын улмаас эвдэрсэн талбайг царгас тариалах замаар нөхөн сэргээдэг юм аа. Байгалийн бэлчээр хадланд ямар нөлөө үзүүл­дэг талаар асуулаа. Үүний хариу болгож би нэг жижигхэн тооцоо хэлье. Царгасыг 5 га талбайд тариалаад хоёр дахь жилээс нь эхлэн жил бүр дунджаар 40 тонн өвс хурааж авна. Царгасны энэхүү өвс нь байгалийн хадлангийн 120 тонн өвстэй тэнцэнэ. Ийм хэмжээний байгалийн хадланг бэлтгэхийн тулд 4-5 ц/га ургацтай 200-250 га талбайг хадаж байж авна. Тэгээд бод доо 5 га талбайд царгас тариалаад бэлтгэж байгаа өвс нь 200-250 га талбайг жил бүр машин техник, хүний нөлөөл­лөөс хамгаалж байна. Энэ нь байгалийн бэлчээр, хадлангийн талбайг хамгаалж байгаа нэг хэлбэр мөн байгаа биз дээ. Үүнээс ургуулан бодоход манай улс газар тариаландаа царгас бүхий ээлжлэн тариалах системийг нэвтрүүлэх ашигтай. Ийм замаар байгалийн хадлан хадахгүйгээр сэлгээнд тариалсан царгаснаасаа жил бүр хад­даг тэжээлийнхээ хэрэгцээг хан­гахын хамт хөрснийхээ үржил шимийг нөхөн сэргээх бүрэн боломж байна. Үүнийг төр засгийн бодлогын хэм­жээнд хийчихэж болох энгийн шахуу амар хялбар асуудал байгаа юм даа.
    -Та түрүүнд “Бургалтай” сорт гэж дурьдаж байсан тэрнийхээ талаар танилцуулна уу?
    -Царгасны “Бургалтай” сорт нь манай эх орны тэжээлийн олон наст ургамлын хамгийн анхны ууган сорт байгаа юм. 1978 онд нутагшиж, 1986 онд сортоор батлагдсан. Автор И.Хайсан гэж Зүүнхараагийн Ургамал газар тариалангийн хүрээлэнд ажиллаж байсан нэг чантуу хөгшин байлаа. Тэр хүн Монгол орны ойт хээрийн бүсийн усалгаагүй нөхцөлд Сэлэнгэ аймгийн Бургалтайн туршлага станцад ЗХУ-ын /хуучин/ хөх ба хөх эрлийзийн сорт хэлбэрт хамаарах “ Гримм-Зайкевич” сортыг нутгийн шар царгастай өөр хооронд нь чөлөөт тоос хүртээлт явуулсан. Цаашид Зүүнхараагийн нөхцөлд нийтийн сонголтоор сайжруулан тогтвортой байдалд оруулан үрийг үржүүлэх замаар “Бургалтай” сортыг бий болсон юм. Би тэр хүнээс уг сортын цэвэр үр 19 кг-ийг анх хүлээн аваад Увс аймгийн Хархираад усалгаатай талбайд тарьж ургуулаад арвижуулсан түүхтэй. Хархираа дахь миний хариуцсан үрийн бригад жил бүр 10-15 тонн “Бургалтай” сортын үр бэлтгэж байсан тухай дээр хэлсэн. Тэрхүү үйлдвэрлэсэн үрээ жил бүр улсын үрийн нөөцөд өгөхийн хамт 1000 гаруй га талбайд царгасны “Бургалтай” сортын үрийг тариалж байв. Миний бие өнөөг хүртэл тэр сортын эх чанарыг алдагдуулахгүйгээр тарьж туршин, хадгалж хамгаалсаар явна. Энэ сортын онцлог гэвэл эх орныхоо газар шороо, байгаль цаг уурт дасан зохицсон. Хамгийн гол нь монгол орны өвлийн 30-40 хэмийн хүйтнийг тэсвэрлэн бараг 100 хувь өвөлжиж чаддагт л нууц нь байгаа юм.
    -Гадаадаас “залагдаж” ирдэг бусад зочин сортын талаарх таны үгийг сонсъё?
    -Дэлхийн улс орнууд царгасны олон арван сортууд гарган тариалж байна Зөвхөн манай урд хөршид гэхэд л царгасны 80 гаруй сорт байна. Гэтэл зөөлөн дулаан уур амьсгалтай улс оронд гарган авсан сорт нь монгол орны дээрх хүйтнийг тэсвэрлэж чадахгүйгээр үхэж байгаад хамаг учир нь байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл зөөлөн дулаан орны гаралтай сортыг тариаллаа гэж бодоход тарьсан жилдээ сайхан урганаа. Харин дараа хавар нь нөгөөх сайхан ургаж байсан ургамлын ихэнх нь заримдаа 100 хувь сэргэн ургахгүй үхсэн байдаг. Үүний учир шалтгааныг ойлгохгүйгээр аль тааралдсан үнэ хямд, царгасны сорт тариалах замаар манай малчид тариаланчид “шатсан” тохиолдол их бий. Одоо л ухаарч эхэлж байна даа. Би энд нэг зүйлийг хэлмээр санагдлаа. 2000 оноос хойш манай Хөдөө Аж Ахуйн яам / яам маань олон янз бүрийн нэртэй явж ирлээ дээ / зарим жил царгас тариалах ажлыг дэмжиж царгасны 5 тонн үр оруулж ирэх нээлттэй тендер зарладаг байсан юм. Тэр тендерт дуртай нь оролцоно шүү дээ. Түүнд миний бие оролцоод бараагүй хасагдаж байлаа. Тендерт ялах хүн нь бараг өмнө нь бэлтгэгдсэн байдаг юм билээ. Нөгөө бараа бүтээгдэхүүн худалдах, худалдан авах журмын дагуу хамгийн хямд үнийг санал болгосон нь ялдаг юм билээ. Нөгөө оруулж ирсэн царгасны гарал үүсэл, өвөлжих эс өвөлжих нь огт хамаа байхгүй. Хятад том гүрэн тэднийд 1 кг нь 20-120 юаны үнэтэй, царгасны олон арван сорт байдаг. Түүний хамгийн хямдыг нь оруулж ирээд малчид тариаланчдад тараасан даа. Тэр нь миний дээр хэлсэн шиг тарьсан жилдээ ургаад өвөлжиж чадалгүй үхсэн тохиолдол олон бий. Царгас тариалахыг дэмждэг гадаадын төсөл хөтөлбөрүүдэд ч энэхүү бэрхшээл ихээхэн тохиолдсон гэдгийг би мэдэх юм. Хэрвээ Хятадаас биш ОХУ-аас царгасны үр оруулж ирсэн бол ийм бэрхшээл тохиолдохгүй байсан даа. Энэ бол хэн бүхэнд том сургамж болсон биз гэж бодож байна. Одоо харин өөр болсон шүү. Энэ талаар бид ч малчдад сайн хэлж ойлгуулж чадсан гэж боддог доо. Гэхдээ би энд ганцхан “Бургалтай” сортыг тарь бусад нь үхнээ гэж хэлж байгаа юм биш ээ.
    -Бусдыг нь тариалахад юуг анхаарах вэ?
    -Уул нь эрдэм шинжилгээний байгууллагын сорилт туршилтад хамрагдаж нутагшсан сортын үрийг тариалж байх учиртай. Өнөө үед тэр зарчим алга. Бас байсан ч тоохгүйгээр аз туршин тааралдсан үрийг тариалах явдал их байна. Манай орны байгаль цаг ууртай төстэй ОХУ-ын Чита, Тува, Улан-Үдэ, Новосибирск зэрэг хил залгаа мужуудын гаралтай сортууд болон Хятад улсын “Нутаг”, “Бэлчээр-2”, “Шар цэцэгт” зэрэг сортууд мөн Канад, Франц зэрэг орны зарим нэг сорт сайн өвөлжиж их ургац өгөх боломжтой нь судалгаагаар тогтоодсон юм. Эдгээрийг тариалж болно гэж зөвлөх байна.
