creativemongolia

Category: хаа-байгаль-орчин

  • У.Төмөрхуяг- Бяслагны мастер урлаач

    Бяслаг урлаач, Монгол бяслагийг дэлхийд таниулагч

    1994 оноос Төв аймгийн Алтанбулаг суманд НҮБ-ын Голландын хөрөнгө оруулалттай Мон-94/303 төслийн шугамаар голланд мастерын заавараар бяслаг урлаж эхлэсэн. 2001 онд “Лигийн Ухаа” ХХК-иа байгуулж үйлдвэрээ байгуулсан.

    Гадаадынхан бяслагтаа нөгөө л Е-гээ хийсэн, хадгалалтын, нөгөө будгаа, мөнхийн зөөлөн, нялцгай байлгадаг бодисоо хийсэн байдаг. Харин манайх ийм юм хийдэггүй. Бэлчээрийн мал аж ахуйн сүү. Гадаадынх шиг биш. Тэр малын хэлэн дээр юу тавина түүгээр сүү нь гарч байдаг. Тиймээс нөгөө хүмүүс чинь Монголоос бяслаг авъя гэхээр манай үйлдвэр жаахан. Сард 20 тоннын захиалга орж ирнэ. Гадаадынхан бүтэн жил ажилладаг бол манайх зуны гурван сар ажиллаад буучихдаг. Тэгэхээр өмнө жил нь бяслаг авсан жуулчин хавар нь ирдэг. Тухайлбал, Германы жуулчин жуулчны визээр ирчихээд 50 тонн бяслаг аваад буцах гэсэн тохиолдол гарсан. Харин Япон хүн их сонин. Уучлаарай би таныг ойлгосонгүй, дэмий ирчихлээ гэж байсан. Манай хажууд Японы жуулчны бааз бий. Тэнд ирсэн япончууд байнга ирдэг. Тэр жуулчны баазаас визээ аваад манай бяслагыг авч явдаг хүн олон болсон. Зун хөөрхөн ам.доллар хийнэ. 2013 онд Япон руу онгоцоор авах хүнийхээ нэр дээр 50 кг бяслаг ачуулж байлаа. Тэгсэн 14 хоногийн дараа Японы гаалиас надад албан бичиг ирсэн. Танай бүтээгдэхүүн манай стандартад нийцэж байгаа тул бүтээгдэхүүнээ чөлөөтэй оруулж болно гэсэн. Энэ жилээс гарч эхэлнэ. Манай бяслагыг авахаар виз аваад орж ирсэн хүмүүс ч байдаг. Ний нуугүй хэлэхэд сүүлийн үед захиалгаа дийлэхгүй байна. Үйлдвэр маань жижигхэн учраас.

    БЯСЛАГНЫ АВСАН ШАГНАЛ
    Монгол Улсын шилдгээр таван удаа, “Гранпри” шагналыг нэг удаа. Төв аймгийн, төвийн бүсийн, Монгол Улсын брэндийг 2011 онд хүртсэн.


    Ярилцлага унших

    Видео нэвтүүлэг үзэх

  • Даваагийн БАСАНДОРЖ- Усны зүтгэлтэн, усны нөөцийн инженер

    Ус хангамж, ариутгах татуургын инженер, Дэд профессор, Техникийн ухааны доктор (Ph.D), Монгол Улсын зөвлөх инженер. Усны судалгааны төвийн захирал.
    Усны төлөө зүтгэлтэн, усны хангамж, бохир усыг цэвэршүүлэх чиглэлд голчлон судалдаг.

    1. Боловсрол дээд, орос, англи хэлтэй, 2003 онд Орхон-Сэлэнгийн ай савын усны нөөцийн бохирдлын үнэлгээ сэдвээр ОХУ -ын Санкт-Петербург хотод докторын зэрэг хамгаалсан

    2. 1984 онд ОХУ -ын Уралын Политехникийн дээд сургууль төгссөн. Ус хангамжийн инженер

    3. 1984 оноос ШУТИС -д багш, тэнхимийн эрхлэгч, профессор

    4. 1996 – 2000 онд Байгаль орчны Төрийн нарийн бичгийн дарга

    5. 2000-2002 онд Засгийн газрын Усны үндэсний хорооны дарга

    6. 2002 оноос ШУТИС -ийн профессор, Усны нэгдсэн менежментийн сургалт, судалгааны төвийн захирал

    7. Иргэний нийгмийн хөгжил ТББ -ын оролцоо 1990 оноос Монголын ногоон намын дарга, үүсгэн байгуулагч. 1997 оноос Байгаль орчин хөгжил нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч

    8. 2011 оноос “Ариун цэврийн шийдэл” ТББ -ын тэргүүн

    Ярилцлага унших: 

    Д.Басандорж: Ямар ч бохирдолтой усыг цэвэршүүлж ашиглавал Улаанбаатар усны гачигдалд орохгүй

    Д.Басандорж: Туул голыг бүрэн цэвэрлэх технологийг 2012 онд нэвтрүүлчихсэн

    Эх сурвалж: 

    https://www.facebook.com/davaa.basandorj

  • Н.БААТАРБИЛЭГ- Ойн инженер, ойн олон улсын зөвлөх

    МУИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухаан, инженерчлэлийн сургуулийн захирал, ой судлаач, доктор, профессор, 
    АНУ-ын Колумбын Их Сургуулийн эрдэм шинжилгээний ажилтан,Олон улсын Ой Судлалын Байгууллагуудын Нийгэмлэгийн (IUFRO) олон улсын зөвлөх, (International council), Олон улсын геосфер биосфер (IGBP) программын START хөтөлбөрийн Монголыг хариуцсан зохицуулагч

    Cудалгааны чиглэл: Модны жилийн цагиргийн цаг уур судлал, дендрохронологи, уур амьсгалын өөрчлөлт, ойн экологи судлал, ойн экосистемийн өөрчлөлт

      БОЛОВСРОЛЫН МЭДЭЭЛЭЛ

      2000 онд Бүгд Найрамдах Чех Улсын Прагийн ХААИС-д ой судлалын ухааны докторын зэрэг хамгаалсан
      1992- 1993 онд МУИС-ийн магистр
      1987- 1992 онд МУИС-ийн Ойн инженер
      1977-1987 он Увс Улаангом 10-н жилийн 2-р сургууль

      АЖЛЫН ТУРШЛАГА

      1992 оноос МУИС-ийн Ой судлалын тэнхимд багшаар ажиллаж, 1999 онд Монголын анхны Модны жилийн цагираг судлалын лабораторийг байгуулсан. Дэлхийн цаг агаарын дулаарлын өөрчлөлтийг өөрийн орон болон бүс нутаг, дэлхийн хэмжээнд судлан тогтоох, Монгол орны ган зудын болон усны нөөцийн судалгаанд модны цагиргийн аргыг ашигласан. Монгол орны хот суурин, сүм хийдийн түүхэн судалгаа, ойн өсөлт хөгжилтөнд гарах өөрчлөлт, Улаанбаатар хотын таримал модны насны бүтцийг модны жилийн цагираг судлалын аргаар судлах зэрэг ажлуудыг бие даан санаачилж, гадаадын судлаачид, эрдэм шинжилгээний байгууллагуудтай хамтран гүйцэтгэж байна. Олон улсын Ой Судлалын Байгууллагуудын Нийгэмлэгийн (IUFRO) олон улсын зөвлөх, (International council), Олон улсын геосфер биосфер (IGBP) программын START хөтөлбөрийн Монголыг хариуцсан зохицуулагчаар ажиллаж байна.

      Холбоо барих: baatarbileg@num.edu.mn
      Ажлын утас: 75754400, 77307730 – 4500 (МУИС)

      СУДАЛГААНЫ ИЛТГЭЛИЙН ХУРААНГУЙ (2010 он)

      Монгол орны модны жилийн цагирагт тулгуурлан бүс нутгийн хэмжээнд ус сувгийн судалгаа одоогоор хийгдээд байна. Монгол орны хэмжээнд хийгдсэн модны жилийн цагиргийн он цагийн хэмжилтэнд үндэслэн нийт нутгийн зуны улирлын хуурайшилтыг урт хугацааны /1520 оноос 1993 он / түүхийг судалсан. Судалгааны үр дүнд 20 ба 21-р зуун нь өнгөрсөн 4 зуунтай харьцуулахад температурын хамгийн их өөрчлөлттэй болох нь тодорхойлогдсон. Мөн хамгийн их чийгшилтэй үе нь 1955 оноос 1959 он, их хуурайшилттай үе нь 2000 оноос 2004 он байсан. 1999 оноос 2002 он, 2004 оноос 2005 он хүртэлх хуурайшилт нь өнгөрсөн 500 жилийн хугацаанд тохиолдсон хамгийн их хуурайшилтай үе байсан. Судалгааны үр дүнгээр утгатай мөчлөг байгаа нь тогтоогдсон. Хуурайшилтын давтамж болон холбогдох модны жилийн цагиргийн он цагийн хэмжилтийг илүү нарийвчлалтайгаар хийснээр бага хэмжээнд судлагдсан монгол орны цаг уурын судалгааны мэдээллийг өргөжүүлэхэд хувь нэмэр болсон.

      Монгол орны нийт нутгийн зуны улирлын / 6-аас 8-р сар / хуурайшилтын үзүүлэлтийн / PDSI / давтамжаас ажиглагдсан онцлог зүйл нь урт хугацааны байгалийн үзэгдэлтэй хамаатай төдийгүй 1999 оноос 2002 он хүртэлх хугацаанд бий болсон хүчтэй ган гачгийг дахин илэрхийлж чадсан. Зуны улирлын PDSI-ийн мэдээллийн дундаж үзүүлэлтийг өнгөрсөн үр дүнтэй харьцуулахад энэхүү хуурайшилт нь өнгөрсөн 5 зуунд тохиолдсон хамгийн их хуурайшилттай үе байсан. Хамгийн их хуурайшилттай байсан бүс нутаг нь монгол орны зүүн өргөрөгийн 95-106 хэм, БНХАУ-ын зүүн өргөрөгийн 115 хэмээс зүүн хойд зүг рүү тэлсэн байна. Судалгааны дүнд ажиглагдсан сонирхолтой зүйл нь хуурайшилт үргэлжилсэн энэ хугацаанд монгол орны баруун хязгаарын уулархаг нутгаар хэвийн чийгшилтэй байсан байна. Зүүн өргөрөгийн 103 хэм дагуу ажиглавал монгол орны өмнөд хэсэг / хойд өргөрөг 44-50хэм/, БНХАУ / хойд өргөрөг 36 хэм /, ЗХУ-ын / хойд өргөрөг 54 хэм / нутаг дэвсгэрт хамгийн их хуурайшилттай байна. БНХАУ-д 1640 оноос 1646 онуудад үргэлжилсэн хугацаагаар ихээхэн хуурайшилттай байсан нь харагдсан. Энэ нь азийн ихэнх бүс нутагт нөлөө үзүүлсэн том хэмжээний хуурайшилт мөн эсэх нь батлагдаагүй боловч тийм байх магадлал өндөр байна. 2001 оны монгол орны зуны хуурайшилт нь БНХАУ-ын төв болон зүүн хойд бүс, Мянма болон Тайланд улсуудын хойд бүсэд мөн ажиглагдсан. Үүнтэй төстэй хуурайшилтын хэлбэр нь 1999 он, 2000 он, 2002 онуудад ажиглагдсан. Үүнээс өөр урт болон богино хугацааны хуурайшилт, чийгшилтэй байсан жилийн тухай мэдээллийг мөн хуримтлуулсан.

      20-р зуун нь өнгөрсөн 5 зуунаас хамгийн их чийгшилтэй зуун / хамгийн их чийгшилтэй 10 жилд 5 жил нь багтсан / боловч, 1942 он, 1771 он, 1977-1981 он, 1735-1939 он, 1779-1983 онуудад ихээхэн хуурайшилттай байсан.

      Эх сурвалж: “Япон, монголын хүрээлэн буй орчин” сонин


      ЯРИЛЦЛАГА УНШИХ

      Н.БААТАРБИЛЭГ: ТӨР ХУЛГАЙН АРГААР МОД ОГТЛОХ АРГЫГ КОМПАНИУДАД ЗААЖ ӨГӨӨД БАЙНА

      -Ойн сангийн нөөцийн талаар ярилцлагаа эхлэх үү. Ойн сангийн өсөлт хэр байна вэ?

      -Хоёр жилийн өмнө Монгол орны ойд олон зорилтот ойн тооллого хийсэн. Үүн дээрээс яам Монгол орны ой хөгширсөн байна, нөөцийн хувьд босоо хатсан мод их байна гэсэн дүгнэлтийг гаргасан. Ойн сангийн тооллогын дүнг харахаар багасах биш нэмэгдсэн дүр зураг харагдаж байгаа. Энэ нь тооллогын арга зүй өөр болсон, дээрээс нь урд нь хүрч, тоолж чадахгүй байсан талбайг бүртгээд нэмэгдэж байгаа.

      Ард түмний дунд, бидний харж байгаагаар ойн талбай тийм ч сайн нэмэгдэхгүй байгаа. Учир нь огтолсон талбайгаа буцааж нөхөн сэргээхгүй байгаатай холбоотой. Түлээ, барилгын материалд хэрэглэж байгаа модны хэмжээ буурахгүй байна. Тэр утгаараа тооллогын арга зүй боловсруулалт сайжирсан учраас ихэссэн юм шиг харагдаж ч нөгөө талаар хэрэглээ буураагүй учраас нэмэгдсэн зүйл байхгүй.

      Заган ойг оруулаад нийт нутаг дэвсгэрийн 13 орчим хувийг ойн сан эзэлж байгаа. Энэ нь улсын нутаг дэвсгэртэй харьцуулбал бага тоо.

      -Ойн менежмент гэж юу вэ?

      -Нэгэнт улс орон, ард түмэн байгаа цагт мод, модон материалын хэрэгцээ байж таарна. Ялангуяа манай улс гэр хорооллын соёл иргэншилтэй. Түлшний мод байхаас аргагүй. Дээрээс нь улс орон мод бэлтгэхгүй юм бол барилга хийцээ юугаар хийх вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Тиймээс ой ашиглалт байх ёстой.

      Заган ойг оруулаад нийт нутаг дэвсгэрийн 13 орчим хувийг ойн сан эзэлж байгаа.

       

      Нөгөө талаас хэрэгцээгээ хангах хэмжээгээр мод бэлтгэж болохгүй. Манай орны ойн зонхилох төрлүүд маш удаан ургалттай. Жилд 1-2 см ургавал түргэн ургадагт тооцогдоно. Үүнээс ч бага. Маш хүнд нөхцөлд ургадаг ой. Модны өөрийнх өсөлтийн хэмжээ огтолж байгаа хэмжээг гүйцэхгүй. Энэ харьцааг зөв барих шинжлэх ухааныг ойн менежмент гэж байгаа юм. Манайхан ойн ашиглалт, хамгаалалт гэж ярьдаг. Хууль эрхзүйн хүрээнд ч тэгж оруулсан. Энэ бол буруу. Бид ой хамгаалал, ашиглалт гэж ярих ёстой. Нэгдүгээрт, ойг хамгаална. Тэгээд ашиглана.

