Монголын анагаах ухааны түүх 5000 жилийн өмнөөс эхтэй гэвэл уншигч та итгэх үү. Хэдэн зууны тэртээд монголчууд анагаах эрдмийг дэлгэрүүлж, хүн зоноо эмчилж байсан түүхийг судалж, түүнийгээ нэгтгэн “Монголын уламжлалт анагаах ухааны түүх” хэмээх дөрвөн боть номыг туурвисан Монголын анагаах ухааны академийн гишүүн, академич, Анагаах ухааны шинжлэх ухааны доктор, дэд профессор Ш.Болдтой хийсэн сонирхолтой ярилцлагаа хүргэж байна.
6
xz
Миний ном НҮБ-ийн зургаан хэлээр хэвлэгдсэн
asf
-Уламжлалт анагаах ухааны салбартай холбогдсон түүхээсээ хуучлаач?
-1993 онд Анагаах ухааны их сургуулийн Уламжлалт анагаах ухааны ангийн анхны төгсөгчдийн нэг. Төгссөн цагаасаа уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр тэр дундаа судасны анагаах ухааны чиглэлээр суралцсан. Судас барьж оношлох аргын шинжлэх ухааны мөн чанар гэж юу юм гэдгийг тогтоох судалгааны ажил хийж, 1998 онд анх Анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалж байлаа. Тэр хугацаанд би Эрүүл мэндийн яаманд Уламжлалт эмнэлэг хариуцсан мэргэжилтэнээр ажиллаж байсан тул төрийн захиргааны албанд уламжлалт анагаах ухааны бодлогыг боловсруулахад гар бие оролцож явсан.
өй
Ялангуяа 1993 онд зах зээлд шилжээд нийгмийн ороо бусгаа үед Уламжлалт анагаах ухаан гээд нэг шинэ салбар бий болчихсон. Тэрийг яаж хөгжлүүлэх вэ бодлого хэрэгтэй байсан үе. Мөн хувийн хэвшил гэдэг салбарыг давхар хариуцдаг байлаа. Хувийн хэвшил гэдэг ойлголт дөнгөж бий болж байсан. Хүнд хоёр салбарыг хариуцаж байсан ч тухайн үедээ Эрүүл мэндийн яамны бодлогыг тодорхойлж явлаа. Уламжлалт анагаах ухааны салбарт хоёр удаа үндсэн чиглэл гарсан. Эхнийх нь 1990-1992 онд яаманд энэ салбарыг хариуцаж байсан н.Батчулуун гэдэг хүн анхны чиглэлийг гаргасан. Дараа нь би 1995-2000 онуудад уламжлалт ангаах ухааныг хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг Эрүүл мэндийн яамны сайдаар батлуулж байлаа. Мөн хувийн хэвшлийн эмнэлгийг хөгжүүлэх бодлогыг ч боловсруулж байсан.
б
Одоо бодоод байхад залуу хүн тулдаа л өдөр шөнөгүй ноцолдож, тэр бүхнийг амжуулж байж. Уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл маань явсаар байгаад 1999 онд төрийн бодлого болсон. Тодруулбал, 1999 оны долдугаар сард УИХ-аар “Монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэхэд төрөөс баримтлах бодлого” гэж гаргасан. Би тэр үед нарийн бичгээр ажиллаж, бүх юмыг эмхэлж цэгцэлж, тухайн үед ерөнхийлөгчийн зөвлөх байсан н.Нямдаваа академич бид хоёр ажиллаж байлаа. Одоо тэр бодлого маань 2015 онд дуусна. Дараа нь Эрүүл мэндийн яаманд Тамгын хэлтсийн дарга хийж үзсэн. Тэгээд 2000 онд би ерөөсөөө мэргэжлийн ажлаа хийе гэж сайдад саналаа тавьсан. Яамд ажиллаж байхдаа судалгааны ажил, багшлах хоёроо орхиогүй. Орой үдшийн цагаар судалгааны ажлаа хийнэ.