    -Тариалахад тийм байж. Тэгвэл царгасаар мал тэжээхдээ юуг анхаарвал зохилтой вэ?
    -Энэ талаар МААЭШХ-ийн эрдэмтдийн хийсэн нарийн туршилт, судалгаа шинжилгээний ажлууд байгаа. Мөн царгасны өвсийг ашиглан төрөл бүрийн мал, сүүний болон махны чиглэлийн үхэр гахай, шувуунд зориулан янз янзын жороор тэжээл үйлдвэрлэж, тэжээх норм тун хэмжээг тогтоож өгсөн байдаг. Мал тэжээх, тэжээллэгийн тухайд манай мал зүйчид л нарийн мэдэх байх. Би өөрийн хэмжээнд хийсэн судалгааны ажлын үр дүн болон анхаарууштай зарим нэг зүйлийг хэлье гэж бодлоо. Дээр би хэлсэн дээ. Хархираагийн ТАА / хуучин/ -д 83 га талбай бүхий царгасны үрийн бригадтай байсан гэж. Энэ талбайн үр хураасны дараа хэнзлэн ургасан өвсийг ашиглах зорилгоор үйлдвэрлэлийн туршилт хийсэн юм. Увс аймагт намар урт болдог учир наймдугаар сарын сүүлч, есдүгээр сарын эхээр хадсан царгасны талбайн ургамал 9-р сарын сүүлч хүртэл 10-15 см өндөр хэнзлэн ургана. Үүнийг бид ашиглах зорилгоор 1988, 1989 онуудад Увс аймгийн Наранбулаг сумтай гэрээ байгуулсан. Түүндээ 16 кг хүртэл жинтэй 3-р зэрэглэлийн 1000 хургыг 9-р сарын 15-аас 12-р сарын 1 хүртэл хоёр сар гаруй хугацаанд царгасны үр хураасан талбайд оруулан бэлчээрлүүлсэн юм. Үүний үр дүнд зүй бусын хорогдол бараг гараагүй юм даа. Нэг хурганы амьдын жин ангилан ялгаснаас хойших гурван сарын хугацаанд 10 кг-аар нэмэгдэж 26 кг-д хүрч хүмүүсийн анхаарлыг ихээр татаж байлаа. Царгасны талбайд байсан хургатай жишихэд хорогдлыг байгалийн бэлчээрт байсан ижилхэн 3-р зэрэглэлийн хурганы зүй бусын хорогдол 15-20 хувь байв. Мөн царгас идэж байсан нь амьдын жингийн нэмэгдэл 5-6 кг-аар илүү байв. Наранбулаг сумтай байгуулсан гэрээний дагуу хурганы зүй бусын хорогдол болон амьдын жингийн нэмэгдлээс хүрээлэнд хоёр жил дараалан хоёр тонн гаруй мах нийлүүлж ажиллагсдын цайны газрын махны хэрэгцээг бүрэн хангаж байлаа. Дэлхийн Банкны Улаанбаатар дахь суурин төлөөлөгчийн газраас “Нийгмийн суурь үйлчилгээг ядуу, эмзэг бүлгийнхэнд илүү чанартай хүргэе” сэдвийн хүрээнд “Монголын хөгжлийн зах-2007” уралдаант төсөл сонгон шалгаруулалтад оролцож миний боловсруулсан “Идэш тэжээл-ихэр төл” төсөл шалгарсан юм. Уг төслийн шугамаар Төв аймгийн Батсүмбэр суманд адилхан сүүний гарцтай хоёр үнээний нэгийг нь царгасны өвсөөр, нөгөөг нь хадлангийн өвсөөр сар тэжээхэд царгасаар тэжээсэн үнээний хоногийн дундаж саам 0,8 л-ээр илүү байв. Харин энд анхааруулж хэлэхэд хавар царгас тавдугаар сарын эхээр сэргэн ургадаг. Тэр үедээ хамгийн их уурагтай байх учир ямар ч мал царгасны талбайд орсон нөхцөлд хордлогод орох нь их байдаг юм билээ. Энэ нь царгас хортойдоо биш юм шүү.Харин турж онд орсон мал хэр хэмжээгээ мэдэхгүй царгасны өвсийг ихээр идээд хоолны хордлогод орж байна гэсэн үг. Тийм үедээ гэдэс нь хөөж чацга алдаж багтарч унадаг юм билээ. Туршлагатай малчид жижиг нүхтэй турба юм уу хутгаар гүзээг нь хагалж хийг нь гаргаад өвсийг нь авч хаях замаар амийг нь аварч байсныг тохиолдол олныг харсан шүү. Иймд царгасны өвсөөр мал тэжээх хэмжээ, тунд онцгой анхаарах хэрэгтэй.
    -Тунг нь тохируулж өгөхийн ач тусыг жаахан тодруулж өгнө үү?
    -Бас нэг сонин жишээг энд хэлмээр санагдлаа. Манай үрийн бригадын тракторчин Хишигт гэдэг айл байлаа. Гэр бүлийнх нь хүн сахиул хийдэг байсан юм. Тэднийх хэдэн ямаатай тэд нь царгасны үр хураагаад манайхан цэвэрлэгээгээрээ гаргасан сүрэл, лайгаар бараг байнга хооллодог. Тэдний ямаан дотор “Буурал амт” гэдэг нэг ямаа байлаа. Тэр ямаа их дошгин, сэргэлэн цовоо, жилд хоёр удаа төллөдөг. Бас дандаа ихэр ишиглэдэг байв. Миний мэдэхээр 1985-1990 оны хооронд нийт 16 ишиг гаргасан юм. Ийнхүү тэр ямаа жилд хоёр удаа төллөж 4 ишиг гаргахдаа огт ядарч муудаагүй, улам л өнгө зүс ороод, сэргэлэн цовоо байдгийг бид гайхдаг байж билээ. Энэ бол царгасаар хооллосных нь ач тус гэж боддог юм би. Царгасны тэжээллэг чанар малын төлөрхөг чанарт ч нөлөөлдөг юм билээ.
    -Цаг хором амсхийлгэлгүй царгасыг ярих энд та тариалах, хадгалах, хураах талаар хэдэн үг, өгүүлбэр хэлэх үү?
    -Тэгэлгүй яах вэ. Энэ бол технологийн нарийн асуудлаа. Царгас тариалахад зайлшгүй анхаарвал зохих зарим нэг зүйлийг энд хэлье гэж бодож байна. Царгас маш жижигхэн үртэй. Жишээлбэл 1000 ш үр нь 1,2-2,0 г шүү дээ. 1 га-д үрлэх норм нь тэжээлд зориулан энгийн мөрөнд 10-12 кг, үрэнд зориулан өргөн мөрөнд 3-6 кг үрийг 1,0 -2,0 см-ийн гүнд л жигд суулгана. Энгийн мөр гэдэг нь хоорондоо 15 см байхыг хэлдэг. Иймд их хэмжээний талбайд тарихын тулд царгас тариалах зориулалтын үрлэгчийг хэрэглэнэ. Үр тарианы үрлэгчээр үрлэх боломжгүй. Учир нь царгасных тэдний үрнээс олон дахин бага учир шууд л асгачихна. Иймд тариалах талбай нь маш тэгшхэн, сайн боловсруулагдсан, зориулалтын үрлэгчтэй байх шаардлагатай. Дээхэнэ үед сорт сорилт, эрдэм шинжилгээний зориулалтаар Хөгжингүй социализм байгуулж байсан Герман улсаас оруулж ирсэн “САГСОНИЯ-А200” гэдэг үрлэгчийг бид хэрэглэдэг байлаа. Энэ үрлэгч үнэн найдвартай. Царгасны үрийг зохих гүнд нь зохих норм, мөрөөр үрлэдэг байлаа. Одоо ч энэ үрлэгчийг би хэрэглэсээр л байна. Надтай адилхан хөгширч байна аа. Гэвч найдвар алдаагүй байгаа шүү. Сүүлийн жилүүдэд царгас үрлэх зориулалтын бүтээмж сайтай үрлэгч