      -Тэгвэл ойн цэвэрлэгээг хийх шаардлагатай. Хийлээ гэхэд өнөөгийн нөхцөлөөр хийх нь хэр үр дүнтэй вэ?

      -Энэ бол ойн менежментээс өөр ойлголт. Цэвэрлэгээний олон янзын арга байна. Биологийн аргаар ойг цэвэрлэж болно. Мод унаад биологийн аргаар ялзраад цэвэршинэ. Гол процесс нь энэ. Манай орны ой уулын хуурай бүсийнх учраас ялзралтын процесс удаан явагддаг. Үүнийг манайхан түймэр гарах гол шалтгаан болж байна. Иймээс ойг цэвэрлээд унасан хуурай мөчир гишүүг цуглуулаад ойгоос гаргах ёстой гэж яриад байгаа. Би өөрөө ой судлаач хүн. Ойг хамгаалах талаас илүү ажилладаг хүний хувьд ойн цэвэрлэгээ гэх бодлого алдаатай гэж үздэг.

      -Тодруулбал?

      -Унангитай, түймэрт автсан, хортонд идэгдсэн газрыг цэвэрлэ гээд компаниудад эрх олгочихдог. Би өөрөө компанийн эзэн гэж бодъё. Миний компани сайн ажиллахын тулд сайн чанарын материалаар сайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх ёстой. Гэтэл намайг хортон идээд, гол нь өмхөрсөн, түймэрт ороод хөхөрсөн модыг очиж аваад түүгээр сайн чанарын дэлхийд өрсөлдөхүйц хэмжээний бүтээгдэхүүн гарга гэвэл мэдээж бүтэхгүй.

      Гэвч компанийн эзэн үүнээс өөр аргаар мод огтолж болохгүйгээс хойш цэвэрлэгээний эрхийг авдаг. Яг ажлаа эхлэх болохоор босоо модыг л авна. Ингэхдээ хортон идсэн, түймэрт шатсан модыг авахгүй. Тэгээд л сайныг ялгаж аваад бусдыг хаяад, шалгалт ирэхэд муу мод авсан болж харуулаад л өнгөрөөдөг. Энэ бол бодит жишээ. Үүнийг компанийн буруу гэж хэлж болохгүй. Хувийн хэвшлийг дэмжинэ гэх нэрээр хулгайн аргаар мод огтлох арга замыг зааж өгөөд байна. Тэгэхээр ойн цэвэрлэгээ гэх энэ ажил буруу.

      -Тэгвэл яах ёстой гэж?

      -Ойн цэвэрлэгээ гэх хөтөлбөрийг зогсоох ёстой. Үүнийг хувийн компаниудаар хийлгэдэг нь буруу. Аль ч улс оронд ой бол төрийн өмч. Зах зээл нь тогтвортой болоогүй, бизнес нь ч тогтворгүй, бөөрөнхий мод огтолж авчраад зарчихдаг, түүнийгээ бүтээгдэхүүн болгож чаддаггүй хүмүүст эрхийг өгчихөж байна. Хэн, хэзээ хийх ёстой вэ гэхээр Байгаль орчны яам, Үйлдвэр худалдааны яам зэрэг бодлого барих яам, Тамгын газрын дэргэд улсын үйлдвэрийн газар байгуулах ёстой. Манай улсад өмнөх туршлага байна.

      Цэргийн анги, хорих ангиуд мод бэлтгэж байсан. Тэд бол төрийн хүмүүс. Барилгын цэргийн анги ч гэж байна. Тэнд бригад гаргаад норм үнэлгээ өгөөд хяналттайгаар бэлтгүүлэх бүрэн боломжтой. Түүндээ хорих ангиудыг ч татан оролцуулж болно. Эсвэл ойн улсын үйлдвэрийн газрыг байгуулах хэрэгтэй.

      Салбарын яамнаас авсан зөвлөмжийн дагуу мэргэжлийн хүмүүс оролцсон компани мод бэлтгэлийг хийж болно. Хулгайч, худлаа хэлдэг хүмүүс, авлига авч хардуулж сэрдүүлдэг хүмүүс энэ ажлаас холдуулах ёстой.

      -Мод, модон материалын эцсийн бүтээгдэхүүн болгож чадах хүмүүс ойн цэвэрлэгээг хийх ёстой гэж зарим хүмүүс санал хэлж байгаа. Энэ нь таныхаар хэр зөв санал вэ?

      -Цэвэрлэгээний хувьд босоо, хатсанаас гадна мөчир, гишүү, холтос гээд үр ашигтай олон хэсэг бий. Үүгээр бүтээгдэхүүн болгож хэрэглэж байсан туршлага бидэнд бий. Хар модны холтсыг даралт ихсэхэд ууж байгаа. Будагч бодис болгож ашиглаж болж байна. Мөчрийг дүүргэгч, шатах материал болгож болно.

      Зөвхөн гол хэсгийг биш дагалдах баялгийг нь ашиглах ёстой. Ер нь манайд мэргэжлийн компани гэж яриад байдаг. Тийм биш. Мод огтлоод зүсдэг хүнд авчирч өг байгаа нэг үйлдлийг л тэд хийж байна. Зөвшөөрөл авсан компани бол модыг огтолж аваад эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэл үйл ажиллагаа явуулдаг байх ёстой.

      Түүнээс гадна ойн менежментэд алдаа цоорхой болж байгаа нэг асуудал бол модны бэлтгэгч, модны үйлдвэрлэл эрхэлдэг хүмүүс, ой хамгаалагч нар нэг малгайнд орчихоод байгаа. Мод бэлтгэдэг огтолдог хүмүүс ой хамгаалдаг болж харагдаад байгаа юм. Тийм хүмүүсийн дунд яваад орохоор ойг хамгаалж судалдаг, экологийн хувьд ямар үр дүнтэйг мэддэг хүмүүс байхгүй.

      Тэд нэг малгайнд орчихсон учраас хүмүүс ойг хамгаалдаг юм байна гэж ойлгоод байдаг. Энэ бол өрөөсгөл ойлголт. Хамгаалдаг, бэлтгэдэг хүмүүс ашиг сонирхлын зөрчилтэй. Бодлого баригч хүмүүс үүнийг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй.

      (Б.Заяа Зууны мэдээ сонин 2017 оны 3 сарын 31)


      ОЙН ТОО БАРИМТ (2018 он)

      Монгол улсын хэмжээнд 1,701.3 мянган га ой түймэрт нэрвэгдсэн, 134,8 мянган га ой ойн хөнөөлт гавж, өвчинд нэрвэгдсэн, 104,8 мянган га талбайд мод бэлтгэсэн байна. Дэлхийн нийт газар нутгийн 30 орчим хувийг эзлэн ургадаг ой мод нь дэлхийн дулаарлын үндсэн шалтгаануудын нэг болсон нүүрс хүчлийн хийг 80 хувь хүртэл шингээдэг байна. Өнөөгийн байдлаар манай улсад 535, 0 мянган га талбайд ойжуулалт хийхээр, 1,202.4 мянган га талбайд байгалийн сэргэн ургалтанд туслах ажил гүйцэтгэхээр 43.0 мянган га талбайд өсвөр модыг хамгаалахаар авах арга хэмжээ авах шаардлагатай.

      Эх сурвалж: “Ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтийн үндэсний чуулган”-д БОАЖ-ын сайд Н.Цэрэнбатын хэлсэн үгнээс

    • Өлзийбаатарын МӨНХБААТАР- Сэргээгдэх эрчим хүчний инженер, “Грийн Солар Энержи” ХХК

      Дорноговь аймагт төрж өссөн.

      БОЛОВСРОЛЫН МЭДЭЭЛЭЛ

      2002-2007 он: Сэргээгдэх эрчим хүчний инженер, Эрчим Хүчний Инженерийн сургууль, ШУТИС.

      2006-2008 он:     Сэргээгдэх эрчим хүчний магистр, Эрчим Хүчний Инженерийн сургууль, ШУТИС.

      Мэргэжил дээшлүүлсэн байдал:

      2010 он:                   “Салхин паркын нөөцийн үнэлгээ, ТЭЗҮ боловсруулах чадавхийг дээшлүүлэх нь” инженерийн сургалт, Германы Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэгийн Сэргээгдэх эрчим хүчний ашиглалтыг дэмжих төсөл

      2012 он:                      “Хэрэглээний халуун ус, халаалтын бага болон дунд оврын нарны дулааны системийн төлөвлөлт, угсралт, ашиглалт болон засвар үйлчилгээ” инженерийн сургалт. Германы нарны нийгэмлэг, Германы Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэгийн Хотын хөгжлийг дэмжих хөтөлбөр.

      2013, 2014 он:            “Wind and Solar Energy Application Technology Based on the Climatic Change” олон улсын сургалт. ӨМӨЗО Хөх хот, БНХАУ-ын шинжлэх ухаан, технологийн яам, Өвөр Монголын байгалийн эрчим хүчний институт.

      2014 он:                      “Гэрэлтүүлэг, хөдөлгүүр ба хүчний удирдлагын хэлхээний угсралт, нам хүчдлийн хамгаалалт” сургалт, Цахилгаанчны 3-р зэрэг, Улаанбаатар хот, Эрчим хүчний хөгжлийн төв, Сургалт үйлдвэрлэлийн цогцолбор

      2015 он:                      “Хий аюулгүй байдлын менежмент” олон улсын сургалт, Улаанбаатар хот, Korea Gas Safety Corporation, Эрчим хүчний яам

      2017 он:                      “Сэргээгдэх эрчим хүчний мэргэшсэн инженер” зэрэг, Улаанбаатар хот, Эрчим хүчний яам, ШУТИС-Эрчим хүчний сургууль

      АЖЛЫН ТУРШЛАГА:

      2006-2011 он:             ШУТИС-ийн Эрчим хүчний инженерийн сургуулийн Төслийн эрдэм шинжилгээний ажилтан

      2012 он                       “Солар Хаус” ХХК-ий инженер

      2017 он                       “Монгол түлш” ХХК-ий инженер

      2013 оноос                 “Green Solar Energy” ХХК-ний захирал

      Эрдэм шинжилгээний ажлын чиглэл:
      • v Сэргээгдэх эрчим хүчний суурь судалгаа
      • v Сэргээгдэх эрчим хүчний хосолсон системийн судалгаа, төлөвлөлт, загварчлал
      • v Эрчим хүчний хэмнэлттэй барилга
      • v Эрчим хүчний хэмнэлт, үр ашгийн дээшлүүлэх судалгаа
      • v Эдийн засгийн үр ашигтай сэргээгдэх эрчим хүчний бие даасан болон хосолсон системийг зохион байгуулах, зураг төсөл зохиох

      Ур чадвар:

                  Сэргээгдэх эрчим хүчний үүсвэрүүдийг дулаан, цахилгаанд хувирган ашиглах, үр ашгийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр туршилт, судалгаа, зөвлөх, мөн бага, дунд чадлын нар, салхи, газрын гүний дулааны эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийн угсралт, суурилуулалт, үйлдвэрлэллийн шугам, тоног төхөөрөмж сайжруулах, автоматжуулах зэрэг ажлуудыг сүүлийн 14 жилийн хугацаанд хийж гүйцэтгэсэн. Улаанбаатар, Эрдэнэт, Чойр, Говь-Алтай, Төв, Хэнтий, Булган, Баянхонгор, Өмнөговь зэрэг аймагуудад хийгдсэн сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлийн гэрээт болон эрдэм шинжилгээний ажлуудын судалгаа, угсралт, суурилуулалт, туршилт, зүгшрүүлэлт, эрдэм шинжилгээний ажын тайлан зэргийг хийж гүйцэтгэсэн.

                  Судалгааны ажлын хүрээнд “Нарны эрчим хүч” гарын авлага, гадаад болон дотоодод болсон эрдэм шинжилгээний бага хуралд 9 эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэл нийтлүүлж, ашигтай загварын гэрчилгээ, бүтээгдэхүүний загварын патент – 4, хувь хүн, албан байгууллага, төсөл хөтөлбөр, гэрээт эрдэм шинжилгээний ажлын угсралт, суурилалтын ажил – 40 гаруй, үүнээс сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлээр 35 ажил хийж гүйцэтгэсэн.

                  Мөн хувь хүн болон албан байгууллагуудын бага, дунд оврын барилгын дулаан, цахилгаан хангамжын ажил, барилга угсралт, систем автоматжуулалт, сэргээгдэх эрчим хүчний тоног төхөөрөмжийн худалдаа, угсралт, суурилуулалт, ашиглалт, засвар үйлчилгээ зэргийг хийж гүйцэтгэсэн туршлагатай болно.

      ҮЙЛДВЭР ПРАКТИКТ НЭВТРҮҮЛСЭН ТӨСӨЛ

      2007 он:

      “Уулын баяжуулалт “Эрдэнэт” үйлдвэрийн “ККД”, “СКДР”-ийн хэсгийн үйлдвэрлэллийн тоосжилтийг бууруулах төсөл”, Угсралт, туршилт, зүгшрүүлт, ажлын тайлан, Эрдэнэт

      2007 он:

      “Сэргээгдэх эрчим хүчээр ажиллах бага оврын хөргүүрийн угсрах технологи”, Улаанбаатар, Угсралт, туршилт, ажлын тайлан

      2008 он

      “ДЦС-3 ТӨХК-ийн уурын шугамын дулааны алдагдлыг бууруулах төсөл”, Улаанбаатар, Уурын шугамын дулаалгын судалгаа, уурын шугамын ажлын зураг, ажлын тайлан

      2009 он:

      “Разработка методики определения /измерения/ параметров входного контролякачеств электрических и механических оборудования и средств измерения”, судалгаа, эрдэмшинжилгээний ажлын тайлан, Эрдэнэт

      2010 он

       “Pre-Feasibility Study for Two 50MW Wind Farms in Choir and Taishir” Final report, Project Promotion of Renewable Energy Utilization, Expert of Wind energy, Taishir soum, Govi-Altai and Choir soum, Govi-Sumber

      2010 он:

      “Уулын баяжуулалт “Эрдэнэт” үйлдвэрийн “КСМД”, “СМДР”-ийн хэсгийн үйлдвэрлэллийн тоосжилтийг бууруулах төсөл”, Эрдэнэт, угсралт, туршилт, зүгшрүүлт, ажлын тайлан

      2010 он:

      “МСЦ 3.2-4.5 бутлуурын цахилгаан хөдөлгүүрийн редукторыг тогтмол соронзон цахилгаан хөдөлгүүрээр солих туршилт, судалгаа”судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлын тайлан, Эрдэнэт

      2010 он

      “Дулаан тоолуурын тооцоон дахь алдагдлыг бууруулах, тооцоот параметрийн үр дүнгийн судалгаа”, Дулааны тоолуурын судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлын тайлан, Улаанбаатар

      2011 он:

      “Газрын гүний хөрс-ус төрлийн дулааны насос, нар хосолсон халаалтын систем” өрөмдлөгө, дулаан солилцуур угсралт, суурилуулалт, Гачуурт тосгон, Улаанбаатар

      2011 он

      “Төв аймгийн “Эрдэнэ” сумын төвийн төсвийн байгууллагуудын дулаан хангамжинд газрын гүний хөрс-ус төрлийн дулааны насос хэрэглэх боломжийн судалгаа”, Улаанбаатар