ӨЙ
Эрүүл мэндийн яам, Анагаах ухааны их сургууль хоёр ойрхон болохоор цагийн багш хийж, төвд хэл зааж, онолын хичээл заадаг байлаа. Ингээд л 2000 онд сайдад ажлаас чөлөөлөгдөх санал тавьж үндсэн салбартаа тууштай орсон. Тухайн үед “Монгол Солонгосын дорнын анагаах ухааны төв” гэж Оргил рашаан сувилалын хажууд анх байгуулагдахад тэрний захирлаар томилогдож очсон. 2006 он хүртэл ажиллах хугацаандаа Монголын анагаах ухааны түүхэн чиглэлээр Шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ үед бас л багшлах ажл
аа орхиогүй.
6
Ийм л түүхтэй өнөөдрийг хүртэл давхардсан тоогоор 60 орчим бүтээл туурвисан. Түүнийхээ 15-ыг гадаад хэл дээр хэвлүүлсэн. Японд, Хятадад хэвлүүлсэн. 9 ном нь англи хэл дээр хэвлэгдсэн. Өөр сонин гэвэл миний бүтээлүүд Нэгдсэн үндэсний байгууллагын зургаан хэл дэр хэвлэгдсэн. Би энүүгээрээ их бахархдаг. Англи орос, франц, испани хятад, араб хэлдээр хэвлэгдсэний орос, англи хэлээр хэвлэснийг нь олж авсан. бусад нь интернэтээс хайвал байна лээ захиалчихсан байгаа.
Б
Уламжлалт анагах ухааны чиглэлээрээ юу?
-Тийм. 2007 оны наймдугаар сарын 23-26 ны хооронд Уламжлалт анагаах ухааныг эрүүл мэндийн анхан шатны тусламжинд хэрэглэх нь гэдэг олон улсын хурал болсон. Тэр хурал дээр 30 орчим минут илтгэл тавьсан. Тэр илтгэл маань ДЭМБ-ын тайланд орж, зургаан хэлээр хэвлэгдсэн байхыг хараад сайхан санагдсан.Монгол хүний бүтээлийг НҮБ-ийн зургаан хэлээр хэвлэж гаргана гэдэг бахархмаар хэрэг. Миний бахархал гэхээсээ илүүтэй монголчуудын бүтээл.
Б
Төвд хэл миний үндсэн хэл
Б
-Та хүмүүст илтгэл тавих үедээ төвд хэлээр уншиж, түүнийгээ тайлбарлаж өгч байхыг харсан. Төвд хэлийг лам нар л судалдаг гэж боддог байлаа. Та хэзээнээс төвд хэлийг сурч, судалж эхэлсэн бэ?
-Төвд хэл бол миний үндсэн хэл л дээ. Уламжлалт анагаах ухааны эмч хүний гол үндсэн судалгааны хэл бол төвд хэл. Төвд хэлийг Анагаах ухааны их сургуульд дөнгөж ороод нэгдүгээр курсэд байхдаа буюу 1987 оноос эхэлж үзсэн. Төвд хэлийг үзсэн шалтгаан нь уламжлалт анагаах ухааныг сонирхож эхэлсэнтэй холбоотой. 1987 онд уламжлалт анагаах ухааныг сонирхох нь их хаалттай байсан. Гэхдээ тэр үед МУИС-ын профессор н.Дорж гэдэг хүний “Төвд хэл сурах бичиг” гэдэг гурван дэвтэр өөрөө сурах бичиг олсон. Нэгдүгээр дэвтрээс нь бие дааж үзтэл төвд үсгийн тайлбарууд нь монгол бичгээр байсан тул монгол бичиг сурах шаардлагатай болсон.