Герман, Канад улсуудаас орж ирэх болжээ. Герман улсад үйлдвэрлэсэн 12 м-ийн авцын өргөнтэй Lemken-Solitair, Канад улсад үйлдвэрлэсэн 12-16 м-ийн авцын өргөнтэй BOURGAULT-6350 маркийн маш нарийн тохиргоотой үрлэгчээр царгасыг хүссэн норм, гүнд тариалж байна. Мөн өмнөд хөршид үйлдвэрлэсэн жижиг оврын үрлэгчүүд ч байна. Иймд царгасыг үрлэх асуудал үндсэндээ шийдвэрлэгдсэн гэж бодож байна. Би энд царгас тариалахад их ач холбогдол өгч яриад байгаа учир нь манай малчид, тариаланчид энэ тал дээр алдаа гаргаад байгаа юм. Бидний тарьсан царгас үр суулгасан мөрний дагуу жигд соёолон ургасан байх учиртай. Хэрвээ ингэж ургаж чадаагүй бол царгасгүй тэр хэсэгт нь хог ургамал урганаа. Царгасыг зөв тариалж жигд сайхан ургуулж чадвал хог ургамлын талаар ярих шаардлага байхгүй. Царгасны үндэсний систем хоёр дахь жилээс 4 м хүртэл гүн ордог учир ойр орчиндоо хог ургамал ургах боломж олгохгүй. Би энд бас нэг жишээ татъяа гэж бодлоо. Аливаа таримал ургамлын үр тухайн ургамлын дүрс хувирсан хэлбэр байдаг. Өөрөөр хэлбэл тэр үрэнд тухайн ургамлын үндэс, иш, навч, цэцэг бүгд агуулагддаг. Уг таримлын биологийн онцлогоос хамаараад үр нь том жижиг өөр өөр байдаг. Тухайлбал царгасны 1000 ш үр 1,2-2,0 г байхад бидний сайн мэдэх улаанбуудай 26-30 г байдаг. Гэтэл энэ хоёр таримлын суулгах гүн нь дээрх хэмжээнээс хамаараад өөр өөр байх жишээтэй. Царгасыг 1-2 см-ийн гүнд, улаанбуудайг 7-8 см гүнд суулгах ёстой. Энэ нь эрдэмтдийн судалгаагаар тогтоогдсон хамгийн зохистой хэмжээ. Энэ хэмжээг алдаж царгасыг 3-4 см-ийн гүнд суулгавал тухайн ургамалд агуулагдаж байгаа нөөц шим тэжээлийн бодис нь хүрэлцэж амьдрал залгуулах хоёр ногоон навчаа хөрсөн дээр гаргаж чадахгүй замдаа үхнэ гэсэн үг. Иймд үр суулгах гүн хамгийн чухал гэдгийг ойлгуулах гэж энэ бүхнийг яриад байгаа юм. Энд бас нэг зүйлийг хэлмээр санагдлаа. Царгасыг 2-10 га-д тариаалах хүн бүр заавал хөрс боловсруулдаг /хагалдаг, тэгшилдэг/, үрэлдэг техниктэй байх шаардлагагүй. Харин үүнд нь төлбөртэй үйлчилдэг зориулалтын техниктэй аж ахуйн нэгж ч юм уу хувь хүн баймаар санагдсан шүү. Төв, Сэлэнгийн нутагт манжин, лууван тарихад үйлчилдэг ийм хувь хүмүүс байдаг юм билээ. Энэ хүмүүс царгасны үрлэгчтэй болчихвол царгас тариалах асуудал бүрэн амархан шийдэгдэх боломжтой. Харин энэ нь зөвхөн Төв, Сэлэнгэд биш аймаг болгонд байх шаардлагатай. Тарих хугацааны хувьд 5-р сарын 10-аас 6-р сарын 20 хүртэл байж болно. Энэ хугацаанаас хойш тарих юм бол өвөлжиж чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл олон наст ургамал тарьсан жилдээ өвөлжихийн тулд зохих хөгжлийн үе шатыг туулж, үндсэндээ өвөлжиж чадахуйц хэмжээний нөөц шим тэжээлийн бодисыг хуримтлуулсан байх шаардлагатай. Хэрвээ ингэж чадаагүй бол өвлийн хүйтнийг тэсвэрлэж онд орж чадахгүй шүү дээ. Ийм учир тариалах хугацаа маш чухал. Царгас тариалсан талбайг заавал хашиж, хамгаалах хэрэгтэй. Царгас эхний жилдээ 15-20 см, усалгаатай бол нилээд өндөр ургана. Эхний жилд аль нэг хэлбэрээр ашиглахыг хориглодог. Гэхдээ усалгаатай нөхцөлд тариалсан үед, намар 50-60 см өндөр ургах явдал бий. Энэ үед намар ургамлын өсөлт хөгжилт зогсон үед хадах юм уу. Тугал бяруу, ядарч доройтсон мал оруулан ашиглаж болно. Гэхдээ нөгөө миний дээр хэлсэн хордлогод оруулахгүй байхыг анхаарах хэрэгтэй. За мөн дээр хэлсэн тарих гэж байгаа сортынхоо гарал үүсэл, өвөлжих чадвар, цэвэршилт, соёололтыг заавал мэдсэн байх нь гол юм. Олон жил болсон ч юм уу хогт хольц ихтэй муу үрээр таривал ургахгүй. Иймд тарих үрэндээ онцгой анхаарч мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө авч, мэргэжлийн лабораторит шинжилгээ хийлгэсэн үрийг тариалах шаардлагатай. Царгасыг эхний жил ямар ч гологдолгүй зөв тариалж ургуулж чадвал дараа жилээсээ эхлэн усална, хадна өөр бараг хийх ажил байхгүй дээ. Царгас хүчирхэг голлосон үндэсний системтэй /4 м хүртэл гүн орно/ учир хэр баргийн хог ургамлыг хажуудаа ургуулахгүй. Сайн усалж тордож чадвал царгаснаас жилд 2-3 удаа ургац авах боломж бий. Бас нэг анхаарах чухал юм бол царгас нь маш их навчтай, өндөр өтгөн ургах учир хадчихаад дараа нь сайн эргүүлж сэврээхгүй бол маш хурдан харлаж муудаж чанараа алдана.За нэг иймэрхүү зүйлийг хэлье дээ.
    -Та сая тариалах хүмүүст хандав. Цааш малчдад хандаж хэлэх зүйл тань?
    -Малчдад хэлэх юм байна аа. Би царгастай нөхөрлөсөн ажил амьдралынхаа бараг 30 гаруй жилд царгас тариалахын ач тусыг тэдэндээ хэлж зааж сургаж явна. Олон ч төсөл хөтөлбөрийн шугамаар Монгол орны бараг ихэнх аймаг сумдын малчдад очиж сургалт хийж хичээл заасан шүү. Үүний ач буянаар олон хүнтэй танилцаж сүүлийн жилүүдэд олон арван хүн надтай зөвлөж, эргэх холбоотой байх боллоо. Сүүлдээ бүр Шаравын биш “Царгасны” Батсүх гэдэг болсон байна лээ. Малчид та нар минь боломжийнхоо хэрээр хувиараа юм уу, хэсэг бүлгээрээ нийлэн зохих хэмжээний 2-3 га талбайд царгас тариалж чадвал гадаа чинь метр зузаан цас орсон ч малаа үхүүлэхгүй хамгаалах бүрэн боломж бий шүү. Би малчдад зориулан хийсэн өөрийнхээ нэг жижигхэн тооцоог л хэлж өгье. Энэ нь 1 ба 5 га талбайд царгас тариалахад ямар хэмжээний зардал гарах. Тэндээс хураасан өвсөөр хэдий хэмжээний малыг, ямар хугацаанд тэжээж болох тухай юмаа.
    Хүснэгтээр харуулахад болно.
    5 га-д царгас тариалахад гарах зардал