      2012 он

      “Бага оврын барилгын халаалтанд нарны эрчим хүчний тоног төхөөрөмж суурилуулах” судалгаа, угсралт, суурилуулалт, ажлын тайлан, Захиалагч: НЗДТГазар, Улаанбаатар

      2012 он

      “Хорооны нэгдсэн барилгын халаалт болон ахуйн хэрэглээний халуун ус бэлтгэх нарны эрчим хүчний тоног төхөөрөмж суурилуулах”, судалгаа, угсралт, суурилуулалт, ажлын тайлан, Захиалагч: НЗДТГазар, Улаанбаатар

      2013 он

      “Говийн Гурван Тэмээт” жуулчны баазын амралтын гэрүүдийн гэрэлтүүлэг, цахилгаан хангамжийн системийг нарны эрчим хүчээр шийдэх”, судалгаа, материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Өмнөговь аймаг, Булган сум

      2013 он

      “ШУТИС Эрчим хүчний инженерийн сургуулийн Хэнтий аймгийн Цэнхэр мандал суманд байрлах сургалтын полигонд нарны халаалтын систем болон 10кВт-ын салхин цахилгаан үүсгүүр суурилуулах” судалгаа, материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Хэнтий аймаг, Цэнхэр мандал сум, Нугаар баг

      2013 он

      “Төв аймгийн Баянчандмань сумын Ходоодны аманд байрлах хувийн сууцанд нарны халаалтын систем суурилуулах”, тооцоо судалгаа, угсралт, суурилуулалт, Төв аймаг, Баянчандмань сум

      2014 он

      “Горхи, Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт газарт байрлах Бүүвэйт жуулчны баазын халууны газарт нарны халуун систем суурилуулах”, материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Тэрэлж

      2014 он

      “Баянбулаг зусланд байрлах иргэн н.Хорлоогын хувийн сууцанд нарны цахилгаан үүсгүүр суурилуулах”, угсралт, суурилуулалт, Улаанбаатар, Баянбулан зуслан

      2015он

      “Хонхор тосгонд байрлах хүлэмжийн аж ахуйд нарны халуун ус, халаалтын систем суурилуулах”, материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Улаанбаатар, Хонхор тосгон

      2015 он

      “Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн засвар угсралтын цехэд Нарны халуун усны системийн тоног төхөөрөмж нийлүүлэх, угсралт, суурилуулалтын ажил”, материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулат, Эрдэнэт хот

      2015 он

      “Иргэн М.Гарьдын бага оврын барилгад Нарны халаалтын системийн тоног төхөөрөмж нийлүүлэх, угсралт, суурилуулалтын ажил” материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулат, Улаанбаатар хот

      2016 он

      “Иргэн М.Гарьдын бага оврын барилгад Нарны халуун ус ба нарны цахилгаан хангамжын системийн тоног төхөөрөмж нийлүүлэх, угсралт, суурилуулалтын ажил” материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулат, Улаанбаатар хот

      2016 он

      “Green building center судалгааны төвд 3кВт чадалтай төвийн эрчим хүчний зэрэгцээ ажиллах нарны цахилгаан систем болон 3кВт чадалтай UPS-ийн угсралт, суурилуулалтын ажил”, материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулат, Улаанбаатар хот

      2016 он

      “Төв аймгийн Баянчандмань сумын Ходоодны аманд байрлах иргэн  Д.Ганбатын хувийн сууцанд UPS суурилуулах ажил”, Тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Төв аймаг, Баянчандмань сум

      2017 он

      “Хөрсний болон агаарын эх үүсвэртэй дулаан насосны бодит үр ашгийг тодорхойлох судалгаа”, Судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлын тайлан, Хүүшийн ам амины орон сууц, Энхжин хотхон, Улаанбаатар хот

      2017 он

      “Ачит Ихт ХХК-ний лаборатори болон цайны газрын байранд нарны эрчим хүч, газрын гүний дулааны насос хослосон халаалтын системийн угсралт, суурилуулалтын ажил” өрөмдлөгө, дулаан солилцуур угсралт, суурилуулат, “Ачит ихт” ХХК, Эрдэнэт хот

      2017он

      “ХААИС-ийн сэргээгдэх эрчим хүчний лабораторит нарны эрчим хүчний халаалтын туршилтийн стендийн угсралт, суурилуулалтын ажил”, материал, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, ХААИС, Улаанбаатар хот

      2018 он

      “Нарны эрчим хүчний 3кВт чадалтай төвийн эрчим хүчний шугамтай зэрэгцээ ажиллах үүсгүүрийн угсралт, суурилуулалтын ажил”, Угсралт, суурилуулалт, Баянгол дүүрэг, Хайрын үйлс сүм, Улаанбаатар хот

      2018 он

      “Загварын зориулалттай бага оврын барилгад Газрын гүний хөрсний эх үүсвэртэй дулааны насос бүхий халаалтын системийн угсралт, суурилуулалтын ажил”, гүний дулаан солилцуур болон дулааны насосны узелийн угсралт суурилуулалт, Хан-Уул дүүрэг, Улаанбаатар хот

      2018 он

      “Үйлдвэрлэлийн зориулалтай байранд нарны халаалтын системийн угсралт, суурилуулалтын ажил”, Угсралт, суурилуулалт, СХДүүрэг Баруун туруун, Улаанбаатар хот

      2018 он

      “Судалгааны зориулалттай нарны вакуум коллектор болон агаарын эх үүсвэртэй дулааны насос хослосон халаалтын системийн угсралт, суурилуулалтын ажил”, Угсралт, суурилуулалт, Цонжин болдог, Налайх дүүрэг, Улаанбаатар хот

      2018 он

      “Улаанбаатар хотод газрын гүний дулааныг оновчтой ашиглах урьдчилсан судалгаа боловсруулах”, Судалгаа, судалгааны ажлын тайлан, Улаанбаатар хот

      2018 он

      “Талын буудал” ХХК-ний зочид буудлын зуны ажиллагаатай нарны халуун усны системийн угсралт, суурилуулалтын ажил” Нарны халуун усны системийн тоног төхөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулат, Ховд хот

      2018 он

      “Иргэн н.Баатарын амины орон сууцны нарны халаалтын системийн угсралт, суурилуулалтын ажил”, тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулат, Чингэлтэй дүүрэг, Яргайт зуслан, Улаанбаатар хот

      2018 он

      “Өвөрхангай аймгийн төвд байрлалтай халуун усны газарт нарны халаалт, халуун усны системийн угсралт, суурилуулалтын ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Дарь эхийн сүм, Өвөрхангай аймаг

      2018 он

      “Иргэн Ц.Мөнхтуяагын амины орон сууцанд агаарын эх үүсвэртэй дулааны насос бүхий халаалтын системийн угсралт, суурилуулалтын ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Сонгино хайрхан дүүрэг, Ханийн материал, Улаанбаатар хот

      2019 он

      “Нарны цахилгаан станцын тоног төхөөрөмжүүдийн эвдрэлийн шалтгааныг тоон мэдээлэлд тулгуурлан тодорхойлох экспертийн дүгнэлт гаргах ажил”, Дата боловсруулах, тооцоо хийх, дүгнэлт гаргах, Улаанбаатар хот

      2019 он

      “БОАЖЯамны харьяа “Байгаль орчны судалгаа, шинжилгээний төв”-ийн 10кВт чадалтай төвийн цахилгаан эрчим хүчний системтэй зэрэгцээ ажиллах нарны цахилгаан хангамжийн ситсемийн угсралт, суурилуулалт” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Арцатынн задгай, Хан-уул дүүрэг, Улаанбаатар хот

      2019 он

      “Өвөрхангай аймгийн төвд байрлалтай Сүмийн барилгад нарны халаалтын системийн угсралт, суурилуулалтын ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Дарь эхийн сүм, Өвөрхангай аймаг

      2019 он

      “Өвөрхангай аймгийн Богд суманд байрлах цаг уурын төвийн барилгад нарны халаалтын системийн угсралт, суурилуулалтын ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Богд сум, Өвөрхангай аймаг

      2019 он

      “Нийслэлийн СХД-ийн 22-р хорооны 122 дугаар сургуулийн халаалтын системд газрын гүний дулааны насос суурилуулах ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Улаанбаатар хот

      2019 он

      “Их тамир сумын Цацын эрэгт байрлах судалгааны төвийн нарны цахилгаан болон халуун усны системийн угсралт, суурилуулалтын ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Их тамир сум, Архангай аймаг

      2019 он

      “Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Тогоо уулын сайт, Цогт-цэций сумын Таван өндөр, Цэций уул сайтууд дээрх нарны цахилгаан эх үүсгүүрийн суурилуулалт” угсралт, суурилуулалт, Өмнөговь аймаг Ханбогд, Цогт-цэций сум

      2019 он

      “Өмнөговь аймгийн Гурван тэс сумын Поошиг сайт дээрх нарны цахилгаан эх үүсгүүрийн суурилуулалт” угсралт, суурилуулалт, Өмнөговь аймаг Гурван тэс сум

      2019 он

      “Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын Дарцаг уулын сайт дээрх нарны цахилгаан эх үүсгүүрийн суурилуулалтын ажил” угсралт, суурилуулалт, Эрдэнэцогт сум, Баянхонгор аймаг

      2020 он

      “Хан-Уул дүүрэг 8-р хороонд байрлах Техникийн төв байр 2 байрны дээвэрт 18,6кВт чадалтай төвийн цахилгаан эрчим хүчний системтэй зэрэгцээ ажиллах нарны цахилгаан хангамжын системийг угсарч суурилуулах ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Хан-Уул дүүрэг, Улаанбаатар хот

      2020 он

      “Дорноговь аймгийн Эрдэнэ суманд байрлах “Шамбала 2056” төслийн усалгааны худагт 3кВт чадалтай бие даасан нарны цахилгаан хангамжын систем угсарч суурилуулах ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Эрдэнэ сум, Дорноговь аймаг

      2020 он

      “Төв аймгийн нутаг байрлах бага оврын барилгат 4,5кВт чадалтай бие даасан нарны цахилгаан хангамжын систем угсарч суурилуулах ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Төв аймаг

      2020 он

      “Чингэлтэй 1-р хороонд байрлах Техникийн төв байр 1 байрны гадна талбайд 6,8кВт чадалтай төвийн цахилгаан эрчим хүчний системтэй зэрэгцээ ажиллах нарны цахилгаан хангамжын системийг угсарч суурилуулах ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Чингэлтэй дүүрэг, Улаанбаатар хот

      2020 он

      “Brown hill хотхонд байрлах амины орон сууцанд төвийн цахилгаан эрчим хүчний шугамтай зэрэгцээ болон бие даасан байдлаар ажиллах 14,4кВт чадалтай нарны цахилгаан хангамжын систем, 11кВт чадалтай нарны халаалтын систем, 17,5кВт чадалтай агаар эх үүсвэртэй дулааны насос бүхий халаалтын системийг угсарч суурилуулах ажил” тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралт, суурилуулалт, Сонгино хайрхан дүүрэг, Улаанбаатар хот

      Хэвлүүлсэн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл:
      1. 1. “Feasibility study on Evacuated vacuum tube solar water heater usage for Heating and Domestic hot water in decentralized users”, Элиста 2009.10.09, Современное состояние, проблемы и перспективы использования возобновлямых источников энерги, Научно-практического семинар, 202-207с
      2. 2. “Experimental results of solar drying for dairy products and medical herbs in Mongolia”, Элиста 2009.10.09, Современное состояние, проблемы и перспективы использования возобновлямых источников энерги, Научно-практического семинар, 207-213с
      3. 3. “Амины орон сууц болон хот суурин газрын дулаан хангамжид дулааны насос ашиглах боломжийн судалгаа”, Эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл, 200-207 хуудас, Улаанбаатар 2009 он
      4. 4. “Бага оврын “Асгат” хөргүүрийн туршилт, судалгаа”, “Эрчим & ingineering” сэтгүүл, 32-37 хуудас, Улаанбаатар 2009 он
      5. 5. “Бэрхийн далд уурхайн босоо амнуудын нам потенциалын дулаантай усны эх үүсвэрийн нөөц, параметрүүдийг тодорхойлох судалгаа”, ”Эрчим хүчний үйлдвэрлэл ба экологи” сэдэвт Олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл 2010 он
      6. 6. “Training bases of Power Engineering School of MUST on renewable energy and some results of research activity”, Ulaanbaatar, 16-21st August 2010, International seminar on “Energy efficiency improvement of consumers” Mongolia & Austria
      7. 7.  “Potential in using solar energy for reducing air pollution in city and settled towns” Ulaanbaatar, 21st November 2013, “Solar power plant technology and opportunities workshop”
      8. 8. “Нарны халаалтын оновчтой ашиглах боломж, судалгааны үр дүн”, Барилга.мн сэтгүүл, Дугаар №91, Хуудас 66-69, Улаанбаатар хот 2017 он
      9. 9.  “Нарны халаалтын системийн ашиглалт ба судалгааны үр дүн”, ХАА-ийн инженерийн шинжлэх ухаан, технологи ЭШХурал, хуудас 51-60, Улаанбаатар хот 2018 он 12 сар

      Ном, сурах бичиг
      1. 1. Ө.Мөнхбаатар, Ч.Мангалжалав, Г.Одонтунгалаг

      “Шингэн ба хийн динамикийн бодлогын хураамж, лабораторийн ажлын гарын авлага” – Улаанбаатар 2008 он 7.4 х.х

      1. 2. Ө.Мөнхбаатар.