Б
Ингээд маш хурдан монгол бичгээр уншиж сурсан. Дүрэм байхгүй өөрөө “гөрдөж” байгаад уншаад сурчихсан. Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин хүүгийн цэцэлсэн шастир, Бягармижид хааны үлгэр, Шидэт хүүрийн үлгэр зэрэг гоё гоё номууд Өвөрмонголоос ороод ирчихсэн байсан. Ингэж монгол бичгээ сайжруулаад эргээд төвд үсгээ судалж эхэлсэн. Тэр үеэс л төвд үсгийг үзэж эхэлсэн дээ. 1993 оноос Анагаах ухааны их сургуульд “Анагаах ухааны төвд хэл”-ийг зааж эхэлсэн, одоо ч зааж байгаа. Яваандаа өөрийн сонирхолоор уламжлалт анагаах ухааны төвд хэл байх ёстой юм байна гэж бодоод “Төвд хэлний сурах бичиг” гаргасан.
6
Энэ бол анагаах ухааны төвд хэлний сурах бичиг гэж болно. 1996 оноос жижиг орчуулгууд хийж эхэлсэн. Дандаа анагаах ухааны ном орчуулж байна. Жишээ нь, академич Д.Цэрэнсодном гуайтай хамтран бүтээсэн “Монголын уламжлалт анагаах ухааны тайлбар товч бичиг” байна. Бид одоо л энэ салбарыг илүү их ойлгож эхэлж байна. Энэ салбар чинь 60 жил тасраад амаар дамждаг мэдлэг нь үндсэндээ устсан. Аман мэдлэг олгодог хөгшчүүл нь бурхан болоод дууссан. Ганц олзуурхууштай зүйл нь судар ном нь үлдсэн. Анагаах ухааны судруудыг судалж, ном болгохын зэрэгцээ анагаах ухааны нарийн учрыг нь ойлгож байна. Жишээ нь, Уламжлалт анагаах ухааны нарийн эрдмийг заахдаа шавилан сургалтаар буюу тухайлсан шавьдаа өөрийн бие барахын өмнө зааж өгдөг. Энэ зааж өгөх эрдэм нь маш чухал. Гэвч ингэж зааж өгч байсан өвгөчүүл нь 1937-1938 онд хэлмэгдээд дуусан. Үлдсэн зүйл гэвэл хэдэн ном л үлдсэн. Энэтхэгээс бол Алтангэрэлийн судрыг судалсан.
бөЙ
-Алтангэрэлийн сударыг шашны ном гэж хүмүүс боддог шүү дээ.
-Алтангэрэлийн судрын 24 дүгээр бүлэг тэр чигтээ анагаах ухааны бүлэг. Алтангэрэл бол шашны ном гэхээсээ илүү төр шашин яаж зөв оршин тогтнох, амьдрал, анагаах ухааны бүх мэдлэгийг агуулсан зохиол. Энэ номыг зөвхөн монголчууд гэхгүй Азид их шүтдэг. 2500 жилийн тэртээ Бурхан багшийн бүтээсэн бүтээл гэж үздэг. Тэрнийг төвдөөр бичээд, монголоор орчуулаад “Судрын аймгийн эрхэт дээд Алтангэрэл” хэмээх их хөлгөн судраас өвчнийг машид анирлуулсан 24 дүгээр бүлэг хэмээн нэрлэсэн. Анагаах ухааны дөрвөн үндэс гол бүтээлийг гурван хэлээр, мөн ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан гэж тэмдэглэгдэн үлдсэн анагаах ухааны хэд хэдэн зохиол бий. “Мэргэд гарахын орон”гэж нэг сайхан ном бий. Анагаах ухааны аймгийг төвд, монгол, англиар орчуулсан. Эдгээрийг уншсан хүн уламжлалт анагаах ухааны үндсэн суурийг авна гэсэн үг. Одоо төвд монгол хэлээр эсвэл монгол бичигтэй хавсруулсан бүтээл гарч байгаа.