    Үрийн норм,кг

    Зардал, мян,төг

    1 га

    5.0 га

    1 га

    5.0 га

    Тарих үр,

    10

    50

    300,0

    1500,0

    Тариалалт

    –

    –

    300,0

    1500,0

    Хашаа

    –

    –

    300,0

    1500,0

    Худаг

    Дундажаар 50 м-ээс ус гарна гэж үзвэл 1 м өрөмдөхөд100,0 мянгантөгрөг, 50 х100 = 5 сая төгрөг

    Дүн

    5,9-9,5 сая төгрөгболжбайна
    Царгасыг нэг удаа тариад дахин тарихгүйгээр олон жил ашиглах учир хүн бүр тарих техниктэй байх шаардлагагүй. Сүүлийн жилүүдэд үйлчилдэг зориулалтын техниктэй компанууд бий болсон. Түүнийг гэрээгээр хөлслөн ашиглах хэрэгтэй.
    Царгасны 5 га талбайгаас хураасан өвсөөр мал тэжээх тооцоо

    Òýæýýõ ìàëûí òºðºë

    Ìàëûí òîî, òîëãîé

    Òýæýýõ õóãàöàà

    Òýæýýõ ºâñíèé õýìæýý

    ñàðààð

    õîíîã

    õîíîãò,êã

    á¿ãä, òîíí

    Áîã ìàë

    450

    XII.I-Y.1

    150

    0,4

    27,0

    Áîä ìàë

    50

    XII.I-Y.1

    150

    1,7

    13,0

    Ä¿í

    750 хо\толгой

    5 ñàð

    150

    1,9

    40,0
    5 га царгасны талбайгаас хоёр дахь жилээс эхлэн жил бүр 40 тонн өвс хурааж авах бүрэн боломжтой. Энэ хэмжээний өвсөөр 450 бог, 50 /50х6 =300/ бодбуюу 750 хонь толгой малыг 12-р сарын 1-ээс эхлэн дараа хаврын ногоо ургах хүртэл бүтэн 5 сарын турш бараг бэлчээрт гаргахгүйгээр хотонд нь тэжээх боломж харагдаж байна. Энд нэг зүйлийг тодруулахад зуны улиралд нэг хонь толгой мал бэлчээрээс ,1,5 кг ногоон өвс иддэг байна. Царгасны 1 кг өвс чанараара байгалийн хад­лангийн 3 кг өвстэй тэнцдэг талаар би дээр хэлсэн дээ. Тэгвэл бог малд өдөр бүр өгч байгаа 0,4 кг өвс нь бэлчээрийн 1,2, кг өвстэй тэнцэж байгаа биз дээ. Тэгээд ч тэр малчин айлд дан бүдүүн хонь биш хурга ишиг дээ. Тэд бага өвс иднэ. Өөрөөр хэлбэл хурга ишгэндээ бага /200-300 г/ нас бие гүйцсэн малдаа / 50-500 г/ арай ахиу өгнө гэсэн үг. Ийм өвс бэлтгэсэн нөхцөлд танай гадаа хэдэн метр зузаан цас орсонч айх аюулгүй байх бүрэн боломж харагдаж байгаа биз дээ. Гэтэл бид ийм сайхан боломжийг ашиглаж чадаж байгаа билүү. Манайд 180 гаруй мянган малчин өрх байдаг гэсэн. Үүний бараг тал хувь нь 200 гаруй хүртэл толгой малтай гэж дуулсан. Гэтэл дээрх 50 бод 450 бог малтай айл нэлээд боломжийн малтай айлд хамрагдаж байгаа биз дээ. Иймэрхүү малтай айл амьдрал залгуулж байгаа малынхаа төлөө 5 га-д царгас тариалахад юухан байхав дээ. Нөгөө зуданд алддаг малаа зарж болуулахад л дээрх хэмжээний га-д царгас тарих зардал гарна шүү дээ. Иймд малчид, минь өөрсдийнхээ хүч бололцоонд тулгуурлан бага ч гэсэн талбайд царгас тариалж чанар сайтай өвс бэлтгэж малаа тэжээж сурахыг хүсье. Бид танд туслахад бэлэн байна.
    -За та болон таны ижил бодолтон малчдад туслахад хэзээд бэлхэн гэдгээ хэллээ. Энэ бол урамтай үгс уруул давж байна. Харин “Царгас” Батсүх та урмын талаар ер нь юу хэлэх вэ?
    -Манай ТАА Улаангомоос холгүй оршдог, бас ажил нь сайн байсан болохоор Хархираагийн услалтын системтэй танилцахаар Увс аймагт ирсэн гадаад, дотоодын зочид төлөөлөгчид байнга л очдог байсан юм. Үүний нэг тод жишээ бол МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий Нарийн Бичгийн дарга , АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга Батмөнх тэргүүтэй төлөөлөгчид 1987 оны есдүгээр сард Хархираагийн ТАА-д очихдоо манай үрийн бригадын ажилтай танилцсан юм. Тэр жил нь манай бригадын царгасны үрийн тариалан сайн, ургац их байсан тул зочид төлөөлөгчдэд ажлаа танилцуулахад урамтай байлаа. Үүний үр дүнд МАХН-ын төв хэвлэл “ Үнэн” сонины 1987 оны №214-ийн эхний нүүрэнд сурвалжлагч Л.Дашнямын бичсэн “Газар тариалангийн соёлыг дээшлүүлж, га тутмын өгөөжийг арви­жуулъя” гарчигтай “Нөхөр Ж.Батмөнх Увс аймагт байгаа нь” гэсэн хөмсөгтэй өгүүлэлд “..Нөхөр Ж.Батмөнх Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Ш.Батсүхтэй Хархираагийн тэжээлийн аж ахуйн тариалангийн талбайд уулзаж ярилцав”. “Ш.Батсүх царгасны үр үржүүлэх чиглэлээр олон жил туршиж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж байгаа ажлынхаа үр дүнгийн талаар тодорхой дүгнэлттэй танилцуулж, холбогдох таримлын дээжийг үзүүлэв” гэсэн бол Батмөнх дарга Увс аймгийн нам,аж ахуйн идэвхтэнтэй уулзсан уулзалт дээр хэлсэн үгэндээ “Мал аж ахуйд ч, газар тариаланд ч шинжлэх ухааны роль их өсөж байна. Баруунтуруун, Хархираа, Улаангомд үр тариа, малын уурагт тэжээл, үр жимс үржүүлэх сонирхолтой сорилт туршилт явуулж байгаа эрдэм шинжилгээний ахмад болон залуу ажилтан нартай бид талбай дээр нь уулзаж, хийж байгаа ажлыг нь үзэж танилцсан юм. Үр дүн гарах нь ойртсон ажил олон байна. Үйлдвэрлэлд нэвтэрч байгаа ажил ч байна” гэж онцлон тэмдэглэсэн юм. Тэр үед Нам, засгийн хэвлэлийн тэргүүн нүүрэнд сайшаагдан бичигдэх, Нам засгийн удирдагчийн хэлсэн үгэнд онцлон тэмдэглэгдэнэ гэдэг бол ховор хувь завшаан байв. Мөн ямарч одон медаль авахаас ч дутуугүй шагнал урамшуулал бай­сан үе билээ. Нам засгийн тэргүүнтэй уулзаж гар барин, ажлаа танилцуулж, урамын сайхан үг сонссондоо тухайн үедээ хязгааргүй их баяр­­лаж явдаг байж билээ. Энэ нь бидний цааш­дын ажлын үр дүнд ч сайнаар нөлөөлсөн юм.

    Хууудас:

    https://www.facebook.com/%D0%9C%D0%9E%D0%9D%D0%93%…

    Б.Цогзаяабаатар
    Эх сурвалж: Үндэсний мэдээ http://www.gnn.mn/i/804

  • Чинагийн ГАЛСАН- Нэрт зохиолч, ногоон зүтгэлтэн

    Нэрт зохиолч, соён гэгээрүүлэгч

    1944 оны 12-р сарын 26-нд Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд малчин ард Чинагийн хөвүүн болон төржээ. Бага, бүрэн дунд сургууль төгсөөд МУИС-ын монгол хэл, уран зохиолын ангид суралцаж байгаад Герман улсын Хүмболтын их сургууль дүүргэсэн. МУИС-д герман хэлний багш болон сонин сэтгүүлийн газарт сурвалжлагч, утга зохиолын ажилтан хийж байгаад уран бүтээлээ дагнан Монгол, Герман, Европын улсуудад ном бүтээлээ туурвидаг. Ч.Галсан бол Монголоос уран бүтээлээрээ өрнө дахинтай шууд харилцаж өөрийн гэсэн уншигчидтай болсон цорын ганц зохиолч юм. Түүний зохиолыг Германы алдарт зохиолч Эрвин Штритматер, нэрт эрдэмтэн Эрика Таубе нар өндөр үнэлсэн байдаг. Одоогоор нийт 42 ном бүтээснээс 35 номоо Герман хэлээр хэвлүүлсэн. Зарим бүтээл нь 20,000 гаруй хувь борлуулагдаж байсан.

    Боруулсан номныхоо орлогоор “Чинагийн Галсан” сан байгуулж Монгол Улсдаа 1 сая мод тарих зорилго тавьж, Мод үржүүлгийн газар байгуулж одоогоор 240,000 мод тарьж ургуулаад байна. Тэрээр Арабын Сахарын цөлийг ногооруулахад том үүрэг гүйцэтгэсэн Бороо оруулагч төхөөрөмжийг Монголдоо бүтээлгэхийн тулд олон жил зүтгэсэн бөгөөд уг төхөөрөмжийг бүтээдэг Алжирын иргэн Mажид Абдул Азизтай хамтран 50 сая төгрөгний санхүүжилтээр 2012 оны 9 сард Монголдоо бүтээсэн байна.

    УРАН БҮТЭЭЛ
    Уран бүтээлээ дунд сургуульд байхаас эхэлсэн. Анхны зохиол нь Тува туужууд нэрээр 1981 онд герман хэлээр хэвлэгдсэн. Хожим нь Аянгат цагийн тууж, Арван сарын тэнгэр дор тууж болон, Алаг хорвоогийн гэрэл, сүүдэр аян замын тэмдэглэл, Эр хар сур яруу найргийн номуудаа монгол хэлээр хэвлүүлсэн.

    Англи хэлээр
    2004 All the Paths Around Your Yurt (online poetry translation from Alle Pfade um deine Jurte, 1995)
    2004 You Will Always Be Untamable (online poetry translation from Nimmer werde ich dich zähmen können, 1996)
    2004 Cloud Dogs (online poetry translation from Wolkenhunde, 1998)
    2004 Oracle Stones as Red as the Sun: Songs of the Shaman (online poetry translation from Sonnenrote Orakelsteine, 1999)
    2004 The Stone Man at Ak-Hem (online poetry translation from Der Steinmensch zu Ak-Hem, 2002)
    2006 The Blue Sky: A Novel (translation in print from Der blaue Himmel, 1994)
    2007 Beyond the Silence (online poetry translation from Jenseits des Schweigens, 2006)

    Герман хэлээр (Англи орчуулгын гарчигтай хамт)
    1981 “Eine tuwinische Geschichte und andere Erzählungen” (A Tuvan Story and other short stories)
    1993 “Das Ende des Liedes” (The End of it)
    1994 “Der blaue Himmel” (The Blue Sky)
    1995 “Zwanzig und ein Tag” (Twenty-One Days)
    1996 “Nimmer werde ich dich zähmen können” (Never Will I Tame You)
    1997 “Die Karawane” (The Caravan)
    1997 “Im Land der zornigen Winde” (In the Land of the Angry Winds, with co-author Amelie Schenk)
    1997 “Der siebzehnte Tag” (The Seventeenth Day)
    1999 “Die graue Erde” (The Grey Earth)
    1999 “Der Wolf und die Hündin” (The Wolf and the Bitch)
    2000 “Der weiße Berg” (The White Mountain)
    2001 “Dojnaa”
    2002 “Tau und Gras” (Dew and Grass)
    2004 “Das geraubte Kind” (The Robbed Child)
    2008 “Das Menschenwild”
    2008 “Die Rückkehr”

    Шагнал
    1992 Герман хэлээр зохиолоо бичиж дэлхийн утга зохиолын санд хувь нэмрээ оруулсан гадаадын зохиолчид олгодог Аделберт фон Шамиссогийн шагнал. Шамиссогийн шагнал хүртсэн дэлхийн арав дахь, Ази тивийн анхны зохиолч.
    1995 Жил бүр герман хэлээр гарсан уран зохиолын шилдэг номд олгодог Пуххаймын шагналыг Дуу амрах цагаар туужийн номоороо
    2001 Герман хэлт уран зохиолыг хөгжүүлэхэд дорвитой хувь нэмэр оруулсан учир Х. Додрерийн шагналыг
    2002 Улс түмний хооронд соёл түгээх ажилд гаргасан өндөр амжилтыг үнэлэн олгосон ХБНГУ-ын Холбооны Гавъяаны загалмайн одон тус тус хүртэж байсан.
    2003 Оросын Холбооны Тува Улсын Урлаг, соёлын гавъяат зүтгэлтэн
    2003 Бавар муж улсын уншигчдын нэрэмжит шагнал

    Ярилцлага унших

    https://facebook.com/Galtaikhuu
    http://galsan.info

  • ​Тангаагийн ГАНБААТАР (Өөрийн гараар Дорноговь аймагт баянбүрд байгуулсан)

    Т.Ганбаатар. Дорно­говь аймгийн Сайншанд сумын нэгдүгээр багт оршин суугч. Өөрийн хашаа болон орчмын газарт Баянбүрд байгуулж чадсан эко зүтгэлтэн.