      “Нарны эрчим хүч” – Улаанбаатар 2010 он 2.75 х.х

      Шинэ бүтээл, ашигтай загвар
      1. 1. Ө.Мөнхбаатар, П.Энхдаваа

      “Усны урсгалын энергиэр ус татах төхөөрөмж” НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөр ДДБОСангийн Жижиг Төслийн хөтөлбөр, Шинэ бүтээл, ашигтай загварын уралдаан, III байрын шагнал, 2010 он

      1. 2. Ө.Мөнхбаатар, Х.Энхжаргал, Ч.Даваасамбуу, Д.Түвшинбаатар, З.Баттогтох

      Туузан дамжуулга угаах төхөөрөмж – Ашигтай загвар, №2510, 2010 он

      1. 3. Ө.Мөнхбаатар, Х.Энхжаргал, Ч.Даваасамбуу, Д.Түвшинбаатар, З.Баттогтох

      Хөдөлгөөн мэдрэгчтэй мананцар үүсгэх төхөөрөмжийн автомат удирдлага -Ашигтай загвар, №2511, 2010 он

      1. 4. Ө.Мөнхбаатар

      Халуун ус, ариун цэврийн өрөөтэй зөөврийн ба суурин байгууламж /7 хувилбар/ – Бүтээгдэхүүний загварын патент, №30-0003035, 2019.06.25

      Хамтран ажиллах https://www.facebook.com/GSEMongolia

    • Цэдэнишийн НАРАНГЭРЭЛ- Бэлчээрийн ургамал судлал

      Ургамал судлаач

      1987 онд төрсөн

      1.  Боловсрол

      2010- 2012 онд

      ХААИС, ХАА-н ухааны магистр

      2006- 2010 онд

      ХААИС, Ургамлын нөөц био-үйлдвэрлэл мэргэшлээр Биологи-ургамал судлалын

      1996- 2010 онд

      Увс аймгийн Тэс сумын ахлах 10 жилийн сургууль төгссөн

      4.Эрдмийн зэрэг, цол: Хөдөө аж ахуйн ухааны магистр

      5.Эрдмийн зэрэг хамгаалсан бүтээл, он:

      2010.5.15 – Говийн зарим зэрлэг амьтны ялгадсанд агуулагдах ургамлын үрийн судалгааны дүн” сэдвээр бакалаврын дипломын ажил

      2012.5.21 – Цөлийн хээрийн бүсийн таана-цагаалж Хялганат бэлчээрийн хөрсөн дэх ургамлын үрийн нөөцийн судалгааны дүн” сэдвээр ХАА-н ухааны магистрийн зэрэг хамгаалсан

      6.Мэргэжил дээшлүүлсэн байдал:

      • – 2011 онд “Бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторингийн мэдээллийн сангийн сургалт”- нд хамрагдаж мэдээлэл оруулах боловсруулах, үр дүн гаргах арга зүй эзэмшсэн.
      • – 2014 онд ШУТУС-ийн Олон Улсын Дээд Боловсрол Судлалын Төвийн “Сургах зүйн боловсрол” олгох курс суралцаж төгссөн.
      • – 2014 онд Япон улсын Цүкүбагийн их сургуулийн багш нар R статистикийн программ дээр “Ургамалжлын судалгааны материал боловсруулах арга” сургалт зохион байгуулсанд хамрагдсан.
      • – Америкийн Нэгдсэн Улсын-Шинжлэх Ухааны Үндэсний сангаас санхүүжүүлсэн “Монгол орны бэлчээрийн нөхөн сэргэх чадамжийг бэхжүүлэх нь” салбар хөрвөсөн төслийг 2011-2013 хугацаанд хийж экологийн сургалт, хээрийн судалгааны арга зүй эзэмшиж ажилд амжилттай оролцсон талархал илэрхийлж сертификат олгов.
      • – In recognition of his excellent participation and completion of short course on Data analysis and scientific writing 2014.
      • – 2014 онд “Смарт-технологии исследований в экологии детальный мониторинг, динамические модели, анализ и минимизация рисков” сэдэвт олон улсын сургалтанд хамрагдсан.
      • – 2016 онд Доройтсон газрын биологийн нөхөн сэргээлтийн сургагч багш бэлтгэх сургалтанд хамрагдсан.
      • – ШУТИС-ийн Олон улсын дээд боловсролын төвийн багшлах эрхийн сургалт, 2014 он.

      7.Ажилласан туршлага

      -2011 оноос ХААИС-ийн ШУЗ-ийн дэргэдэх Экосистемийн судалгааны төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байна.

      9.Ажлын туршлага:

      9.1.Олон улсын төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд

      Ажлын туршлага,

      ур чадвар

      Хадлангийн экосистем, биологийн  төрөл зүйлийг зохистой ашиглах, хамгаалах, нөхөн сэргээх, цөлшлөөс урьдчилан сэргийлэх сургалт, шинжлэх ухаан технологийн үйлчилгээ үзүүлэх

      Нөхөн сэргээлтийн олон хувилбарт туршилт судалгааг гүйцэтгэх, сөөг, сөөглөг, олон наст өвслөг ургамал тарималжуулах, цөлийн хээр, хээрийн экосистемийн судалгаа хийх, үнэлэх чадвартай

      Төслийн нэр: “Хөдөөг хөгжүүлэх сургалт”    

      Хугацаа: 2007-5-9 сар, 2008.9                                     

      Байршил:Булган аймгийн Хангал суманд               

      Захиалагч:Канадын Саскачеваны их сургууль

      Төслийн онцлог:Тэжээлийн олон наст ургамал нутагшуулах     

      Албан тушаал:Судлаач оюутан-Гүйцэтгэгч             

      Үйл ажиллагаа:Тэжээлийн олон наст ургамал тариалах

      Төслийн нэр:“Монголын байгаль орчныг хамгаалах шинэ хандлага”                                                                           

      Хугацаа: 2012-2013                                                        

      Байршил:Төв аймгийн Өндөрширээт, Дундговь аймгийн Өлзийт, Баянхонгор аймгийн Богд, Архангай аймгийн Их Тамир                                                                                 

      Захиалагч:Английн Ч.Дарвины сан

      Төслийн онцлог:Бэлчээр сайжруулах замаар нүүрстөрөгчийн ялгарлыг бууруулах

      Албан тушаал:Судлаач

      Үйл ажиллагаа:Бэлчээрийн төлөв байдал 

      Төслийн нэр: бажууна Гишүүний ургамлын тархац, нөөцийн судалгаа                                                                             

      Хугацаа: 2015.06.24-27, 07.23-29                                

      Байршил:Өмнөговь Булган сум                                  

      Захиалагч:Мазаалай хамгаалах нийгэмлэг

      Төслийн онцлог:Мазаалай нь идэш тэжээл бэлтгэх 

      Албан тушаал:Судлаач                                                

      Үйл ажиллагаа:Баруунсайхан, Дундсайхан уулсын ар хөндий, сайр, жалгаар хайгуулын аргаар бажууна Гишүүний ургамлын тархац, нөөцийг тогтоох, үр түүх

      Төслийн нэр:Зүүн хойд Азийн хуурай бүс нутгийн экосистем дэх биологийн төрөл, зүйл, бэлчээрийг тогтвортой ашиглах нь

      Хугацаа: 2011-2013                                                        

      Байршил:Өмнөговь аймаг, Дундговь  аймаг

      Захиалагч:Японы байгаль орчны газар

      Төслийн онцлог:Мониторингийн судалгаа

      Албан тушаал:Судлаач

      Төслийн нэр: “Монголын бэлчээрийн нөхөн сэргэх чадамж”

      Хугацаа:2011-2013                                                         

      Байршил:Өвөрхангай аймгийн Сант, Баянгол, Уянга, Бат-өлзий сумын уулын хээрийн бэлчээр, Баянхонгор аймгийн баян-овоо, Эрдэнэцогт сум

      Захиалагч: Америкийн Нэгдсэн Улсын-Шинжлэх Ухааны Үндэсний сан

      Албан тушаал: Ургамал судлаач

      Төслийн нэр:“Өмнийн говийн бэлчээрийн мониторингийн судалгаа”

      Хугацаа:2015-2020                                                         

      Байршил:Өмнөговь аймгийн Баяновоо, Ханбогд, Цогтцэций, Манлай, Номгон, Дорноговь аймгийн Хатанбулаг, Хөвсгөл сумуудад судалгаа хийсэн.

      Захиалагч:Оюу Толгойн захиалагаар Байгаль, Зэрлэг Амьтдыг Хамгаалах Нийгэмлэг хийж гүйцэтгэсэн

      Албан тушаал:Багийн ахлагч–ургамал судлаач

      Төслийн нэр:“Биологийн төрөл зүйл олон янз байдлын судалгаа, шинжилгээ хийх, менежментийн төлөвлөгөө, дүйцүүлэн хамгаалах стратеги боловсруулах”

      Хугацаа:2014-2015                                                         

      Байршил: Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сум

      Захиалагч:“Саусгоби сэндс” ХХК-ийн санхүүжилтээр Овоот толгой уурхай орчмын судалгаа

      Албан тушаал:
      Ургамал судлаач

      Төслийн нэр: Зарим биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавхи                                                                              

      Хугацаа: 2019-2020 он                                                  

      Гүйцэтгэсэн газар: Дундговь аймгийн Сайнцагаан сум, Өмнөговийн Булган сум

      Захиалагч:ХААИС-ийн Экосистемийн судалгааны төв

      Төслийн онцлог:Хээр, цөлийн хээрийн бүсийн зонхилох биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавхийг илрүүлэх                  

      Албан тушаал: Үндсэн судлаач                                  

      Үйл ажиллагаа:Хээр, цөлийн хээрийн бэлчээрийн зонхилох биелэгтэн ургамлын нөхөн сэргэх чадавхийг илрүүлж, улмаар биелэгтэн ургамлуудыг үрээр тарималжуулах судалгаа

      9.2.Байгаль орчны төлөв байдал, үнэлгээ, нөхөн сэргээлт, дүйцүүлэн хамгаалах, ажлын хүрээнд

      Төслийн нэр: “Таван толгой” ХК-ийн IPO-ийн Байгаль орчны төлөв байдал, үнэлгээ, менежмент төлөвлөлтийн ажил                  

      Судалгаа гүйцэтгэсэн газар: Дорноговь аймгийн Сайншанд, Мандах, Хатанбулаг, Хөвсгөл, Өмнөговь аймгийн Цогтцэций, Баян-Овоо, Манлай, Ханбогд сумд                                                                    

      Хугацаа: 2019- 2020 он   

      Албан тушаал: Ургамлын багийн гишүүн                

      Төслийн нэр:Эрдэнийн босго ххк эзэмшлийн мv-017480 тоот тусгай зөвшөөрөлтэй хулман нуурын хүрэн нүүрсний орд газрын төлөв байдал, чанарын улсын хянан баталгаа, байгаль орчны нарийвчилсан үнэлгээ

      Судалгаа гүйцэтгэсэн газар: Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутаг Хугацаа: 2019- 2020 он   

      Албан тушаал: Ургамлын шинжээч

      Төслийн нэр: “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХК-ийн XIX, XXI талбайн биологийн олон янз байдлыг дүйцүүлэн хамгаалах судалгааны ажил                                         

      Судалгаа гүйцэтгэсэн газар: Дорнод аймгийн Матад, Халхгол сумд                    

      Хугацаа: 2016 он   

      Албан тушаал: Ургамлын багийн гишүүн

      Төслийн нэр: “Саусгоби Сэндс” ХХК-ийн Овоот толгой нүүрсний уурхайн биологийн олон янз байдал, дүйцүүлэн хамгаалал, менежмент төлөвлөгөөний судалгаа                                                                             

      Судалгаа гүйцэтгэсэн газар: Өмнөговь аймгийн Гурвантэс, Ноён, Сэврэй        

      Хугацаа: 2014 он

      Албан тушаал: Ургамлын багийн гүшүүн

      9.3. Сум орон нутгийн мэргэжилтэн,малчдад зориулсан сургалт, семинар бүхий ажлын хүрээнд

      -Монголын нэгдсэн хувийн мал эмнэлгүүдийн дундын хоршооны захиалгаар Дорноговь аймгийн Сайншанд, Улаанбадрах суманд “Бэлчээр, Бэлчээрийн менежментийн тухай” сэдэвт сургалтыг 2015.10.21-24-ны хооронд зохион байгуулж малчин иргэд болон сумын ажилчин, албан хаагчид оролцов. Манай судалгааны төвөөс эрхлэн гаргасан бэлчээр ашиглалтын талаар санал асуулгын судалгаа авч нийт 74 хүн судалгаанд хамрагдав.

      -Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлсэн “Малчин өрхүүдэд уст цэг, нэвтрүүлэх төв байгуулах” төслийн хүрээнд ургамалжлын судалгаанд оролцож бэлчээрийн ургамлын даац тодорхойлж, малчидад бэлчээр, бэлчээрийн менежментийн сургалтыг хамтран зохион байгуулсан.

      -Төв аймгийн нутагт байрлах Хустайн Байгалийн Цогцолборт газрын орчны бүсийн малчдын сургалтыг хамтран зохион байгуулсан

      10.Судалгааны ажлын үндсэн чиглэл:

      • Бэлчээрийн ургамлын судалгаа
      • Хөрсөнд агуулагдах ургамлын үрийн нөөц, нөхөн сэргэлт
      • Үрийн судалгаа

    • Цэдэнгийн ШИНЭН- Монгол анхны мянгат тэмээчин, Тэрбумтан

      Монголын анхны мянгат тэмээчин, анхны алдарт тэмээний уяач. Бас Монголын тэрбумтан малчин хэмээх өргөмжлөлийг мянгат тэмээчин Цэдэнгийн Шинэнд Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн яамнаас хүртээгээд удаагүй байна. Нэг тэмээнээс гарах ашиг шимийг мөнгөөр тооцож үзвэл нэг сая орчим төгрөг болдог. Мянга гаруй тэмээний зах зээлийн үнэлгээг нь тооцож үзэхэд л нэг сая гаруй ам.доллар болж буй учир малчин хүний нөр их хөдөлмөрийг магтахгүй байхын аргагүй. Цаг уурын хүнд хэцүү нөхцөлд таван хошуу малаа маллаж, өөрийн гэлтгүй өрөөлийн ахуй амьдралыг өөд нь татаж яваа тэрбумтан малчин бол Ц.Шинэн гуай.

      Баянхонгор аймгийн Баянлиг сум нийтдээ 14300 орчим тэмээтэйгээс, хамгийн олон тэмээтэй баг нь 6000-ыг тоолуулжээ. Эртнээс энэ нутагт Ламын гэгээний сүргийг маллаж ирсэн учир улаан тэмээгээрээ алдартай.

      “Сүү сааль ихтэй, ноос нь ноолуурлаг чанартай, махны гарц сайтай гээд тэмээ ашиг шим нь өндөртэй сайхан мал” гэж Монгол Улсын гавь­яат малчин Ц.Шинэн гуай ярьж сууна. Торомны ноос ноо­луурлаг чанар нь өндөр учир тэмээний тоо толгой өсө­хөд ч нөлөөлнө. Тэмээнээс ноос биш ноолуур авдаг бол­бол тоо толгой нь өснө гэж тэ­рээр тооцоолж, цусыг нь сэл­­бэж, эрлийзжүүлдэг гэлээ. Гэх­­дээ тэрээр тооны араас хөөцөлдөж биш чанарыг нь анхаарч иржээ. Ханын хэ­цээс гурван буур, Галбын го­­­­­­­­­­виос хоёр буур, Говь-Алтай аймгийн Дөхөм тунгалагийн хос зогдортой буур хоёрыг авч сү­рэгтээ цус сэлбэсэн байна. Түүний тэмээн сүрэгт хавтгайн үр төл ч нэлээн хэд бий гэсэн юм. 

      Тэрээр 1975 онд илгээлтээр мал дээр гарч, түүнээс хойш таван хошуу малаа 2000-д хүргэж, өсгөж яваа. Гэхдээ энэ хугацаанд хоёр жил цэргийн алба хааж, Худалдаа бэлтгэлийн ангид хэдэн жил ажиллаад эргээд мал дагажээ. 1990-ээд оноос хойш тасралтгүй мал маллаж, тэр дундаа тэмээн сүргийг мянга давуулан өсгөөд байна. Өдгөө Ц.Шинэн гуайн тэмээний тоо 1119 болжээ. Ингэ жил бүр ботголдоггүй ч тэмээн сүргийнх нь тоо жил бүр өсөн үржиж, үр шимийг нь үзэх сайхан байгаагаа тэрээр хуучилсан. Жилдээ 100 гаруй ингэ төллөдөг байсан бол сүүлийн жилүүдэд 200 орчим болж, улам л арвижин, өсч буй гэнэ. Түүний ганц хүү Хөдөө аж ахуйн сургууль төгсөөд аавынхаа дэргэд малч ухааныг нь өвлөн үлдэхээр болжээ. Бусад хүүхдүүд, дүү нар, тэдгээрийн хүүхдүүд гээд Ц.Шинэн гуайнх өнөр өтгөн, туслах хүмүүс ч мундахгүй. Тэднийхээ ажил хөдөлмөрийг үнэлж, цалин өгч урамшуулахаас гадна өсгөж, бойжуулсан төлийнхөө 40 хувиар малчдаа малжуулдаг гэнэ.   