б
Өнгөрсөн 20 жилийн түүхэнд эдгээр бүтээлүүдийг гаргахын тулд ерөнхий ойлголтоо маш сайн авах хэрэгтэй байсан. Ухаарах танин мэдэх, амаар дамждаггүй мэдлэгийг олж авах хэрэгтэй байлаа. Багш байдаг бол очоод уулзмаар үе зөндөө гардаг. Тэр үед нэг үгний төлөө энэ олон судар номыг эргүүлэх хэрэг гарна. Одоо бол анагаахын нэр томъёог гаргаад байхтай болсон. Тэгж л би төвд хэлийг сурсан. Миний хоёр дахь гол хэл бол англи хэл. Одоо ч гэсэн сургалтаа төвд, монгол, англи гэж заадаг. 21 дүгээр зуунд англи хэлгүй бол урагшлахгүй. Уламжлалт анагаах ухааны салбар ч мөн адил.
6
Би шавь нараа зөвхөн монголд бэлдэж байгаа биш. Монголын уламжлалт анагаах ухаан бол дэлхийд байхгүй цор ганц гэж ойлгож болно. Жишээлбэл, АНУ, Австралид Монголын уламжлалт анагаах ухаан гэдэг ойлголт байхгүй. Орчин үеийн анагаах ухаан тэнд асар өндөр хөгжсан. Бид ч бас өөрийн улсдаа хөгжүүлж байгаа.Уламжлалт анагаах ухааны нэг онцлог нь давтагдахүй өөр оронд байдаггүй. Тэр мэдлэгээ дэлхийд түгээх том тухай юм бодож эхэлсэн. Зөвхөн монголдоо биш. Тийм учраас англи хэлээр заах нь маш чухал гэж үзэн уламжлалт анагаах ухааны англи хэл гэдэг сурах бичгийг бүтээсэн. Энэ сурах бичиг их хэцүү бүтсэн. Яагаад гэвэл өмнө нь ерөөсөө монголын уламжлалт анагаах ухаан гэдэг сурах бичиг байгаагүй ч зориглоод хийсэн.
бйө
Өнгөрсөн 20 жилд уламжлалт анагаах ухааны англи хэл, уламжлалт анагаах ухааны төвд хэл гэсэн хоёр сурах бичиг гаргасан байна. Энэ хоёр хэлийг би бие дааж сурсан ямар нэгэн сургултад суугаагүй. Гэтэл орос хэлийг дөрөвдүгээр ангиасаа үзсэн, АУИС-д бүх хичээл орос хэл ээр заадаг байлаа. Хятад хэлийг мэргэжлийн түвшинд үзсэн. сайн хувийн багштай байснаас гадна хятад руу сургалт, судалгааны ажлаар цөөнгүй явсан тул гадарлана. Дээр нь санскрит хэл гэж гайхамшигтай хэл байна. Энэ хэлгүйгээр дорно дахины анагах ухааныг ойлгох хэцүү, хятад хэл мөн адил. Дорно дахины анагаах ухаан нь Хятадын уламжлалт анагаах ухаан, Энэтхэгийн айридын анагаах ухаан гэсэн хоёр хэсгээс бүрддэг. Энэ хоёрыг мэдэхийн тулд хятад, санскрит хэл мэдэх шаардлагатай. Санскрит хэлийг бие дааж сурсан. Уншиж, бичихийн түвшинд байна.
өй
Монголын анагаах ухаан 5000 жилийн өмнө үүссэн
а
-Энэтхэг, Хятадын анагаах ухаанаас Монголын анагаах ухааны онцлог юу байна?