    #БүтээлчМонгол #CreativeMongolia
    Хөлсний дуслаар ургуулсан Говийн гайхамшиг. Дорноговь, Сайн шанд сум. 1р баг.

    Ярилцлага унших

  • Дуламжавын ЭРДЭНЭЧУЛУУН- Ойжуулалт, байгаль орчин

    “Дэлхийн цэцэрлэгт хүрээлэн Монголд” төслийн санаачлагч, төслийн удирдагч. “Дэлхийн цэцэрлэгт хүрээлэн Монголд” ТББ-ийн тэргүүн. Мод тарьж ургуулах үйлсээр дамжуулан үндэсний оюун санааны үнэт зүйлийг хөгжүүлэх болон ой гэсэн нэгэн зорилгын дор үндэстнийг нэгтгэн дасгалжуулах зорилгоор 2010 оноос хойш тууштай зүтгэж яваа экологийн зүтгэлтэн. Герман улсад 10 гаруй жил ажиллаж амьдарч байна. Монгол Улсдаа олон нийтэд ой, экологийн боловсрол олгох чиглэлд “Ойн нууцлаг амьдрал” ном болон баримтат киног орчуулж, хэвлэн, нийтлэх төслүүдийг санаачлан удирдаж ажилласан.

    https://worldgardenmongolia.com

    https://www.facebook.com/dulamjav

    Баянзүрх хайрханы хойд энгэрээс эхлэн ойжуулалт хийж байгаа бөгөөд одоогоор 10,000 гаруй модыг тарьж ургуулаад байна. Энэ хугацаанд хашаажуулалт, усалгааны систем зэргийг шийдсэн. Монгол гэр хэлбэртэй ойжуулалтыг хийж байна. Энд хүүхэд гэр бүл, ураг удмын модоо тарьж, өөрсдөө арчилж тордон ургуулж хөдөлмөр зуслан байрлаар хөгжүүлэхээр ажиллаж байна.

    Германы ойжуулалтын технологийг олон жил судалгааны Герман улсын эрдэм шинжилгээ, ойжуулалтын мэргэжилтэн,төрийн байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна.

    2021 оноос вэб системээр дамжуулан онлайнаар модоо захиалан тарих боломжтой системийг бүтээн ажиллаж байна.

    Монгол, Герман Улсын экологийн хамтын ажиллагаанд томоохон хувь нэмэр оруулсан нэгэн.

  • Д.БАТМӨНХ- Ус судлал, “Усны Ассоциаци” ТББ-ын тэргүүн

    Ус судлал, Техникийн ухааны доктор, “Усны Ассоциаци” ТББ-ын тэргүүн

    Д.БАТМӨНХ: МОНГОЛ УЛСАД УСНЫ НӨӨЦИЙГ БОДИТОЙ ТОГТООХ МАТЕМАТИК ТООН ЗАГВАРЫН АРГА ХЭРЭГТЭЙ 

     
    Манай улс байгаль дахь усны нөөцийг тогтоох хайгуул, судалгааны ажлыг Улсын төсвийн болон хувийн хөрөнгө оруулалтаар жил бүр их, бага хэмжээгээр хийдэг. Хэн хүний анзаараад байдаггүй хэрнээ Монгол Улсын амин чухал болсон усны хайгуул, судалгааны ажлыг хэн, хэрхэн баталгаажуулдаг, ажлын арга зүй, тогтоогдсон нөөц баталгаатай эсэх зэрэг олон асуудал өнөөдрийг хүртэл маш их эргэлзээ дагуулсаар байгаад миний бие анхаарал хандуулж байна.

    Байгалийн усны нөөцийг гадаргын ус ба газрын доорх усаар тооцож тогтоодог. Монгол орны байгалийн усны нөөцийн 90 гаруй хувь нь гадаргын ус, зөвхөн 2 хувь нь газар доорх ус гэж үздэг. Гадаргын усны 82 хувь нь нууран, 10.4 хувь нь мөстөл, мөсөн голд, 5.6 хувь нь гол, мөрөнд байдаг. Улсын хэмжээнд 2010 онд нийт хэрэглэсэн 553.0 сая. мЗ усны 80 гаруй хувь буюу 443.0 сая. мЗ усыг газар доорх уснаас ашигласан тооцоо бий.

    Монголын усны нөөц

    Энэ нь манай улс газар доорх усны нөөцөө үлэмж ихээр хэрэглэдэг болохыг харуулж буй бодит үзүүлэлт юм. Манай орны нийгэм, эдийн засгийн үндсэн хэрэглээ нь газар доорх цэнгэг усны нөөцийн олборлолтод суурилсан байна. Бид гадаргын усаар нийт хэрэглээнийхээ 20 хүрэхгүй хувийг, харин нийт нөөцийн хоёр хүрэхгүй хувийг эзэлдэг газар доорх усаар хэрэгцээнийхээ 80 гаруй хувийг хангадаг.

    Гэтэл байгалийн усны эргэлтээр маш удаан хугацаанд нөхөн сэргэдэг газар доорх усыг бид үлэмж хэмжээгээр ашиглаж байгаа нь эмгэнэлтэй явдал юм. Аль ч түвшинд бид газар доорх усныхаа нөөцийг үнэн зөв, баталгаатай, боломжит хугацаанд ашиглахаар тогтоох нь байгаль экологи, хүн ам, үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт зэрэг улс орны амин чухал олон асуудалтай шууд холбоотой байдаг.

    Сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн томоохон орд газрыг ашиглах, хүн амын төвлөрөл, хот суурин газрын өргөжилт, зам харилцаа зэрэг олон асуудалтай холбоотойгоор усны хайгуул, судалгааны ажлын тоо, хэмжээ ихээхэн өсч байна. Тухайлбал, баг, сум, аймгийн төвийн усны нөөцийг тогтоохоос эхлээд томоохон аж үйлдвэрийн цогцолборын усан хангамжийн эх үүсвэрийг тогтоох зорилт шинээр тавигдах боллоо.

    Ийм нөхцөлд бид газар доорх усны нөөцийг аль түвшинд судалж, ямар арга зүйгээр тогтоож байгаа, энэхүү арга, технологи бодит байдлыг бүрэн төсөөлж, илэрхийлж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг асуудлыг зайлшгүй хөндөх нөхцөл шалтгаан үүсээд байна. Ингээд газар доорх усны нөөцийг тооцох арга зүй ямар түвшинд байгааг та бүхэнд товч толилуулья.

    Энэ тухай БОАЖ-ын сайдын 2012 оны 01 дүгээр сарын 17-ны өдрийн А/28 дугаар тушаалаар “Газрын доорх усны нөөцийг хүлээн авах ангилал, зэрэглэл” -ийн аргачилсан заавар батлагдсан байдаг. Энэхүү зааврын дагуу “…Газар доорх усны нөөцийг хэмжээг зөвхөн баланс, гидравлик, гидродинамикийн /Аналитик/ аргаар А,В,С болон хэтийн төлөвийг Р зэргээр үнэлж тодорхойлохоор, харин нөөцийн үнэлгээнд нэмэлт тооцооны хэлбэрээр загварчлалын /Математик тоон загвар/ болон бусад хувилбарын аргыг хэрэглэж болно …” гэж заасан байдаг.

    Зааварт газар доорх усны нөөцийг тооцох орчин үеийн математик тоон загварыг үндсэн бус гэж үзсэн байна. Усны нөөцийн тооцоонд одоо ашиглаж байгаа аналитик аргууд нь математик талаасаа энгийн, нарийвчлал багатай байдгаас хэрэглэхэд учир дутагдалтай байдаг. Тухайлбал, тухайн ай савд орж буй хур тунадас, усны ууршилт, шүүрэлт, динамик нөхөн бүрдүүлэлт, газар доорх үндсэн урсац, голын ай сав дахь усны хуримтлалын өөрчлөлт зэргийг сайтар судлан тогтоож, тооцон гаргах боломжгүй юм.

    Байгаль орчин, Ногоон хөгжлийн яамны дэргэдэх Усны нөөцийн зөвлөлийн зарим нэг гишүүн тухайлбал, доктор Р.Баттөмөр орос сурах бичигт байдаг газар доорх усны нөөцийн 50 хүртэл хувийг 25 жил ашиглана гэсэн арга зүйг мөрддөг. Тухайн нутгийн газар доорх усны 50 хүртэл хувийг ашиглах арга зүй нь байгаль орчинд, ялангуяа говийн бүсэд хуурайшил, доройтол бий болгох харгис гэхэд хатуудахгүй арга, технологи болох юм.