      Ц.Шинэн гуай тэмээний анхны алдарт уяач цолтой. Тэмээн поло сүүлийн жилүүдэд хөгжиж, бүс, улсын чанартай тэмцээнүүд ч олон зохиогдох болсон. Эдгээр тэмцээнд гаргасан амжилтыг нь үнэлж, тэмээний алдарт уяач цолыг анх түүнд хүртээжээ. “Миний тэмээ сайн давхидаг. Тиймдээ ч хурдны чиглэлийн тэмээ өсгөж байгаа. Ер нь, тэмээний уяачдыг алдаршуулах зорилгоор уралдаанууд ч тогтмол зохион байгуулж байна. Тэмээн поло аялал жуулчлалын холбооноос надад тэмээний алдарт уяач цол олгосон. Цаашдаа төр засгийн хэмжээнд тэмээний уяачдыг алдаршуулах ажилд анхаарна гэж найддаг” хэмээн алдарт уяас маань итгэл төгс хэлэв.

      Тэмээ олонтой Баянлиг сумынхан аймгийнхаа хэмжээнд харьцангуй өндөр насалдаг нууц нь ингэний сүү, цагаан идээтэй холбоотой гэдэг. Жилийн дөрвөн улиралдаа сүү саалиа өгдөг, ашиг шимтэй тэмээн сүргийн тоог өсгөхөд Ц.Шинэн гуайн гавьяаг дурдахгүй өнгөрч боломгүй.

      Ц.Шинэн: Аав ээж минь анх гурван тэмээ тасалж өгсөн, мянган тэмээтэй болох гараа маань энэ байв

      Тэгэхээр Монголд байтугай дэлхийд ганцхан Ц.Шинэн гэж ойлгож болно. Удахгүй “Улаан ном”-онд бичигдэж мэдэхээр болтлоо тоо толгой нь цөөрсөн хоёр бөхт тэмээг өсгөхийн төлөө нойр хоолоо умартаж, эр биеэ элээж яваа түүний зүтгэлийг үнэлж Монгол Улсын гавьяат малчин цолоор шагнажээ.  

      Нутгийнхан түүнийг Шинэн гэхэсээ илүүтэй гавьяат хэмээн дуудах юм билээ.  Ц.Шинэн гавьяаттай  саяхан нутагт нь уулзаж, хөөрөлдснөө хүргэж байна. 

      -Өөрийг чинь харахаар барилдаж явсан болов уу гэж санагдаад байх юм. Барилддаг уу? 

      -Эр хүн болохоор эрх биш зүгээр байгаагүй. Сумын заан цолтой. 

      -Хол явж барилдаагүй сумын заан, Хот орж зодоглоогүй сумын заан юм байна… 

      -Тийм л болох байх даа. /инээв/ 

      -Мал маллаад удаж байна уу? 

      -Ер нь бол мал аж ахуй дээр төрсөн, өссөн.  Анхны илгээлтийн эздийн нэг юм уу даа. 1975 онд  улс даяар 75 мянган залуучуудыг МХЗЭ-ийн илгээлтээр мал аж ахуйн үйлдвэрлэл дээр гаргах уриа дуудлага улс даяар түгж байсан юм. Тэр 75 мянгын нэг нь болж сурагчийн үзгээ шилбүүрээр сольсон залуучуудын нэг нь би байлаа. 

      Дунд нь хэдэн жил завсардсан. Гурван жил цэргийн алба хааж халагдаж ирээд сумын худалдаа бэлтгэлийн ангид 10 шахам жил ажилласан. Бусад хугацаанд нь мал маллаж байна.  Бараг 30 шахам жил болох байх.  

      Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын малчин Ц.Шинэн

      -Танайх хэдэн хошуу малтай вэ? 

      -Манайх таван хошуу малтай. 

      -Хамгийн олон нь тэмээ юу? 

      -Тэмээ. Одоо мянга нэлээд гарчихаад байна. Энэ жилийн төлөөр бас тоо толгой нь нэмэгдэнэ. 

      -Энэ жил хичнээн ингэ ботголж байгаа вэ? 

      -Хоёр зуу гаруй ингэ ботголно оо. Өвөл хавар сайхан  байсан болохоор мал төл сайн л байна. Харин ойрдоо нэлээд гандуу байна. Тэмээ зуднаас илүү ганд хэврэг амьтан. Хэрэв тэнгэр хангай энэ янзаараа байвал бэлчээр  ус дагаж нүүж суух л болох байх даа. Малчин хүн гэдэг малынхаа аясаар шүү дээ. 

      -Хаашаа нүүх вэ? 

      -Хаана ногоо байна, тийшээ л явна даа.  Хол гэж хойргошихгүй. Уг нь манай энэ Баянлиг жинхэнэ тэмээний нутаг байгаа юм. Гэхдээ сүүлийн хоёр жил газрын гарц тийм ч сайн байсангүй. 

      -Бог хэр өсч байна? 

      -Өсгөе гэвэл өсөөд л байна. Одоо мянга гаруй бог мал байгаа. Гэхдээ мал маллана гэдэг бол амар хялбар ажил биш. Байгаль цаг агаар, тэнгэр хангайн араншингаас их хамааралтай. Үнэхээр сэтгэл зүтгэл гаргаж  байж л өсдөг. 

      -Мянган тэмээ  гэхээр бүгд хамтдаа нэг суурь уу, эсвэл хэсэг хэсгээр нь суурилж маллаж байна уу? 

      – Тэмээ мянга хүрээд ирэхээр учрыг нь олоход бэрх болдог юм байна. Тиймээс хэсэг хэсгээр нь суурилж байна.  Ботголсон ингээ бүгдийг нь нийлүүлье гэхээр эх ботгоо олох гэж хөл толгойгоо алдсан юм болно, тус тусад нь салгах гэхээр эх үрс нь салж төл нь үрэгдчих гээд асуудал бий.

      Тэгэхээр тэднийг чинь цөөн цөөнөөр маллаж, тал тал тийш нь бэлчээрлүүлж байна. Эрсдэлгүй талыг нь бодохоор ингэж маллахаас өөр аргагүй.

      Бууранд гарсан ингэнүүд тус тусдаа байна шүү дээ. Зарим буур нь гарсан байдаг зарим нь гараагүй байдаг, эр сувай тэмээнээс тусад нь байлгаж хээлийг нь хамгаална.

      Тэмээ олон болоод ирэхээр ерөнхийдөө нутгаар нь шахаж л маллаж байна. Тэгснээс орой болгон хотлуулаад, маллаад хариулаад байгаа юм бол бага байна.   

      -Туслах малчин байдаг биз дээ? 

      -Байгаа. Бог  дээр хоёр малчин байна. Бод мал дээр  манай нэг хүүгийнх өөр хоёр гурван ч хүн байна. Ерөнхийдөө бол гурван айл, өөр гурав дөрвөн хүн туслах малчнаар ажиллаж байна. 

      -Малчдаа хэдэн төгрөгөөр  цалинжуулж байна вэ?
       
      -Бог мал дээр ажиллаж байгаа хүмүүстээ тодорхой хэмжээний үндсэн цалин өгнө. Үүн дээр гарсан төлийнхөө 40 хувийг өгч байгаа. Гол нь малжуулах зорилготой. Жилдээ хэдэн зуун төл авна шүү дээ. Ингэхээр туслах малчдын хувьд ганц хоёрхон жилийн дотор малжих бүрэн боломжтой.  Бод малын тухайд голдуу өөрийн талын хүмүүс байгаа. Тэдэндээ бас л амьжиргаагаа аваад явахад хүрэлцэхүйц хэмжээний юм өгөлгүй яахав. 

      -Тэмээнээсээ жилд хэдэн тонн ноос авах вэ? 

      -Өнгөрсөн жил таван тонн ноос  авсан. Энэ жилийн тухайд ч бас үүнээсээ ахина уу гэхээс буурахгүй. Таван тонн нэлээд  гарах байх. 

      -Сүү сааль хэдийг авах вэ. Багцаалах боломж бий юу? 

      -Сүү саалийн тухайд багцаалах боломжгүй. Ингэ дөрвөн улирлын саальтай амьтан. Сүү саалийг нь өөрсдөө хэрэглэнэ. Нэг хэсгийг нь хүн амьтанд өгнө, заримыг нь борлуулна. Мөн уламжлалт аргаараа ааруул хурууд гэхчлэн цагаан идээгээ хийнэ. 

      -Анх хэдэн тэмээтэй байж байгаад ингэж  мянгат тэмээчин болов? 

      -Нэгдэл тарахад би хувьчлал гэж мал авсангүй. Миний өөрийн их гэр маань надад анх гурван тэмээ тасалж өгч байсан. Ингэж л би өөрийн гэсэн гурван тэмээтэй болж, түүнээсээ мянга хүрлээ. 

      -Мал, тэр дундаа тэмээ өсөх үндэс юу вэ? 

      -Би улсын байгууллагад ажиллаж байгаад ерээд оны эхээр малчин болсон хүн.  Жижиг сажиг ишиг борлон цуглуулж байгаад л мал дээр гарсан. Хүмүүс намайг ажлаа хийж байхгүй мал дээр гарч яадаг байнаа гэж зэмлэх сануулахын хооронд хэлж л байсан.    

      Мал эзэн хүнийхээ сэтгэлээр өсдөг гэж үг буй. Би энэ сумынхаа анхны мянгат малчны нэг шүү дээ. Тэгээд дараа нь тэмээгээ түлхүү өсгөе гэж зорьсон. Ингээд өөрийн хэдэн тэмээн дээрээ энд тэндээс тором ботго худалдаж авч нэмэрлэсээр гайгүй хэдэн ингэтэй болсон. Түүнийгээ өсгөсөөр  л мянган тэмээтэй болсон доо. 
        
      -Ингэж тэмээг түлхүү өсгөх шалтгаан юу байв. Ядахад л хариулж маллахаас эхлээд урт хөлийн амьтан хэцүү биш үү? 

      -Ер нь яахав, нэгэнт хүн болж төрснийх эх орондоо, нутаг нугадаа, аав ээждээ тустай амьдрах ёстой. Амьдралд зорилго гэж бас байх учиртай.  Нөгөө талаар дэлхийд хоёр бөхтэй тэмээ ховордож байна. Нэгэнт тэмээний нутагт төрж өссөнийх ховордож байгаа энэ буянаа  өсгөе л гэж зорьсон. Би ганцаараа тэмээ өсгөөд хоёр бөхт тэмээний тоо толгойн хорогдлыг зогсоож чадахгүй ч хамгийн гол нь хүмүүсийн тэмээгээ хайрладаг, өсгөж үржүүлэх гэсэн сонирхол хүслийг өдөөх болов уу гэж бодсон. 

      Намайг тэмээгүй шахам байхад  гаднаа 100 гаруй тэмээ хотлуулчихсан айл байж л байсан. Нэгдэл тарахад өөрийнхөө гарын малыг  аваад үлдчихсэн олон хүн байсан. Гэтэл өчнөөн жил өнгөрсөн ч тэд одоо хүртэл тэр хэмжээндээ л байна. Над шиг ингээд өсгөчихсөн хүн бол цөөхөн байх. Тэгэхээр би тэмээгээ ингэж өссөнийг өмнөө тавьсан зорилго, шаргуу хөдөлмөрийн үр дүн л гэж хардаг. Зүгээр байхад өөрөө аяндаа өсдөг мал гэж байхгүй шүү дээ. Бойжуулсан ботго бүрийн ард хүний хүч хөдөлмөр шингэсэн байдаг. 

      -Мал мянга хүрэхээр идэх хонь олддоггүй гэх үг бий. Тэмээ мянга хүрэхээр бас тийм үү? 

      -Ер нь бол хөгшин хөвөө, онд орохгүй тэмээгээ заазлалгүй яахав. Энэ ингэ төд ботголчихлоо, одоо дахиад төл өгч чадахгүй гэдэг ч юм уу эсвэл энэ жил онд ороход төвөгтэй гэхчлэн тухайн малчин хүний ажиглалт сонголтоор малаа үлдээхийг нь үлдээж, хэрэглэхийг нь хэрэглэж байхаас аргагүй.   

      Тэмээ бусад мал шиг жил бүр төллөөд байдаггүй, олон жилийн хүч хөдөлмөрийн үр дүнд тоо толгой нь өсдөг амьтан учраас  тэр бүр дээс хутга барьж мал руугаа дайрахыг  боддоггүй.   

      -Би өөрөө говьд  төрж өссөн тэмээтэй газрын хүн. Тэмээ маллана гэдэг амар ажил биш шиг санагддаг. 

      -Амар  хялбар ажил гэж юу байхав. Мал өсөх сайхан л юм. Гэхдээ ний нуугүй хэлэхэд  сүүлдээ өөрөө дийлэхээргүй юм болж байна. Өөрөө үр хүүхэдтэйгээ зүтгээд,  бүр малчин авч ажиллаад  ч хүч хүрэхгүй үе олон тохиолдох юм. Малчин авч ажиллуулж байна гээд бас найдах итгэх юм бага шүү дээ. Хүний мал маллаж байгаа хүн чинь эзэн нь чимээгүй байвал чимээгүй л байна.  Тэгснээс тэмээндээ явъя гээд малынхаа захад явж байдаг хүн ховорхон болжээ. 

      -Танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ? 

      -Манайх таван хүүхэдтэй. Хүүхдүүд маань бүгд л их дээд сургууль төгслөө. Нэг нь  одоо сурч байна. Хүүгийнх маань манайхтай  хамт байна. Бусад  нь эзэмшсэн мэргэжлээрээ багш, Банкны салбарын эрхлэгч  гэхчлэн төв суурин газар  төвхнөсөн.  Гэхдээ энд байгаа хүүхдүүд өглөө оройдоо ингэ саалцаж, тором ботго уялцана  гэхчлэн малын ажилд бол байнга оролцоно. Ач зээ нар түрүүчээсээ тусад орж байна.   

      -Танайх ер нь хаагуур нутагладаг айл вэ? 

      -Өвөлдөө сумандаа ойртож өвөлждөг. Нэг буурны ингээ аваад төв суурин газраа бараадаж ирдэг.  Гол, устай идэштэй болохоор сумын ойролцоо өвөлжихэд хүндрэл гардаггүй.  Малаа төвөөсөө яваад эргүүлж  тойруулчихна. Ингэ ботголох болохоор хөдөөгөө гараад малаа төллүүлнэ. Залгуулаад ингэ ботгоо саалинд оруулж, ногоолуулж  тарга тэвээргийг нь авахуулж байгаад  өвөл болохоор сумандаа орж ирнэ дээ. Малын тухайд бол бэлчээр ногоо хаана байна, тэнд л нутаглана даа. 