-Ялгаа бий. Гэхдээ монголын анагаах ухаан гэдэг их нэгдмэл ойлголт. Би яагаад Монголын анагаах ухаан гэж онцолж байна гэхээр Уламжлалт анагаах ухаан гэдэг ойлголт 1990 оноос эхэлсэн нэр томъёо. 1990 оноос өмнө монголд уламжлалт анагаах ухаан гэдэг ойлголт байгаагүй. Одоо бидний уламжлалт гээд байгаа нь монголын анагаах ухааны уг сурвалж юм. Энэ уг сурвалж нь хэзээ үүссэн гэвэл 5000 жилийн өмнө. Тэрнээс ч өмнө байж болно. Судлаач хүн шинжлэх ухааны баримттай, анагаах ухаанд хэрэглэж байсан олдвор олдсон тэр цагаас эхлэн наашлуулж тооцдог. Магадгүй тэрнээс өмнөх үеийн олдвор олдвол урагшлах боломжтой. Мэдээж оюун ухаант хүн үүсээд 20-30 мянган жил болсон гэхэд хүн төрөлхтөнтэй анагаах ухаан эн чацуу. Ингээд бодохоор нэн эртний түүхтэй салбар. Гэхдээ бид сэтгэлийн хөөрлөөр ч юм уу, иш баримтгүй юм хэлж ярьж болохгүй.
бй
Иш баримт олдсон цагаас авч үзвэл монголын анагаах ухааны эхлэл бол ердөө дом засал. Дангаараа яваад байсан уу гэвэл бас үгүй. Жишээ нь, Хүннүгийн үед Хятадын анагаах ухаан нөлөөлж, Хятадын анагаах ухаанд Хүннүгийн анагаах ухаан нөлөөлж ирсэн баримт байна. Хоёр хөрш улсууд оюуны болон эдийн соёлоо солилцож байснаас гадна анагаах ухааны мэдлэгээ солилцож байсан байна. Жужаны үед Энэтхэгийн Айридын анагаах ухаан дэлгэрч, санскрит хэлээр хэн гэдэг эрдэмтэн судалж, хэрэглуж байсан гэдэг нь ч түүхийн баримтаар олдсон. Ингэж буддын шашин дэлгэрэхээс өмнө Дорнын улс орнууд анагаах ухааны мэдлэгээ солилцож, эдийн болон оюуны соёлын хамт дэлгэрч ирсэн.
б
Харамсалтай нь Түрэг, Уйгарын үед Монгол түмэн харьяат албат нь болж анагаах ухааны хөгжил түр дарагдсан. Хятан улс гарч ирж, түүний дараа Их Монгол улс байгуулагдсанаар 13 дугаар зуунд монгол үндэстэн өөрийнхөөрөө хөгжих боломжийг Их эзэн Чингис хаан олгосон. Чингис хааны үед өмнөх анагаах ухаануудын эх сурвалж баримт бичиг ховордчихсон байсан. Нүүдэлчдийн нэг онцлог бий хичнээн сайхан зүйлийг хөгжүүлдэг ч гэсэн бичиг цаасаар хадгалах нь ховор. Хадгалж үлдээлээ гэхэд дайн тулааны явцад үрэгдэх нь их байдаг. Тийм учраас уламжилж ирсэн юм их бага. Тэр бүхнийг Хятадын болон Түвдийн анагаах ухааны түүхийн эх сурвалжуудаас олж тогтоож байна.