    Усны хэрэглээний хэтийн төлөв

    Аливаа зүйл заавал эзэн холбогдогчтой байдаг бол доктор Р.Баттөмөр нь “Усны нөөцийн зөвлөл”-ийн гишүүнийхээ нэрийг овжиноор ашиглан олон жил усны компаниудыг дарамтлах, зөвхөн түүний зөвшөөрснөөр усны нөөц баталдаг цаасан дээр бичигдээгүй дүрмийг биечлэн үйлдэн түүндээ баясан төрийн байгууллагын ажилтнуудыг гүтгэн доромжлох, матах ажлыг ёс зүйгүй хийсээр байна.

    Бид бүхэн ирээдүйгээ л боддог бол Монгол Улсын эрх ашиг нэгдүгээрт бичигдэх, тавигдах ёстой. Өнөөдөр газар доорх усны нөөцийн 50 хүртэлх хувийг 25 жилийн хугацаанд ашиглах боломжтой хэмээн баталгаажуулж байгаа нь Усны тухай хууль, Төр болон хувийн хэвшлийн ус ашиглах санал болон байгаль орчны өөрчлөлтийг сайтар харгалзаагүй, зарим талаар саналыг боогдуулсан тоо болоод байна.

    Энэ талаар судлаач миний бие өөрийн саналыг одоо л хэлэхгүй бол оройтож мэднэ. Тухайлбал, Сайншанд аж үйлдвэрийн цогцолборт барихаар төлөвлөж буй Кокс-химийн үйлдвэр нь тасралтгүй 30 жил ажиллах технологийн горимтой бол 25 жилээр усны нөөцийг өгөх ямар ч боломжгүй юм.

    Тооцоонд одоо мрдөж буй 25 жил гэдэг тоо бол байгалийн усны эргэлттэй огт хамааралгүй, социализмын үеэс мөрдөж ирсэн өрөмдмөл худгийн ашиглалтын хугацаатай холбоотой буюу эдийн засгийн утга агуулга илэрхийлдэг. Энэ мэт буруу хандлага, тоо, зарчим Монгол Улсын усны нөөцийг тогтоох маш хариуцлагатай ажилд одоо болтол амь бөхтэй оршиж байгаа нь цаашид усны нөөцийг бодитой тогтоох, хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийг ханган хэрэгжүүлэхэд маш их тээг саад болоод байна.

    Дэлхийн хуурай болон хагас хуурай бүс дэх улс орнууд газар доорх усны нөөцийнхөө 10 хувиас хэтрүүлэхгүй ашиглахаар төлөвлөдөг. Ийм бүс дэх ус хэрэглээг гол төлөв, хур борооны усыг хуримтлуулах болон усны нөөцийг өөр бүс нутгаас тээвэрлэн хангахаар шийдвэрлэдэг. Харин хур тунадас элбэгтэй Европын орнуудад газар доорх усны нөөцийг бараг ашигладаггүй зөвхөн ил задгай усны эх үүсвэрийг хуримтлуулан хэрэглээгээ хангадаг.

    Миний бие байгалийн усны нөөцийн тооцоонд орчин үеийн арга зүйг яагаад ашиглахгүй, цааргалаад байгааг гайхдаг ч, цаанаа ямар нэгэн шалтгаантай учраас арга зүй, тэр битгий хэл Усны тухай хуульд  “2012 оны 05 дугаар сарын 17-нд томоохон өөрчлөлт орсон байх магадлалтай. Тухайлбал, Усны тухай хуулийн 21.1-д “…Усны нөөцийн хайгуул, судалгааны ажил эрхлэх мэргэжлийн байгууллагын эрхийг зөвхөн дотоодын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжид олгоно …” гэсэн заалтыг оруулсан байдаг.

    Энэхүү заалт нь Монголд усны хайгуулын ажил эрхэлж байсан гадны аж ахуйн нэгжүүдэд цохилт болж, харин үндэсний аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжиж өгсөн юм. Хуулийн энэхүү өөрчлөлтөөс өмнө Монголд усны хайгуул хийдэг гадны хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжүүд газар доорх усны нөөцийн тооцоондоо математик тоон загварыг нэвтрүүлж, тооцоог усны нөөцийн зөвлөлд танилцуулж байжээ.

    Харин Усны нөөцийн зөвлөлд ажиллаж байсан нэр бүхий гишүүд математик загвар манайд таарахгүй, хэрэглэх шаардлагагүй гэж үзэн БОАЖ-ын сайдын 2012 оны 01 дүгээр сарын 17-ны өдрийн А/28 дугаар тушаалаар “Газрын доорх усны нөөцийг хүлээн авах ангилал, зэрэглэл”-ийн аргачилсан зааврыг мөрдөхөөр зааж усны тухай хуульд өөрчлөлт оруулах санал гаргасан байдаг. Санал ч дэмжигдсэн.

    УСНЫ НӨӨЦИЙН ТОО, ХЭМЖЭЭГЭЭ ЗӨВ ТОГТООХЫГ ЗӨВХӨН БИ БИШ ОЛОН УЛС ШААРДААД БАЙГААГ АНЗААРЧ, ОРЧИН ҮЕИЙН СТАНДАРТАД НИЙЦСЭН АРГА ЗҮЙД ШИЛЖИХ НЬ ЗӨВ ЮМ.

    Дээрх зааврыг аль ч утгаар нь аваад үзсэн газар доорх усны нөөцийг социализмын үеэс хэрэглэж ирсэн арга, аргачлалаар тооцохоор боловсруулжээ. Уг нь хуулинд өөрчлөлт оруулахын өмнө бид загварын мэргэжилтнүүдийг бэлтгэж, гадны мэргэжилтнүүдийн хийж байсан математик тоон загварыг эзэмшсэн бол дэвшил болох байлаа.

    Гэтэл яг өнөөдрийн байдлаар боловсон хүчний болон бодлогын хувьд харин ч ухарсан түвшинд очсон нь маш харамсалтай. Тэр битгий хэл энэ заалттай холбоотой гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан байх өндөр магадлалтай. Хамгийн энгийн жишээ бол үйлдвэр, уул уурхайн гадаад хөрөнгө оруулагчид усны нөөцийн тоо хэмжээнд эргэлзэж эхэлсэн байдаг.

    Математик тоон загварын программ хангамж нь олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга зүй бөгөөд бидний уламжлалт аргаар бодсон усны нөөцийн тоо хэмжээнд гадны хөрөнгө оруулагч нар эргэлзэж л таарна. Тиймээс гадныхан усны нөөцийн тооцоонд орчин үеийн арга зүй хэрэглээгүй л бол хүлээн зөвшөөрдөггүй. Цаашлаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдад олон улсын санхүүгийн байгууллагаас мөнгө зээлэх боломж олдохгүй.

    Олон улсын ямар ч банк томоохон үйлдвэр эрхлэгчдээс усны нөөцийн баталгаа шаарддаг. Үүний тод жишээ бол Үйлдвэр, Хөдөө аж ахуйн яамнаас 2014 оны 04 дүгээр сарын 21-ны өдөр “Өдрийн сонин”-д нийтлэгдсэн нэгэн зөвлөх үйлчилгээний тухай зарлал юм. Зарлалд, Сайншанд аж үйлдвэрийн цогцолбор төслийн гүний усны нөөцийн тайланг олон улсын стандартад нийцүүлэн батагаажуулах зөвлөх үйлчилгээ авахаар заажээ.

    Эндээс нэг зүйл ажиглагдаж буй нь БОНХЯ-ны дэргэдэх “Усны нөөцийн зөвлөл” Сайншанд аж үйлдвэрийн цогцолборын усны нөөцийн тайланг хэлэлцэж мэргэжлийн дүгнэлт гаргах эрх бүхий зөвлөл мөн. Гэтэл зөвлөлийн баталгаажуулсан тайланг хэн нэгэн дахин баталгаажуулах шаардлагатай болж байгаа нь тун ойлгомжгүй болчихлоо.

    Эндээс “Усны мэргэжлийн зөвлөл”- ийн баталсан арга зүй олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байна гэсэн дүгнэлт гарахаар байна. Бид яах ёстой юм бэ. Хэний бодлого зөв, хэн тайланг эцсийн эцэст баталгаажуулах вэ. Хэрэв бид арга зүйдээ олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн стандарт бүхий математик тоон загвар ашиглахаар заасан бол асуудал огт үүсэхгүй байлаа.

    Харин одоо усны нөөц бодох математик загвар ашигласан тайланг “Усны нөөцийн зөвлөл”-өөс баталгаажуулах болов уу, арга зүйд таарах уу, эсвэл уламжлалт аргаар бодсон нь зөв гэж үзэх үү. Олон асуудал үүсч байна. Мэдээж олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргад тулгуурлах нь маргаангүй зөв гэдэгтэй хүн бүхэн санал нийлнэ.

    Дээр дурдсан томоохон уул уурхай, аж үйлдвэрийн цогцолбор зэрэг ихээхэн ус хэрэглэгчийн эх үүсвэрийн усны нөөцийг зөвхөн математик тоон загвар ашиглан бодохоос өөр гарц, боломжгүйг хөгжлийн чиг хандлага харуулаад байна. Математик тоон загвар хэрэглэх цаг нь ч болсон, ер нь ч оройтох хандлагатай байна.