      -Тэмээнийхээ тоо толгойг цаашид 2000 болгох бодол байна уу? 

      -Хоёр мянга болгох боломж байхгүй юм байна. Тэр битгий хэл мянга болгох боломж ч бараг бага. Няцалгүй, зоригтой байж л мянга болгоно шүү дээ.  Ер нь малын ажил, тэр дундаа тэмээний арчилгаа маллагаа гэдэг гарын үзүүрээр хийдэг ажил биш. Заавал биеийн хүчний хөдөлмөр ордог, хүч бяр шаарддаг. Бог малтай зүйрлэхийн аргагүй.  Тиймээс цаашид нэг хэсгийг нь эргэлтэнд оруулъя, үржлийн тодорхой сүргээ авч үлдэнэ гэсэн бодолтой байгаа. Цаашид тоо толгойг нь төд хүргэнэ гэж амлахад хэцүү. Тэгээд ч хүний нас хэд билээ, миний хувьд идэр нас маань эргэчихлээ. Тус тусдаа ажил албатай хүүхдүүдээ хэдий болтол малын ажилд  зүтгүүлэх билээ гэхчлэн асуудал байна. 

      -Санхүүгийн ямар нэг асуудал үүсдэг үү? 

      -Төгрөг мөнгө дутаад өр зээлэнд ороод явах юм юу байхав. Гэхдээ амьдрал юм болохоор асуудал үүсэх үе байлгүй яах вэ. Хэчнээн олон малтай байлаа гээд баячуудын зиндаа зэрэгт  очтолоо хаана ч юм. Малтай хүн байнга л зарлага гаргаж байдаг. Өвс тэжээл, арчилгаа маллагаа, ус хужир гээд  тэр бүгдэд мөнгө зарна.  Хэрэв олноор нь нядлаад борлуулбал орлогоо чамгүй нэмэгдүүлэх боломж байлгүй яахав. Гэхдээ өдөр шөнөгүй зүтгэж, хүмүүсийн хэлдгээр чөмгөө дундартал  хөдөлмөрлөж  байж  өсгөснийгөө зөвхөн ашиг орлогын нүдээр харж  үрж барж  болохгүй байна ш дээ. 

      -Тэмээ ер нь яавал өсөөд байх шиг байна? 

      -Зөв маллаж байж л өснө. Зөв маллана гэхээр нутгийг нь зөв сонгож, зөөлөн гараар  оролдох хэрэгтэй гэсэн үг. 

      -Танай тэмээ ямар омог угшилынх вэ? 

      -Би малынхаа тоо толгой гэхээс  илүүтэй  чанарт нь түлхүү анхаардаг.  Монголд тэмээний гурван ч омог угшил байна. Тэр бүгдээс нь буур авчирч тавилаа. Галбын говийн улаан, Ханын хэцийн хүрэн, Төхөмтунгалагийн хос зогдорт  гэхчлэн. Мөн нутгийнхаа шилмэл омгийн хээлтүүлэгчийг тавьж байна.  Би таван хошуу малаа бүгдийг нь тус тусад нь сайжруулж, энд тэндээс шилдэг омгийн хээлтүүлэгч авчирч тавьсан. 

      -Танай үүгээр хавтгайн угшилтай тэмээ хэр олон байна вэ? 

      -Манай  нутагт  бол цөөхөн дөө. Гэхдээ ганц хоёр бий. Шинэжинст, Баян-Өндөр талдаа хавтгайн төл цөөн бөр байдаг юм. Сонирхоод хавтгайн тайлаг гунж авчирч цус сэлбэж л байна. 

      -Тэмээ аль хэр үнэ хүрч байна? 

      -Дээд тал нь 10 сая төгрөг хүрчихлээ.
       
      -Ямар тэмээ тийм үнэ хүрэх вэ? 

      -Гол нь хурдан тэмээ л тийм үнэ хүрч байна. 

      -Танайд хурдан тэмээ хэр олон байгаа вэ? 

      -Хэд хэдэн тэмээ байна аа. Би чинь  улсдаа хурдан тэмээний анхны алдарт уяач  шүү дээ.  Улсын чанартай  тэмээний уралдаануудад удаа дараа оролцож олон айраг түрүү авч байсан. Ноднингоос эхэлж тэмээний уяачдад “Алдарт уяач” гэдэг цолыг өгч эхлэхэд анхныхыг нь надад өгсөн. 

      -Тэмээний уяа сойлго гэж байна биз? 

      -Байлгүй яахав. Тэмээний уяа морины уяа хоёр өдөр шөнө шиг өөр зүйл. Гэхдээ  мал сойж уралдуулах гэж байгаа болохоор тодорхой хэмжээний уяа сойлго байдаг. 

      -Танай тэмээ дээд тал нь хэдэн кг ноос өгч байсан бэ?
       
      -Хэдэн кг ноос өгч байна гэж ганцаарчлан үзэх боломж гарахгүй юм. Харин хөдөө аж ахуйн мэргэжилтнүүд  нэг сувай ингэний ноосыг тусад нь хэмжиж үзэхэд найман кг илүүтэй байсан. Хэрэв тэр ингэ боос ингэ /ботголох ингэ/  байсан бол бүр илүүг л өгөх байсан гэсэн үг. 

      -Мянган тэмээг ноослоно гэдэг хэцүү дээ? 

      -Хэцүү хэцүү. Ёстой л олны хүч оломгүй далай гэдэг шиг олны дэм тусаар бүтдэг ажил. 

      -Ярилцсанд баярлалаа.

      П.ЯДАМДОРЖ, ӨДРИЙН ШУУДАН

    • Д.Гомбо-Очир- Мянгат малчдыг “Туслах малчин 10,000 ажлын байр” санаачилгыг санаачилагч, сайн малчин

      Мянгат малчдыг “Туслах малчин 10,000 ажлын байр” санаачилгыг санаачилагч, Улсын сайн малчин

      Хөдөө 10000 мянган ажлын байр бий болгох боломжийн талаар Төв аймгийн Баянчандмань сумын Монгол Улсын сайн малчин П.Олонбат, Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын мянгат малчин Д.Гомбо-Очир нар мэдээлэл хийлээ. Тэд “Монголын маань мал сүрэг 61,5 сая билээ.Улс орны эдийн засаг хүндэрч, өр зээлэнд баригдаж, ард иргэд маань ажилгүйдэл ядууралд автаж байгаа энэ хүнд цаг үед мянгат малчид бид улс орныхоо хөгжил дэвшилд хувь нэмэр оруулах, ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулахад өөрсдийн хувь нэмрээ оруулах хүсэлтэй байгаа юм. Сүүлийн жилүүдэд Монгол малын мах, арьс шир, ноос ноолуурыг дэлхийн зах зээлд сонирхож байна. Арабууд хонь, япончууд, солонгосууд адуу, вьетнамчууд ямаа, орос, хятадууд үхэр, хонийг их хэмжээгээр авах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсээр байгаа билээ. Гэтэл эрэлт хэрэгцээг хангах мах, үйлдвэрлэл, хүчин чадал бидэнд алга байна. Бидэнд энэ ажлыг дэмжих, оролцох хүсэл зориг байна. Улаанбаатар хотод байгаа ажилгүй, амьдралын хүнд нөхцөлд байгаа айл өрхүүдээс мянгат малчин айл бүр нэгээс хоёр айлыг хариуцаж авахыг уриалж байна. Арван мянган ажлын байр бий болгох хөдөлгөөн, “Сэтгэлтэй ажилтан” хөтөлбөртэй хамтран ажиллаж хөдөө орон нутагт ажиллах хүсэл зорилготой хүмүүсийн бүртгэлийг эхлүүлсэн” гэв.

      Мянгат малчин Д.Гомбо-Очироос энэ талаар тодруулаа.

      -Мянгат малчиддаа та бүхэн уриалж байна. Энэ ажлыг та өөрийн хотондоо хэрэгжүүлсэн үү?

      -Хэрэгжүүлж байсан туршлага надад бий. Арваад залуу айлыг дэмжиж байсан. Өмч хувьчлалаар үйлдвэрийн хэрэгсэлээсээ салсан хүмүүсийг дэргэдээ авч, малжуулсан. Одоо тэдэн дундаас мянгат малчин болсон айл ч байгаа.

      -Мал маллая гээд зориод ирж байгаа хүмүүст хэдэн төгрөгний цалин, хангамж олгох вэ?

      -Бид сар бүр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлсэнээс багагүй цалин өгье. Малжуулах боломж ч байгаа. Хоол хүнс, унаа, хүүхдийн сургалтын төлбөр зэргийг нь бүрэн даая. Хэдэн жилийн дараа Улаанбаатар хотод орон сууцжуулах боломж ч харагдаж байна. Энэ талаараа гэрээ хэлэлцээр байгуулаад түүнийгээ батлуулаад хамтарч ажиллах юм.

      -Нэг мянгат малчин айлд хэдэн туслах малчин хэрэгтэй байдаг вэ?

      -Социализмын үед бол нэг өрх айл төчнөөн мал хариулна гэж хуваариладаг байсан. Одоо бол хоёр, гурван мянган малаа хоёулаа хариулаад явж байгаа олон мянгат малчин байна. Ер нь бол нэг мянгат малчин айлд хамжаа нэг өрх гэр заавал шаардлагатай байдаг. Хөдөө айлын мал маллахыг айлын зарц гэж зарим нь боддог. Тийм юм байхгүй. Зуучлалаар ажлын байранд очоод, гэрээ хийгээд ажиллаж байна гэсэн үг.

      -Та сая гэрээ гэлээ. Та нар малчидтайгаа гэрээ хийж ажлуулах уу?

      -Тэгэлгүй яахав. Гурвалсан гэрээ хийдэг. Энэ гэрээнд тухайн хүний ёс суртахуун, газар нутагтайгаа яаж харьцах, юу хийх , яахав гэх мэт зүйлүүд заасан байгаа. Ирж ажиллах хүмүүс маань гэрээт малчин гэсэн үг. Хэзээ, хаанаас ирэх нь мэдэгдэхгүй гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас аврал горьдож суухаар элэг нэгт ахан дүүсээ, малчдаа, мал сүргээ дэмжиж, эргэлтэнд оруулж, ажилгүйдэл ядуурлаа бууруулах, улс орныхоо эдийн засгийг өөд татах талаар бүгдээрээ эрвийх дэрвийхээрээ ажиллая, зүтгэе гэв.

      Б.ҮРЖИГ 2017/9/22

      10 мянган гэрээт малчны ажлын байр бий болгох асуудлыг анхлан санаачлагчдын нэг нь Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын мянгат малчин Д.Гомбо-Очир гуайтай хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.  

      -Мал, малчин хоёр монголчуудыг олон жил нуруун дэээрээ авч явж байгаа. Малчин гэдэг мэргэжлийн онцлог юу вэ?

      -Малчид бид амьтай юм бүхнийг хайрлагдаг, амьгүй юм бүхнийг гамнаж хэмнэдэг.  Дэлхий ертөнцөөс нэг ширхэг чулууг нь ч хотолж хэлтлээгүй. Өгсөн юмыг нь авдаг, өгөөгүй юмыг нь эксватораар ухаж,  капсулаар дэлбэлж нүх болгож авдаг хүмүүс биш. Өгсөн юм нь юу вэ гэвэл  ургасан өвс ногоог нь малаараа идүүлж, урссан усаар нь ундаалж амьдардаг ард түмэн. Тийм  учраас хамгийн оюунлаг, хамгийн ухаантай   хүмүүс гэж өөрсдийгөө боддог.  Яагаад гэвэл амьдрахуйн орчин, оршихуйн  үндэс эх дэлхийгээ  ухаж, шуналтай хүмүүсийн шуналыг хангаж амьдардаггүй.  Бидний олсон хэдэн төгрөг шуналын хор ороогүй цэвэр цагаан мөнгө байдаг гэж боддог юм. Зөвхөн хэдэн малаа дагаж улс орныхоо эдийн засгийг дэмжиж явна.

      Мал аж ахуй, нүүдлийн соёл иргэншил бол хэдэн зуун мянган жилийн турш Монгол түмнийг өдий болтол тусгаар улс байлгаж чадсан дархлаа юм. Малчид үнэндээ тэр өв  соёлыг тээгчид.  

      Малчид бол гэр нь цагаан, сэтгэл нь цагаан, сүү нь цагаан, гэр нь цоожгүй ард түмэн. Яагаад хаалгаа түгждэггүй юм, малчид бүдүүлэг гэж Их Хурлын гишүүнээс гарсан үг шүү. Бид бүдүүлэгтээ хаалгаа цоожилдоггүй, ядарсандаа нүүж суугаад байдаг юм биш.  Дэлхийн хүн төрөлхтөн нэгэн цагт бүгд нүүдэлчин байсан. Харин чадалгүй нь байшин барид суурин соёл иргэншилд шилжсэн бол чадалтай нь  нэмэх хасах 40 градуст нүүж суугаад амьдарч, ард түмнээ тэжээгээд явж байна. Тэр байтугай дэлхийг ч тэжээж байна.  Өнөөдөр алт долоож, нүүрс хазаад амьдарч байгаа хүн нэг ч байхгүй шүү.

      -Эх оронч хүмүүс л гэж хэлэх гээд байнаа даа?

      -Тиймээ, эх оронч хүмүүс. Гэхдээ хэвлэлийн цаас хэлний үзүүр хоёроор би эх оронч хүн гэж ярьдаггүй. Цээжээ дэлдэж бус зүрхнийхээ угаас чимээгүйхэн эх орноо хайрлаж явдаг тийм л хүмүүс. Хонио хариулж явахдаа зүрхнийхээ угаас хангай дэлхийдээ залбирдаг, газар шорооныхоо төлөө сэтгэлээ чилээж  явдаг хүмүүс.

      -Хонио хариулаад явна гэдэг их жаргалтай  байдаг байх. Хавар мал төллөх цагаар малчны хотонд очих ч сайхан шүү.

      – Малчин хүн өглөө бар цагт босохгүй бол ажил нь барагдахгүй. Өглөө босоод хониныхоо явдлыг хараад услах үгүйгээ шийдэх хэрэгтэй. Гэхдээ эзгүй хээр тал, хөх номин тэнгэрийн дор малаа маллаад уушиг дүүрэн тэнүүн сайхан амьсгалаад амьдрах шиг сайхан юм хаана байхав. Гэтэл одоо ч мал маллая, малын захад хэд хоноё гэхээсээ илүүтэй дуугаа дүрсжүүлэх гэсэн хүмүүс л хөдөө малчны хотонд очдог болоо шив дээ. Морины цулбууураас барьж байгаад л нэг хүн дуулна. Хотон дотор хурга ишиг үргээгээд л нэг хүн ирж дуулна, эсвэл тэмээний бурантагнаас барьж байгаад л дуулна. Тэгээд хотод ирээд Соёлын тэргүүний ажилтан болно. Биднийг рекламны бай, ашиг хонжооны хүн гэж боддог  болчихсон юм шиг байна.