Б
Жишээ нь, энэ судар дотор Жужаны үе буюу МЭ 4-5 дугаар зуунд Нирун улсын эмч нарын тухай, Баяхар, Бигүтэй, яаж дорно дахины анагаах ухаантай холбоотой байсан, ямар мэдээллийг авч байсан гээд олон баримтыг харж болно. 13-14 зууны үед Юань улсын үед Хубилай Сэцэн хаан Бээжинг Монголын нийслэл болгосон тэр үед анагаах ухааны салбарт маш их өөрчлөлт явагдаж, Арабын анагаах ухаанаар сэлбэгдсэн. Мөн тухайн үед монголын найман эмч Бээжинд бүтээлээ туурвиж байсныг олж тогтоосон. Цаг үе нь тийм байж. 1368 онд Юань улс мөхөж, бага хаадын үе эхэлж, дараа нь Манжууд эзэлсэн. Манжууд манайхыг эзлээд Бурханы шашин нилээн хучтэй орч ирэн 1578 онд Энэтхэгийн Айридийн анагаах ухаан Төвдөөр дамжин орж ирсэн. 18-19 дүгээр зууны үед оргилдоо хүрч асар олон монгол эртэмтэд төрөн гарсан. Эдгээр эрдэмтэд бүгд төвд хэлээр зохиол бүтээлээ туурвиж, хөгжиж байсан ч 1937 онд хаагдаж, 60 жилийн дараа буюу 90 онд дахин сэргэсэн. Ингэхдээ Монголын уламжлалт анагаах ухаан гэсэн нэртэйгээр гарч ирсэн түүхтэй.
ЙЯ
-Та сая өгүүлсэн түүхийн баримтуудыг хамгийн сүүлд туурвисан “Монголын Анагаах ухааны түүх” дөрвөн боть номондоо оруулсан уу?
-Тийм. Монголоор бичсэн дөрвөн боть, хураангуйлж англиар бичсэн нэг боть номондоо энэ бүхнийг дэлгэрэнгүй оруулсан байгаа. Сая би маш товчхоноор ярьж өглөө. Монголын анагаах ухааны онцлог нь Энэтхэг, төвд, хятадын анагаах ухаанаар сэлбэгдэж ирсэн ч гэсэн нүүдэлчдийн буюу монголчуудын өвөг дээдсийн анагаах ухааныг багтааж өнөөдрийг хүрсэн. Одоо харахад Монголын уламжлалт анагаах ухаан хэд хэдэн хэсгээс бүрдсэн байна. Монголчуудын унаган анагаах ухаан дом засал, Айридын анагаах ухаан, Төвдийн анагаах ухаан, зүү төөнүүр буюу Хятадын анагаах ухаантай нэгдсэн. Монголчууд бусдын мэдлэгийг аваад шууд хуулбарлаагүй, энэ өргөн уудам нутаг дэвсгэр, хүн зоны онцлог, ургадаг ургамлын чанар хүч чадал дээр тулгуурлаад бүгдийг нь өөрчилж өөрийн болгож авсан байна. Төвд анагаах ухаан, монгол анагаах ухаан хоёр адилхан гэж зарим хүмүүс үздэг. Үнэндээ онолын болон эмчилгээний хувьд маш ялгаатай. Өвчний ангилал нь хүртэл өөр байдаг. Монгол хүн өөрийнхөөрөө л хийдэг. Тийм юмыг бид судалж, орчуулж байна. Би саяхан “Туваагажид” буюу “Үзэгсэдийн баясгалан” гэдэг номыг орчуулж дуусгалаа. Жигээданзанжанцан гэдэг хүний бичсэн эмчилгээний гайхалтай ном байсан. Одоо удахгүй хэвлэгдэнэ. Тэр ном Төвд анагаах ухааны номоос огт өөр. Монголчуудад нийтлэг тохиолддог өвчнийг эмчилсэн арга туршлагаа нэгтгэж бичсэн ном. Сэтгэлгээ нь хүртэл өөр. 1937 онд гуравдугаар сарын 13 ны өдөр тухайн үеийн Төв хорооны тушаалаар Төвд ёсны эмнэлгийг хаасан. Ингэхдээ уламжлалт анагаах ухааны эмнэлэг гэж үзээгүй. Төвд ёсны эмнэлэг буюу ламын эмнэлэг гэж харсан. Учир нь тухайн үед лам нар шавилан суудаг, төвдөөс бурхан шашинг даган ирсэн гэж үзэж хаах шийдвэр гаргасан юм билээ. Уг нь монголчуудын бариа, дом засал явж л байсан. Өнөөдөр уламжлалт анагаах ухаан, орчин цагийн анагаах ухаан гэж хоёр ангилаад байгаа ч хоёулаа монголынх. 