    Тоон загварын арга нь байгалийн нөхцөлийг / өрөмдлөг, геофизик, геологи, гидрогеологи, геоморфологийн судалгааны өгөгдөхүүн дээр үндэслэн/ загварт адилтган оруулж, загварын талбайн дотоод, гадаад хил хязгаарыг тогтоож, гадаргын ба агаарын мандлын усны харилцан хамаарлыг тооцож, хил заагаар орж ирэх усны хэмжээ, ус шүүрэлтийг орон зайн гурван хэмжээсийн дагуу тогтоож, улирал, жил гэсэн цаг хугацааны өөрчлөлтийг тооцон дөрвөн хэмжээст математик тоон загвар боловсруулах программ хангамж ашиглахад оршиж байгаа юм.

    Доктор Д.Батмөнх усны асуудлаар дагнан судалгаа явуулж, нийтлэл бичдэг.

    Загвар нь усны нөөцийг тогтоосон хугацаанаас хойш улирал, жилээр сайжруулах олон давуу талыг агуулж байдаг. Загварын тусламжтайгаар тухайн ордын ус ашиглалтаас үүсэх байгаль орчны (орчны хуурайшилт, өвс ургамлын гарц, гар худгуудын усны түвшин) болон газар доорх усны түвшингийн еөрчлөлтийг тогтоох, усны динамик нөхөн бүрдүүлэлтийг тооцох, ажиглах, ордын усны нөөц хомсдохоос урьдчилан сэргийлэх олон давуу талтай.

    Эл сэдвийн дор үлдээж, дуугүй өнгөрч болохгүй бас нэг чухал сэдэв бол газар доорх усны хайгуул судалгааны ажлын техникийн даалгавар боловсруулах ажилд ноцтой дутагдал оршиж байна.

    Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгддэг ихэнх газар доорх усны хайгуулын техникийн даалгаварт ажлын тоо, хэмжээг тодорхой заадаггүй /газар нутгийн хэмжээ, цооногийн гүн, эхний болон эцсийн голч гэх мэт/ нь ажлыг олон жил дамжуулан хийх, эцсийн үр дүнг тодорхой бус болгох, хөрөнгө мөнгө үрэгдүүлэх боломж нээлттэй хэвээр байна.

    Байгаль орчин, Аялал жуулчлалын яамны “Усны газар”-аас 2012 оны 03 дугаар сарын 28-ны өдөр боловсруулагдсан Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын нутаг Бор хөөвөрийн говьд “Сайншанд аж үйлдвэрийн паркийн усан хангамжид зориулсан газрын доорх усны нарийвчилсан хайгуулын гидро-геологийн судалгаа”-ны ажлын техникийн даалгавар байдаг.

    Энэхүү даалгаварт Бор хөөвөрийн говьд судалгааны ажил хийнэ гэж заасан байтал “Сайн усны говьд” судалгаа хийгдсэн тухай тайлан “Усны нөөцийн зөвлөл”-д орж ирж байх жишээтэй. Даалгаварт анхнаасаа ажлыг тодорхой зааж өгөөгүй, хяналт сайн тавиагүйн балаг энэ юм. Зөвлөлийн гишүүд ч ямар даалгавартай байсныг сайн ойлгоогүй байдаг.

    Хэрэв Аудитын байгууллага сүүлийн хоёр жилд хийгдсэн усны хайгуул, судалгааны ажлуудын техникийн даалгавар, ажлын эцсийн үр дүнг харьцуулан үзвэл ихээхэн сонирхол татах биз ээ. Уг нь техникийн даалгаварт заасан ажлыг төсөв зохиох дүрмийн дагуу үнэлэх, тооцох боломж байх ёстой.

    Гэтэл яагаад ч үнэлэх боломжгүй техникийн даалгаварууд одоо ч боловсруулагдсаар байгаа нь анхаарал татдаг. Хайгуулын шатны аль ч ажил байсан геофизикийн хайгуулын ажлын хэмжээ, өрөмдөх цооногийн гүн, голч зэрэг бодитой хэмжээг тусгаж оруулах боломжтой юм.

    Техникийн даалгаварт байх ёстой наад захын үзүүлэлтүүдийг оруулж өгөөгүйн улмаас хөрөнгө оруулалт дутагдах, ажил зогсох, он дамжин санхүүжих гэх мэт сөрөг үр дагаварууд үүсгэдэг. Судлаачийн анхаарлыг татаад байгаа асуудлын гол нь, хэн энэ бүхнийг зохион байгуулалтад оруулж, хууль дүрэм, нөхцөл байдлыг тодорхойгүй болгоод байгаад усны салбарынхан, Төр захиргааны байгууллагууд анхаарал хандуулах цаг нь болжээ.

    Хэрэв бид цаашид цеөн хүний одоогийн арга барил, ёс суртахуун, зохион байгуулалтад автах аваас нийгэм, олон нийтэд маш том эрсдэл авчрах аюултай үзэгдэл үргэлжилсээр байх болно. Усны асуудал бол улс орны хэмжээний чухал асуудал гэдэгтэй хүн бүр санал нэгдэнэ гэдэгт миний бие судлаач, эрдэмтэн хүний хувьд итгэлтэй байна.

    Бид хариуцлагагүй байдал гэдгийн ард нуугддаг хэсэг бүлэг хүмүүсийн жижигхэн эрх ашгийг анзаарч, эх орныхоо хөгжил, ирээдүйг нэгдүгээрт тавимаар байна. Өөрийн гэсэн толгойгүй утсан хүүхалдэйнүүд олширвол улсын хөгжил уруудахын шинж энэ яах аргагүй мөн юм.

    Монгол улсад усны нөөцийг бодитой тогтоох олон улсад зөвшөөрөгдсөн математик тоон загварын аргыг хэрэглэж эхлэхийг өнөөгийн бодит байдал буюу ирээдүй шаардаад байна. Орших уу, эс орших уу гэдэг чинь явж явж устай холбоотой асуудал юм шүү дээ. Тэгээд ч усны НӨӨЦИЙН TOO, хэмжээгээ зөв тогтоохыг зөвхөн би биш олон улс шаардаад байгааг анзаарч, орчин үеийн стандартад нийцсэн арга зүйд шилжих нь зөв юм.

    Эх сурвалж:  2014.06.02 | Vip76.mn

  • Доржнамжилын ЭНХЧИМЭГ- Аграномич, ХАА-н эксперт, байгаль орчны зөвлөх

    Аграномич, ХАА-н эксперт, байгаль орчны зөвлөх. Сүүлийн жилүүдэд Чимэглэлийн цэцгийн үржүүлэг болон Монгол орны олон наст цэцэг үржүүлж тохижилт, хөрс нөхөн сэргээхэд ашиглах чиглэлээр судалгаа хийж байна.
    Биологийн төрөлзүйл дэх нэн ховордсон, ховор ургамал, чимэглэлийн цэцэг, биологийн нөхөн сэргээлт, бэлчээр тэжээлийн ургамлын үржүүлэгүүдийг Агротехникийн үйл ажиллагаагаар дэмжих зорилготой зөвлөн чиглүүлж ажиллаж байна.

    1970 онд төрсөн. Англи, Орос хэлтэй.

    Боловсролын мэдээлэл

    2006 онд ХААУхааны магистр

    1988- 1993 ХААИС, Аграномич

    Ажлын туршлага

    2016-2019 оны 1 р сарын 31 хүртэл ЖЭРЭС байгууллагат http://www.geres.eu
    Монгол дахь Францын ЭСЯ ны харъяа байгууллага   (GERES – Groupe Energies Renewables Environement at Solidarites) Хэнтий аймгийн Газар тариалангийн Иргэний Нийгмийн байгууллагуудыг бэхжүүлэх төсөлд ХАА н эксперт.

      Төсөл хэрэгжиж буй талбар Архангай аймгийн 7 сум, Хэнтий аймгийн 3 н суманд 3 н улирлын хүлэмж барих ажилд ХАА н хоршооллуудтай хамтран ажилласан. Гурван улирлын хүлэмж барих аргазүй, хүлэмжний хүнсний ногоо тариалалтыг төлөвлөлттэйгөөр шийдэх. Хүнсний ногоо тарьж сургах, сортын онцлогуудыг бүс нутагт тохируулах зэрэг Агрономын шаардлагын бүхий л ажлуудыг хариуцаж ажилласан.

      2008-2014 онд Өрхийн Тариалан Бизнес Хөгжил ТББ д Ерөнхий Агрономч

      2001-2008 онд Жей-Си-Эс ОУБ н Өрхийн Тариалан төсөлд Агрономч

      1999-2000 онд Ориент грийн компанид хүлэмжний  агрономч

      1996-2001 онд “Тавна” компанид Үр тарианы Агрономч, Дорнод аймгийн Дашбалбар  сум.