      -Танаас хэвлэл мэдээллийнхэн ярилцлага авах гэж их хошуурах юм. Таны ярианаас дандаа шинэ содон санаа гардаг. Ингэхэд та ер нь ямар боловсролтой хүн бэ?

      -Би бол хонь хариулдаг л хүн,  юугаа ярихав. Гэхдээ Монгол хүний ухаан дотроосоо ундарч айраг шиг исэж байдаг юм. Данболи, сахар  спирт нэмж хийхгүйгээр айраг аяндаа исдэг. Яг үүн шиг. Тийм болохоор монгол малчин хүн боловсролтой боловсролгүй гэхээсээ илүүтэй цаанаасаа өгөгдөл нь байдаг л юм бол айраг шиг ухаан санаа нь дотроосоо исэж гараад байдаг юм.

      -Та санаа бодлоо улс төрчидтэй уулзаж танилцуулж байв уу. Тухайлбал, 10 мянган ажлын байрныхаа талаар?

      -Манай энэ төрийн түшээд сонгууль болохоор л хошуугаа унжуулж хормойгоо дэвсэж байгаад санал авна. Тэгээд л эмээлээ авсан морь шиг алга болдог. Сонгуулийн маргааш Төрийн ордонд ирээд гишүүнтэйгээ уулзая гэвэл завгүй байна, ийм ч хуралтай, тийм ч ажилтай гээд бараг л танихгүй хүн шиг болчихдог.  Лоохууз гуайн хэлсэн үг байгаа ш дээ. Ер нь энэ улстөрчдийн үг, хэлж ярьж байгаа нь  төрийн бодлого биш зүгээр л шоу. Харин тэр чавганцын ярьж байгаа үгийг төрийн ордонд оруулаад ирвэл тэр төрийн бодлого шүү гэж хэлсэн байдаг. Тэгэхээр уг нь бидний энэ ярьж байгаа чинь л төрийн бодлого шүү дээ.

      -Мал эмнэлгийн үйлчилгээг төр эргээд авч байгаа. Танай нутгаар шүлхий гайгүй юу?

      -Хөдөө орон нутагт шүлхий өвчин их гарч байна.  Би одоо 70 хол гарсан настай хүн. Өмнөх нийгмийн үед СЭВ гэж социалист орнуудын нөхөрлөл байлаа. Тэр үед эдгээр орнуудтайгаа хамтарч байгаад Монголын малыг ямар ч өвчингүй болгож эрүүлжүүлж чадсан. Монголчууд тухайн үед энэ ах дүү орнуудын тусламжтайгаар олон арван үйлдвэр завод, орон сууцны хороолол барьсан. Дархан, Эрдэнэт гээд бүхэл бүтэн хот суурин, сангийн аж ахуйнууд.  Энэ бүхний  оронд бид нэг кг алт,  нэг тэвш нүүрс өгөөгүй.  Харин  малаа хөлөөр нь, махаар нь гаргаж энэ их бүтээн байгуулалтын  хариу болгон өгч байсан. Энэ улс орны хөгжлийг ингэж малаараа авчирсан юм шүү. Эндээс мал аж ахуй гэдэг ямар гайхамшигтай болохыг анзаарч байгаа байх. Тэр үед Монголын малын махыг дэлхий булаалдаад авах хэмжээний тийм эрүүл саруул хүнс байсан гэдэгт эргэлзах юм алга.

      Гэтэл өнөөдөр малчдаа малгай өмссөн мал, эхнэрийг нь алчуур зангидсан  адгуус гэж бичиж байна.  Зарим нэг нь малыг чинь малчид биш хуц ухна л өсгөж байна гэж ярьж байна. Бид үүсэл гарлаа бодоод үзвэл бүгд л хөдөөний хүмүүс шүү дээ.  Гэтэл хот  хөдөөгийн ялгаа гаргаад л хөдөөнийхнийг  орк, тэнэг мангуугаар нь дуудах жишээний. Энэ малчид дотор чинь ухаан бодол нь дэлхий шиг хүмүүс зөндөө байгаа. Тэд чинь тэгж юм бүхэн дээр дуугараад байдаг хүмүүс биш.

      -Та дээр шүлхий өвчин гэж ярьж байгаад хазайчих шиг боллоо. Шүлхий ер нь юунаас болоод яагаад гараад байна вэ?

      -Энэ шүлхий өвчин чинь хүүхдийн ханиад шиг тэнд нэг нь ханиаж байхад энд нөгөөх нь найтайж байдаг өвчин биш. Нэг дарагдчихвал арав, хорин жил нам жим байдаг өвчин. Гэтэл шуудхан хэлэхэд энэ өвчнийг тэр вакцин гэдэг аюултай наймаанаас болж тараагаад байна. Малыг вакцинжуулна гэдэг нарийн шинжлэх ухаан байж таарна. Гэтэл тэр вакциныг нэг наймаачин, нэг мэргэжлийн бус компани оруулж ирдэг. Энд  Монгол улс дотооддоо Биокомбинатад үйлдвэрлээд байх боломж байна аа. Үүнийг хүн хүн бүхэн ярьж байна. Гэтэл Биокомбинатаар хийлгэдэггүй юм байна. Тэр цаад мөнгөтэй төгрөгтэй хүмүүсийнхээ бизнесийг дэмжиж гаднаас оруулахыг илүүд үздэг юм байна. Үүнийг амтай болгон ярьж, сонин хэвлэлээр ч их бичээд байгаа ш дээ.  

      Мал нь шүлхийгээр өвчилчихөөд байдаг, нөгөө вакцин нь ирэхгүй хэдэн хоног сараар хүлээлгэнэ.  Энэ хооронд нөгөө шүлхий нь дамжиж халдварлаад газар авчихдаг. Ийм л байгаа. Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжиж вакцин үйлдвэрлэх боломжийг нь хангаж өгөхийн оронд хааж боодог, намаар талцуулдаг, ажлаас нь халахаар далайлгаж байгаа нь шүлхийтэй тэмцэх биш дэмжих гээд байгаа мэт харагдаж байна.

      Сүүлийн таван жил шүлхий гарлаа. Өвчтэй гээд Монголын махыг авдаг гадаадын улс орон байхгүй болсон. Ингэхээр чинь монголчууд энэ 66 сая малаа яах болж байна. Нарантуул, Хүчит шинхор, Хархорин  зах дээр борлуулах уу. Гэтэл  дэлхийн хоёр их хөрш танай тарган махыг авъя гээд байж байна шүү дээ.

      -Малчин хүний хувьд вакцинаас гадна шүлхийнээс салах өөр ямар арга чарга байна гэж хардаг вэ?

      -Шүлхийтэй тэмцэж байгаа одооны энэ арга хэлбэр огт болохгүй байна. Шүлхий гэдэг чинь ганцхан засмал замаар явдаг юм биш ээ. Хаа л бол хаагуур явдаг. Гэтэл засмал зам дээр л ариутгал хийгээд зогсож байна. Халдвартай газраас морьтой хүн мордоод гүвээ давахад шүлхийний халдвар бас л хамт тэр гүвээг давж байдаг. Шүлхий өвчн гарвал бие даасан  хорио цээрийн хуультай болоё. Одооны энэ зохицуулалт чинь зохицохгүй байна.

      -Бэлчээр тулгамдсан асуудлын нэг боллоо. Янз бүрийн санаа оноо явж байна. Таны хувьд?

      – Бэлчээр хомсдож байна гэж яриад байгаа юм. Гэвч тийм биш. Одоохондоо Монголын байгаль бидний хэрэгцээг хангаад байгаа юм. Хэрэгцээг бол хангаж байна, харин  бидний шуналыг бол хангаж чадахгүй.

      Гэхдээ  бэлчээрээ цалжилтөөс хамгаалах ёстой. Энд төрийн тууштай бөгөөд оновчтой бодлого хэрэгтэй. Санаачлага багадахгүй. Би хэдэн жилийн өмнө хүүхдүүдтэйгээ нийлж хоёр гурван мянган мод тарьсан юм. Одоо их хөөрхөн ойн төгөл болсон. Тэгээд, энэ хурмаст гэдэг чинь гайхалтай зохицолтой байдаг юм байна. Тээр тэндээс гарсан үүл явсаар байгаад л тэр ойн төгөл дээр зорьж очоод хур буудаг юм байна. Ийм гайхамшигтай зохицолтой байдаг аж. Ой мод үүл татдаг гэдэг нь үнэн юм байна.  Бэлчээрийнхээ чанар байдлыг сайжөруулж, харгана, олон наст гэхчлэн тарих хэрэгтэй байна.  

      -Малчдын залгамж халааны тухайд…

      -Энд нэг зүйл их гай болж байна. Дипломтой ажилгүйчүүд бэлддэг хулхины дээд сургууль дэндүү олон болсон. Тэднийг төгссөн хүүхдүүд их л сайндаа “Номин”-гийн худалдагч болдог байх. Үүний төлөө л эцэг эхээ зовоож хоттой хонийг нь нядалж  хэдэн жил хот руу зөөж сургалтын талбөрөө төлж байна. Төгсөөд ажилгүйчүүдийн эгнээг сэлбэх гэж, худалдагч, аль эсвэл энд тэндхийн хамгаалагч хийхийн төлөө ингэх хэрэг байгаа юм уу.

      Өөр нэг асуудал байна. Монголд 330 сум бий. Энэ дэндүү олон байна. Үүнээс шалтгаалаад хонхор хонхортоо бүгцгээж, хөмөрсөн тогооны доторхи амьдрал гэдэг шиг болжээ. Цус ойртолтын нэг шалтгаан энэ болж байна. Энэ бол улс орны тухайд бол маш аюултай зүйл.

      -Малчдын залуу халаа их цөөрч байх шиг байна …?

      -Үндсэн хуулинд монгол хүн амьдрах газраа сонгох эрхтэй гэж заасан. Хөдөөний малчид зарим нь мал хуйгаа зуданд дуусгаад хот бараадаж ирсэн. Зарим нэг нь бие амар, хөнгөн шингэн амьдрал хайж ирсэн байх. Ингээд нийслэлийн гэр хорооллын янданг 50-60 мянгаар нэмчихээд байгаа. Хотод  ирээд ажил олддоггүй. Сайндаа Нарантуул дээр тэрэг түрдэг байх. Ингэж яндангаас гадна ажилгүйчүүдийн эгнээг тэлж ядуурал нэмэгдэж байна. Эд нар хэдийгээр ядуу зүдүү, гялайх цалайх юмаар бага ч гэсэн бидний л нэг хэсэг. Тэгээд би ийм түмүүстэй очиж уулзлаа.  Би жирийн ард түмний нэг учраас тэр жирийн хүмүүстэйгээ очиж уулзаж байгаа юм.

      -Тэд тэгээд юу ярьж байх юм?

      -Тэд ярьж байна. Би төдөн жилийн өмнө Ховдоос,  Увсаас ирсэн. Энэ хотод чинь зовсон хүн жаргадаг золбин  нохой зоолдог газар гээд ирсэн чинь тийм юм биш байна. Харин ч зовдог газар юм байна. Хөдөө орон нутаг ямар агуу юм бэ. Би эргээд хөдөөгөө гармаар байна гэцгээж байна. Гэтэл монгол хүмүүс гэдэг чинь нэрэлхүү ичимтгий. Эргээд очих гэхээр нөгөө нутгаа орхиод явсан хүн чинь өөдөлж дээшилсэн юу ч үгүй, харин ч бүр улам дордоод очихоос санаа нь зовдог, ичдэг юм байна. Нөгөө хот бараадаад явсан хүн чинь өмсөе дээл байхгүй,  мордоод явъя гэхээр тохох эмээл байхгүй. Ингээд ичээд санаа нь зовоод орон нутагтаа очдоггүй.

      -Таны энэ хүмүүстэй уулзсан гол зорилго юу байв. Нөгөө  10 мянган малчныхаа асуудлаар уу?

      -Тэгэхээр яахав гэхээр би энэ хүмүүсийг  хөдөө гаргая гэж зорьж байгаа юм. Нийтдээ 10 мянган өрхийг хөдөө гаргая гэсэн төлөвлөгөө бий. Монгол Улсад мянгат малчин 11600 гаруй өрх байна. Тэдэн дотор 3000 малтай ч байна, 30 мянган малтай нь ч байгаа. Тэдэнд хүн хүч дутагдаж байна. Тэгвэл энэ хүмүүсийг тэр хүн хүч дутагдаж байгаа газарт  аваачиж ажлаар хангая гэж байгаа юм. Ингэвэл 50-60 мянган өрх хотоос нүүхэд араас нь хэдэн мянган хүн явна. Энэ хэмжээгээр хотын утаа, нийтийн тээвэр гээд асуудал хөнгөрнө. Ажилгүйдэл, ядуурал мөн ийм хэмжээгээр буурна.

      -Хөдөө гарч байгаа өрхүүдээ ямар нөхцөл боломжоор хангахаар төлөвлөж байгаа вэ?

      -Эхний ээлжинд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнээс дээгүүр 500 мянган төгрөгийн цалин өгье. Эхний таван жил мах сүү, гурил будаа, сахар гэхчлэн хүнсний бүтээгдэхүүнийг ямар нэг нормчлолгүй хангая. Тэгээд хөдөө амьдрах гэж хүсч байгаа бол 50-100 толгой төллөх мал өгч малтай болгоно. Улаанбаатар хотод хүүхэд нь сургууль соёлд суралцаж байгаа бол төлбөрийг нь бид төлье гэж байгаа юм. Тэгээд цаашдаа хөдөө олон жил болж хүүхэд нь 12 дугаар анги төгсөөд хотод суралцахаар бол нэг өрөө байр ч болтугай авч өгөх боломжийг бас хайна гэж байгаа. Иймэрхүү нөхцөл боломжтйгоор уриалаад байгаа юм.  Энэ асуудлаар хоёр ч удаа Улаанбаатарт  ирж хэвлэлийн бага хурал хийж байлаа.

      -Тэгээд энэ уриалгын дагуу хүн хэр очсон бэ. Өөрөөр хэлбэл малчин болсон хүн байна уу?

      -Тооны хувьд олон биш ч байгаа. Эхний удаад хоёр сайхан залуу очсон. Нэг нь Америкт сургууль төгссөн, нөгөө нь дотооддоо санхүүгийн сургууль төгссөн хоёр залуу малчин болж нэгэн жилийг хамтдаа үдээд байна. Маш сайн ажиллаж байна. Төв суурин газар өсч өндийсөн энэ хоёр залуу маань миний заавар зөвлөгөөн дор ажиллаж, өвлийг өнтэй давсан. Мал маллах эрдэмд  идэвхтэй суралцаж байна. Өнгөрсөн жил зуд болно гээд малчид малаа олноор нядалсан. Хуц ухна тавьж малаа хээлтүүлээгүй. Харин би зөрж малаа хээлтүүлсэн. Энэ жил гэхэд манайх 1000  гаруй хурга авлаа. Өвлийг өнтэй сайхан давсан.  Манай хоёр залуу зуд гэдэг чинь цас мөснөөсөө илүү хариуцлага байдаг юм байна гэдгийг сайтар ойлгож авсан.