1937 онд, бүр нарийн ярьвал 19 дүгээр зууны төгсгөл, 20 дугаар зууны эхэн үед монголд нэг л анагаах ухаан байсан. Тэр нь Монголын анагаах ухаан. Тэгээд орчин цагийн анагаах ухаан Европ, Оросоор дамжин орж ирсэн. Эхэндээ Европ анагаах ухаан гэж нэрлэгдэж байгаад одоо орчин цагийн анагаах ухаан гэж нэрлэгдэж байна. Энэ маань Грекийн Герператийн үеийн анагаах ухаан, наашаа Дундад Азий И-Би Си гийн анагаах ухаан нэгдээд өнөөдрийн орчин цагийн анагаах ухааныг бүрдүүлж байна. Дараа нь Энэтхэг, Хятадын уламжлалт анагаах ухаан, Төвдийнх, дараа нь Монголын уламжлалт анагаах ухаан ордог. Эд бүгд өөр өөрийн ялгаатай, тухайн улс орны газар нутаг, иргэдийн хоол хүнс, амьдрах орчин цөм өөр. Тиймээс бид монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх бодлого хэрэгтэй. Хөгжүүлэхээсээ өмнө тэр бодлогыг хангаж өгдөг уламжлал, судар ном зэргийг сайн гаргаж өгөх ёстой. Тэрэн дотроосоо юуг нь бид хөгжүүлэх вэ. Юу нь манай бренд байж болох вэ гэдгийг олох ёстой.
ӨЙ
-Уламжлалт анагаах ухааны судлаачид хэр их байдаг вэ?
-Бий л дээ. 1990 оноос хойш Монголын анагаах ухааны онолын, түүхийн, эм судлалын чиглэлээр маш олон судлаачид гарч ирсэн. 20-30 хүн бий. Энэ бол сайшаалтай хэрэг. Гол нь судар номон дээрээ суурилах ёстой. Би юунд итгэдэг вэ гэхээр энэ маарамбуудын бичсэн судар номонд л итгэдэг. Итгэхээс өөр аргагүй. Тааж болохгүй. Мэдлэг их аюултай. Судар номонд байгаа нэг үгийг л буруу тайлбал их аюул болно. Тийм учраас сударт байгаа анагаах ухааны үг нэг бүрийг нарийн сайн орчуулж, өнөө цагийн хэлний түвшинд буулгах ёстой. Ингэсний дараа сургалтанд ашиглана. Мэдээж зөв орчуулж байж үр дүн нь сайн байна. Гэхдээ хүн болгон орчуулаад байж бас чадахгүй. Орчууллаа гэхэд анагаах ухааны мэдлэг чухал.
ӨЙ
Анагаах ухааны мэдлэгээс гадна эмнэлзүйн сэтгэлгээ гэдэг ойлголт бий. Клиник ухаан буюу энэ мэдээллийн цаана эмнэлзүйн ямар процесс болсон бэ гэдгийг гярхай олж харах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол судар ном тэр болгон дэлгэрэнгүй байдаггүй. Товч бөгөөд тодорхой ухаж ойлгохоор бичсэн нь ч байдаг. Би тэр ухааныг одоо л сайн гадарладаг болж байна. Ер нь судар ном тэр чигээрээ хэвлэгддэг. Тиймээс судар доторхыг тайлбарлах нь чухал. Юу агуулагдаж байгааг сайн ухаж ойлгоод түүнийгээ сурах бичиг болгох ёстой. Тэр сурах бичгээр эрдэм сурсан оюутан сайн эмч, сайн судлаач, сайн багш болох боломжтой. Би энэ талаар сонинд нийтлэл бичиж л байсан. Ер нь Оюутолгой, Таван толгойгоос олж байгаа ашгаас хэд дахин илүү ашгийг уламжлалт анагаах ухаанаас олох боломжтой. Яагаад гэвэл бидний өвөг дээдсийн олон зуун жил хуримтлуулсан мэдлэг гэдэг бол өөрөө асар мундаг зүйл. Мэдээж дотор нь ялгаж салгах хэрэгтэй. Хамгийн шимтэйг нь олж чадвал олон бренд гаргаж чадна.