      Ажилласан төслүүд

        Үндэсний зөвлөх –  2012–2017 онд Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам ―Экосистемд түшиглэсэн дасан зохицох арга хэмжээг уур амьсгалын өөрчлөлтөнд өндөр эрсдэлтэй голуудын сав газарт хэрэгжүүлэх нь (МОН/12/301) төсөл

        Байгаль орчны зөвлөх- 2010-2011 онд Сауд Гоби Сэндс ХХК Өмнөговь аймаг Гурвантэс сумын Овоот толгой кэмп

        ХАА- н зөвлөх – 2004-2007 онд  Mercy Corp ОУБ д Хөдөөгийн Бизнес Хөгжүүлэх төсөлд

        НОМ БҮТЭЭЛ

        2004 он  “Биоэрчимжүүлсэн технологи өрхийн үйлдвэрлэлд” номын редактор

        2006 он  Магистрын туршилтын ажлын бүтээл “Өндөр уулын бүсэд Шар луувангийн Шантена-2461 сортод  Азофос бордооны нөлөө”

        2008 он  “Хүнсний ногооны ус, усалгааны менежмент” гарын авлага

        2014 он “Ногоон хашаа”  Өрхийн тариаланчдад зориулсан ном https://issuu.com/caritas16/docs/manual_vegetable_production_mn

        “Монгол улсад хүнсний ногоо үйлдвэрлэх гарын авлага”
        Монгол дахь ЖЭРЭС төлөөлөгчийн газрын Агрономуудын хамтын бүтээлд оролцож онлайн болон цаасаар хэвлэгдсэн.

        2020 он Говийн хармаг хамгаалал үржүүлэгийн ажлын Хангайн бүсэд дэх туршилтын ажлыг үржүүлгийн талбайн туршилт, агротехникийн аргазүйн боловсруулалт

        https://www.facebook.com/enkhchimeg.dorjnamjil

        dorno2012@gmail.com

      • Дамдингийн СЭРДАРАМ

        Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн Түүхийн тэнхимийн профессор.

        2006 онд Монголын цөлжилтийг бууруулах, нийтийн экологийн боловсролыг дээшлүүлэх зорилготой Миний Клубыг үүсгэн байгуулсан. Тус клуб нь мод тарих, арчилж тордон ургуулах, явган аялах, англи хэлэх сурах зэрэг сайн дурын үйл ажиллагаа явуулдаг.

        Итгэл даах чанар, шударга зан суртахуунтай, нийгэмд дэвшилтэт ухамсар, үзэл сэтгэлгээг батжуулан түгээхийн тулд эхлээд түүнийг дэмжиж, өөр дээрээ тусгах эрмэлзлэлтэй, ёс суртахуун, зөв сэтгэлийг эрхэмлэж, нийгэмд өөрийн хувь нэмэрээ оруулах хүслээрээ ижилссэн “шинэ монгол хүмүүс”- ээр клубээ улам тэлсээр байна.

        Сүүлийн 7 жилийн туршид Миний клуб 1000 гаруй идэвхитэй гишүүд, 10,000 гаруй дэмжигчтэй болоод байна. Өнгөрсөн хугацаанд Монголын газар нутаг дээр 100.000 модыг 86-93% -тай ургалттайгаар ургуулж чадсан.

        БОЛОВСРОЛ
        2001- 2006 он БНСУ-ын Данкуукын Их Сургуулийн Дорно дахин судлалын хүрээлэнд Дорно дахины түүхийн чиглэлээр доктор;
        2000- 2001 он БНСУ-ын Кюнь Хее Их сургуулийн Олон улсын боловсролын хүрээлэнд Солонгос судлал, хэлний сургуульд суралцсан;
        1995- 1996 он МУИС-ийн НУФ-ийн түүхийн тэнхимийн магистрыг түүхч- багшийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн;
        1991- 1995 он МУИС-ийн НУФ-ийн түүхийн тэнхимийн бакалврыг түүхч- багшийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн;
        1981- 1991 он Ерөнхий боловсролын 41, 50-р дунд сургуулиудыг дүүргэсэн, бүрэн дунд боловсрол;

        АЖЛЫН МЭДЭЭЛЭЛ
        2009- 2013 он “Тэнгри Холдинг” ХХК, Төслийн менежер, ХН-ийн ажилтан;
        2006- 2009 он “Монгол газар” ХХК, ХН-ийн ахлах менежер, Худалдаа хангамжийн албаны дарга, Төслийн менежер;
        2006- 2007 он “Цахим Өртөө Холбоо” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал;
        1995-1996 он Цагаатгалын комиссын дэргэдэх Судалгааны төвд э.ш.а;

        ОЛОН НИЙТИЙН АЖИЛ
        2009- 2012 он “Цахим Өртөө холбоо” ТББ-ын УЗ-ийн гишүүн;
        2006 оноос “Миний клуб” мод тарих хөдөлгөөний зохицуулагч;
        2006- 2012 он “Солонгост төгсөгч Монгол оюутны холбоо”-ны УЗ-ийн гишүүн;
        2003- 2005 он “БНСУ-д суралцагч Монголчуудын холбоо” ТББ-ын УЗ-ийн гишүүн;
        1998- 2000 он “Бүтээлч сэтгэлгээ” Олон улсын сурганы төслийн зохицуулагч;

        ОРОЛЦСОН ТӨСӨЛ
        “Уншуулж Бичүүлж Бүтээлч Сэтгэлгээг хөгжүүлэх нь” сурган, заах арга зүйн төсөл;
        “Их дээд сургуулиудын Мэтгэлцээний хөтөлбөр” Соросын сангийн төсөл;
        “Төрийн үйлчилгээний карт хэрэгжүүлэх нь” НҮБ – Төрийн албаны зөвлөлийн төсөл;
        “Их Монгол 800” сангийн www.mongolia800.mn веб хуудас ажиллуулах админ;
        “ДОХ- ХДХВ-ийн сургалт” Дэлхийн Эрүүл мэндийн байгууллага, Глобаль сан;
        “Солонгос дахь Монголчуудын нийгмийн асуудал, эрүүл мэндийн судалгаа” төсөл;
        “Ногоон арал” цөлжилтийн эсрэг мод тарих хөдөлгөөний зохицуулагч;
        “Мобиком” корпорацид Ажлын байрны тодорхойлолт төслийн ажилтан;
        “Тэнгри Холдинг” ХХК болон Австралийн “Си Ар Эс” ХХК-ийн Хүний нөөцийн бодлогын шинэчлэл төсөлд Монголын талын удирдагчаар;

        СПОРТЫН ЗЭРЭГ ЦОЛ
        Явган аялалын спортын 1-р зэрэгтэй.

        http://mongoliintuuh.blogspot.com/
        https://twitter.com/serdaram
        https://facebook.com/serdaram
        https://facebook.com/miniiclub

      • Т.Лхагвасүмбэрэл- Нэрт байгаль хамгаалагч, ирвэс хамгаалагч, экологийн зүтгэлтэн агсан 1988- 2015

        Биологич, байгаль орчны нэрт зүтгэлтэн. Байгаль орчны төлөө, дэлхийд нэн ховордсон Цоохор ирвэс ба түүний амьдрах орчин Тост, тосон бумбын нурууг хамгаалах үйлсд өөрийн амь биеэ зориулсан цогтой эх оронч хүү.

        1988 онд төрсөн. Тэрбээр  Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутагт Төмөрсүхийн ууган хүү болон мэндэлсэн бөгөөд 1996 онд Хөвсгөл аймгийн Хатгал сумын бага сургуульд элсэн 2006 онд арван жилийн сургуулиа дүүргэж улмаар МУИС-ийн Биологийн ангид элсэн оржээ. 2010 онд их сургуулиа төгсөж “Ирвэс” хамгаалах санд биологич, ирвэс судлаачаар ажилд орсон байна. Тэрээр ажиллах хугацаандаа Өмнөговь аймгийн Тост, Тосонбумбын нурууны цоохор ирвэсний урт хугацааны судалгааны төвийн менежерийн ажлыг гарамгай сайн гүйцэтгэж байжээ. Түүнчлэн нутгийн иргэдийн дунд байгаль орчны боловсрол олгох, нутаг усаа хамгаалахын ач тусыг сурталчлан, ирвэс хүн хоорондын зөрчлийг зөөлрүүлэх зорилготой амьтнаас малаа хамгаалах хашаа хорооны ажлыг эхлүүлэн ажиллаж байсан аж.
        Тост, Тосонбумбын нуруунд уул уурхайн компаниудын өрөм тавиулахгүй гэж тэмцэж яваад 2015 онд зуурдаар бусдын гарт хорлогдсон.
        Тэрбээр нас барахаасаа өмнөө өөрийн зорилгоо нэгэн хэвлэлд “Тостын нурууг улсын тусгай хамгаа­лалтад оруулахыг хүсдэг. Мөн энэ газар уул уурхай оруулахгүй, биологийн байдлыг нь хамгаалж  үлдэ­хийн төлөө ажиллана. Ирвэсийн судалгаагаа ч үргэлжлүүлж, тоо толгойг нарийн тогтооход хувь нэмрээ оруулахыг хүсч байна” хэмээн ярьж байжээ. 

        Ирвэс хамгаалах санд биологич, ирвэс судлаачаар ажиллаж байсан Т.Лхагвасүмбэрэл агсанд “Helen Freeman Awards 2015” шагналыг олгохоор болжээ. Өнөөдөр түүний гэр бүл, найз нөхөд, хамтран ажиллаж байсан хүмүүсийнх нь хамтаар талийгчийн аавд шагналыг нь гардууллаа.  Энэ шагналыг дэлхийн ирвэс судлаачдын шилдгүүдэд олгодог.

        Ирвэсийг автомат камераар тоолох, тэдний амьдрал ахуй, идэш тэжээлийн судалгаанд талийгаач маш их хувь нэмэр оруулсан. Өөрийн сонгосон мэргэжилдээ сэтгэл зүрхээ зориулсан нэгэн байсан.