      -Хүүхдийг зургаан настайд нь сургуульд оруулж байгаад малчид их шүүмжлэлтэй ханддаг…

      -Зургаан настай хүүхэдтэй эцэг эх гэдэг чинь их залуу хүмүүс байж таарнаа даа. Гэтэл зургаахан настай балчир амьтнаа хөдөөний малчин аав ээж нь ганцааранг нь сумын төвийн сургууль руу илгээж чадах уу. Яадахгүй. Яах ч аргагүй эхнэр нь дагаад сумын төвд суудаг, нөхөр нь хэдэн малаа сахиад хөдөөгөө үлддэг. Залуу хүмүүс бие биеэсээ тусдаа байна гэдэг хэцүү. Ингээд арга буюу  хэдэн малаа зарж төв суурин газар барааддаг эсвэл гэр бүл салж сарнихад хүрдэг. Иймээс хүүхдийг зургаан настайд сургуульд нь суулгана гэдэг “галуу дууриаж хэрээ хөлөө хөлдөөв” гэдэг ши г л юм. Бусдыг дууриаж болно, гэхдээ өөрийн орны онцлог гэдэг юмаа сайн тооцоолох хэрэгтэй.

      -Ярилцсанд баярлалаа

      Ярилцсан: П.Булган

    • Cheese Republic Mongolia- Цэвэр агаар, цэнгэг усны Монгол бяслаг

      Монгол орны аймаг, орон нутгийн онцлогоос урган төрүүлж буй бяслаг.

      Cheese Republic Mongolia хөдөлгөөнийг Ядамсүрэнгийн Энхээ санаачилан өрнүүлж байна. Монгол бяслагуудын нэгдсэн брэндингийн бодлогоор хөгжүүлнэ.

      Бяслаг багадаа 3 сар өдөр болгон адууны сүүлэн шоткоор жамц давстай хандаар норгож эргүүлэн тогтмол температурт арчилсанаар идэхэд бэлэн болно. Зарим нь удах тусам улам амттай болно. Өндөр газрын ховор ургамал, цэвэр рашаан булаг, цэнгэг сийрэг агаар нь Тува яки бяслагийн бойжиж өссөн өлгий нутаг юм. Зуны 2 сард сарлаг 3000 м бэлчиж ховор ургамлаар хооллодог бас өдөрт 1 -хэн литр сүү өгөөд сүүний 10% нь бяслаг болдог тул бид энэ 2 сард бяслаг хийж амжин та бүхэнд хүргэхийг хичээж байна. Нутгийн нүүдэлчний бүтээгдэхүүнээ дэмжээрэй, баярлалаа та бүхэнд урам хайрласанд.

      https://www.facebook.com/cheeserep.mn/

      Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян Улаан, Уянга сумдуудын нутагт сэрүүн Хангайн ууланд бэлчдэг сарлагийн сүүгээр хийсэн энэ бяслагийн амт чанарыг нэр нь өөрөө илэрхийлнэ. Сарлагийн сүүний уураг тосны өндөр агууламж нь гайхшруулах боловч сонгодог аргуудаар бяслаг хийхэд тийм ч амар биш юм.
      Тослогт бяслаг нь зөөлөн чедар (mild cheddar) хийгээд морбье (morbier) мэтийн бяслагтай төстөй санагдах боловч чийгийн агууламж, бага зэргийн шинэ шар тосны амтны өнгө нь түүнийг давтагдашгүй ховор бяслаг болгодог. Бяслагийн ертөнцөд Монголыг төлөөлөх өвөрмөц бүтээгдэхүүн болж чадна гэдэгт
      итгэлтэй байна. Халуун хайрсан талх, хатаасан жимс, самар зөгийн балтай хослуулж үзээрэй.

    • Дамдинсүрэнгийн Наранцогт- Байгаль эх дэлхийгээ хамгаалах тэнгэрлэг аян

      Дундговь аймгийн унаган хүү Дамдинсүрэнгийн Наранцогт 2010 онд “Байгаль эх дэлхийгээ аврах тэнгэрлэг аян”-ыг өрнүүлснээс хойш 9 жилийн хугацаанд 20 орчим нэр төрлийн 91 000 мод тарилаа хэмээн мэдэгдлээ. 

      Тэрээр энэхүү аяныг өрнүүлснээс хойш Монгол Улсынхаа 15 аймгийн 50 орчим сум, нийслэлийн 7 дүүрэгт иргэдийг сайн дурын хөдөлгөөн, мод тарих ажилд уриалан дуудсаар иржээ.

      Д.Наранцогт өнөөдөр өөрийн төрж өссөн нутаг Дундговь аймгийн Өндөршил суманд сухайн мөчир, голт бор, шар хуайс зэрэг нэр төрлийн 1000 орчим мод тарьсан аж.   

      Тарьсан моддын ургалт 70 орчим хувьтай байгаа нь сайн дурын үндсэн дээр иргэдийг уриалан дуудаж төр засгаас нэг ч төгрөг гаргалгүйгээр хийж буй ажлын минь үзүүлэлт хэмээн тэрээр ярьж байна.

      АНУ-д гэр бүлээрээ ажиллаж амьдардаг түүний фэйсбүүк найз O.Батсайхан нэг сая төгрөгийн хандив өгсөн бол “Байгаль эх дэлхийгээ аврах тэнгэрлэг аян”-ыг дэмжигч БНХАУ-ын Хөх нуур Төвөдийн өндөрлөгт амьдардаг Дээд Монголчууд мөн түүний энэ буянтай үйлсийг дэмжиж хандив илгээжээ.

      Д.Наранцогт өөрийнхөө санаачилж, хийж, хэрэгжүүлэх гэж зүтгэж байгаа энэ үйлийг ойлгон тусалж дэмждэг элэг нэгтнүүддээ талархаж байгаагаа  илэрхийлээд миний араас мянга мянган хүн эх дэлхий, ирээдүй хойчийнхоо төлөө санаа тавин мод тарьдаг болоосой хэмээн уриалжээ. 

      Холбоо барьж харилцах https://www.facebook.com/naran…

      Эх сурвалж:  Дундговь /МОНЦАМЭ/.  https://www.montsame.mn/en/rea…

    • Буянзын МЯГМАРЖАВ- Нүүдлийн соёл иргэншлийн дэлхийн хөгжилд оруулсан өөрчлөлт

      Эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор, профессор

      Завхан аймгийн Улиастай хотын уугуул. 1961 онд ХААДС-ийг төгсөж агрономич мэргэжилтэй болсон. Төгсүүтээ ХААЯ болон ХААЯ-ны шууд харьяа Хэрлэнбаян-Улааны отор тэжээлийн станцад ерөнхий агрономичоор ажиллаж байгаад ШУА-д эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажилласан. 1972 онд хуучнаар ЗХУ-ын Москва хотноо дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалсан. 1999 онд “Монгол болон Ази, Африкийн нүүдлийн мал аж ахуйтай орнуудыг харьцуулан судалсан нь” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ сэдэвтээ дэлхийн 40 орон, 40 сая нүүдэлчдийн аж ахуй эрхлэх ухааныг судлан багтаасан юм. Энэ хугацаанд ХААИС, МУИС-д багшлан олон эрдэмтэн шавьтай болсон бөгөөд тэдгээрийн дунд хоёроос гурван шинжлэх ухааны доктор, 10 гаруй дэд доктор бий. Түүнээс гадна ШУА-ийн Эдийн засгийн хүрээлэн, Нүүдлийн соёл иргэншлийг судлах олон улсын хүрээлэнд тус тус ажиллаж, олон улсын хурал, зөвлөлгөөнд илтгэл тавьж, залуу эрдэмтдийн эрдэм шинжилгээний ажлыг удирдаж байсан.

      ХААИС-ийн Мал аж ахуй, биотехнологийн сургуульд доктор / Ph.D /, Агро экологийн сургуульд  шинжлэх ухааны доктор /Sc.D/ хамгаалуулах зөвлөл, МУИС-ийн Газар зүйн шинжлэх ухааны доктор /Sc.D/-ын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн гишүүнээр тус тус ажиллаж байна.

      ЯРИЛЦЛАГА УНШИХ

      Б.Мягмаржав:Орчин үеийн дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн үүдийг Монголын их Юань гүрэн нээсэн

      Буянзын Мягмаржав МОНЦАМЭ агентлагт ном бүтээлийнхээ дээж 15 ботийг өнөөдөр бэлэглэлээ. Тэрбээр эдгээр ном бүтээлдээ дэлхийн эдийн засаг, нүүдлийн аж ахуй, өнөөгийн эколог, бизнес жуулчлалын асуудлыг хөндөн бичсэн аж.

      – Эрдэмтэн багш та манай агентлагт бэлэглэж буй ном бүтээлийнхээ талаар сонирхуулна уу ?

      – Миний бүтээлүүд олон улсын чиглэлтэй учраас өнөөгийн дэлхий, Ази, Африкийн орнуудын нүүдлийн мал аж ахуй болоод Монголын хаадын түүх бол дэлхий ба Евроазийн түүхтэй салшгүй холбоотой учраас манай улсын үндэсний агентлаг МОНЦАМЭ-дээ бэлэглэх сэтгэл төрсөн юм. Учир нь, МОНЦАМЭ агентлаг дэлхийн олон орны мэдээллийн сүлжээтэй ойр, өөрийн дэргэд англи, орос, хятад, япон зэрэг хэлээр сонин гаргаж түгээдэг учраас бүтээлээ бэлэглэх нь зөв гэж бодсон.

      Эхний 9 боть нь дэлхийн 40 гаруй орныг хамарсан 40 сая нүүдэлчдийн амьдралыг тусгасан нүүдлийн мал аж ахуйн сэдэвтэй юм. Дараагийнх нь 6 боть Монголын эзэнт гүрэн, Монголын их Юань улсын түүх болон “Монголын нууц товчоо”-г дэлхийн эдийн засаг, олон улсын эдийн засгийн харилцаа, маркетингийн үүднээс судалж Хубилай, Өгөөдэй, Бат, Зүч, Гүюг зэрэг их хаадад зориулан бичсэн бүтээлүүд юм. 

      – Эдгээр ботийг эрдэмтэн нөхөдтэйгөө хамтран бичив үү, аль эсвэл дан ганц таны бүтээлүүд үү?

      – Хоёр ботийг нь баг болж хамтран бичсэн. Бусад бүх ботийг би өөрийнхөө олон жилийн судалгаа, ажиглалт, эрдмийн бүтээлийнхээ шим дор бүтээсэн гэх үү дээ. 

      – Та эдийн засгаас гадна түүхийн чиглэлээр нэлээд судалгаа хийжээ дээ?

      – Миний бие Завхан аймгийн Улиастай хотын уугуул. 1961 онд ХААДС-ийг төгсөж агрономич мэргэжилтэй болсон. Төгсүүтээ ХААЯ болон ХААЯ-ны шууд харьяа Хэрлэнбаян-Улааны отор тэжээлийн станцад ерөнхий агрономичоор ажиллаж байгаад ШУА-д эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажилласан. 1972 онд хуучнаар ЗХУ-ын Москва хотноо дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалсан. 1999 онд “Монгол болон Ази, Африкийн нүүдлийн мал аж ахуйтай орнуудыг харьцуулан судалсан нь” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ сэдэвтээ дэлхийн 40 орон, 40 сая нүүдэлчдийн аж ахуй эрхлэх ухааныг судлан багтаасан юм. 

      -Хэд хэдэн их, дээд сургуульд багшилж байсныг тань дуулсан?

      – Энэ хугацаанд ХААИС, МУИС-д багшлан олон эрдэмтэн шавьтай болсон бөгөөд тэдгээрийн дунд хоёроос гурван шинжлэх ухааны доктор, 10 гаруй дэд доктор бий. Түүнээс гадна ШУА-ийн Эдийн засгийн хүрээлэн, Нүүдлийн соёл иргэншлийг судлах олон улсын хүрээлэнд тус тус ажиллаж, олон улсын хурал, зөвлөлгөөнд илтгэл тавьж, залуу эрдэмтдийн эрдэм шинжилгээний ажлыг удирдаж байсан.

      ХААИС-ийн Мал аж ахуй, биотехнологийн сургуульд доктор / Ph.D /, Агро экологийн сургуульд  шинжлэх ухааны доктор /Sc.D/ хамгаалуулах зөвлөл, МУИС-ийн Газар зүйн шинжлэх ухааны доктор /Sc.D/-ын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн гишүүнээр тус тус ажиллаж байна.

      – Та одоо яг ямар бүтээл хийж байна вэ?

      – 15 боть дээрээ нэмээд 3 боть шинээр бичиж байна. Эдгээрийгээ хэвлүүлчихвэл 18 боть болох юм. Бичиж байгаа бүтээлээсээ иш татвал, “Олон улсын интеграц-Монголын эзэнт гүрэнд” гэсэн бүтээл дээрээ ид сууж байна. Энэ бүтээлдээ Мөнх хааны тухай өгүүлэх юм.

      – “Дэлхийн эдийн засагт Монголын их Юань улсын оруулсан хувь нэмэр” боть тань сонирхол татаж байна. Энэ ботийн онцлог нь юу вэ?

      – Энэ ботио Хубилай хааны мэндэлсний 800 жилийн ойд зориулан бичсэн юм. Гол онцлог нь орчин үеийн дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн үүдийг Монголын их Юань гүрний эдийн засаг нээж өгсөн гэдгийг өнөө үеийнхэнд ойлгуулах гэж хичээсэн юм. Жишээлэхэд, Юань гүрэн дэлхийд усан замын харилцааг хөгжүүлсэн, ялангуяа Энэтхэг, Солонгос, Япон, Зүүн өмнөд Азид усан харилцааг хөгжүүлэхэд ихээхэн нөлөөлснийг энэ ботьдоо онцлон дурдсан байгаа. Мөн өнөөдрийн яриад байгаа дэлхийчлэл болон дэлхийн эдийн засагт Монголын их Юань гүрний оруулсан хувь нэмэр их байсныг ч тодруулж өгөхийг хичээсэн. Мөн Өгөөдэй хааны 830 жилийн ойд зориулсан “Олон улсын маркетингийн орчин-Монголын нууц товчоонд” хэмээх 12 дугаар ботио охин М.Халиуныхаа /доктор/ хамт бичсэн. Энэ ном их хөдөлмөр, хөлс шингэсэн бүтээл болсон л доо. Энэ бүхнийгээ нэгтгээд дүгнэхэд, монгол хаадын тухай болоод дэлхийн нүүдлийн аж ахуйг өнөөдрийн эколог, бизнес, жуулчлалаас салгах аргагүй юм шиг бодогддог юм.

      – Таны эрдмийн ажлыг охин чинь үргэлжлүүлж байгаа юм аа даа, бүтээлээс нь дурдвал…?

      – Миний охин МУИС-ийг  Олон улсын худалдааны мэргэжлээр төгсөөд эрдэм судалгааны ажил хийж байна. 1997 онд Олон улсын худалдааны чиглэлээр дэд докторын зэрэг хамгаалсан. Одоогоор СЭЗИС-д багшилж байна. Хамгийн сүүлд  “Монголын ноос ноолууран бүтээгдэхүүн, тэдгээрийн брэнд-Олон улсын зах зээлд” номоо хэвлүүлээд байна.

      Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/ Батсайхан.Ж  183@montsame.mn  | 2020-01-28 16:11:19