Б
Баруун европд алдартай “Бадма 28” гэдэг брэндийг буриад эмч гаргасан
а
-Уламжлалт анагаах ухааныг ашиглан бренд гаргасан туршлага бусад улс орнуудад байдаг юм болов уу?
-Байгаа. Жишээлбэл, 19 дүгээр зууны сүүлч, 20 дугаар зууны эхэн үед Буриадад Петр Александервич Бадмаев гэдэг хүн Төвд ёсны эмнэлэгт суралцсан. Тэрээр анагаах ухааны дөрвөн үндэс дээр суурилж, Шүнгийн номыг үзсэн. Шүнгийн ном гэдэг нь анагаах ухааны гол ном. Энэ номыг маш сайн үзээд нэр алдартай болж, улсаар Петр хааны хүүг эмчилж, Загалмайтны шашинд ороод хааны ордонд ажиллаж байсан. Октябрын хувьсгал гарсан тул баруун луу дүрэвсэн. Тэгээд өөрийнхөө сурсан мэдлэгээ дараагийн үедээ дамжуулсан. Ер нь мэдлэг их хэцүү зүйл. Сурч байгаа хүн нь төвд хэлтэй, эсвэл уламжлалт анагаах ухаанд сонирхолтой байх ёстой.
чб
Түүний хувьд хэн нь өвлөсөн нь бүрхэг байгаа ч нэг юм үлдээсэн. Юу үлдсэн гэвэл одоо баруун европд хамгийн их алдартай “Бадма 28” гэдэг эм. Бадмаев эмчийн Бадма 28 гэдэг нь 28 найрлагатай. Нэг л эмийг авч үлдээд Швейцарт асар том эмийн үйлдвэртэй болж, дэлхийг хангаж байна. Бүх өвчинд уудаг эм. Бидний олж тогтоосноор уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэдэг 4000 орчим эмийн жор бий. Тэрний ганц нь л бадма 28 гэдэг бренд болж чадаж байхад цаана нь бидэнд боломж байна. Энэ үйлдвэрийн цаана маш олно хүн мөнгөжиж, хөрөнгөжиж, тэр эмээ сурталчилаад үйлдвэрлээд л сууж байдаг.
\
Тэр эмийг нь судлаар үзэхээр “Гавар 25” гэдэг эмэнд гуравхан найрлага нэмээд 28 болгоод нэрийг нь өөрийнхөө “Бадма”-г өгчихсөн. Бидэнд ийм боломж байна. Мөн ханах, хатгах, төөнөх, илэн бариа, даран бариа, эвлүүлэн бариа энэ бүхэн нарийн технологитой. Бариа засал бол их өвөрмөц. Бариа заслыг би их зөв арга гэж боддог. Тиймээс бариа заслыг аргатай нь, технологитой нь зөв хөгжүүлэх ёстой. Монголд бариа засал хөгжсөн. Гудамжинд байдаг бариа засал, массаж хийдэг газрууд байх ёстой зүйл. Тай массаж байна. Энэ бүхнийг гадуурхаж болохгүй. Гол нь бүгдийг нь лицензжүүлж, албан ёсны зөвшөөрөлтэй болгох ёстой. Харин анагаах ухааны массаж буюу эмчилгээний массаж жинхэнэ онолтой, өөрийн тодорхой технолгитой, өөрийн арга барилтай. Бариа засалын цаад мөн чанар бүгд адилхан. Японы Амма Шацу, Хятадын Түнай, Тай массаж, Энэтхэгийн Инди массаж, Монгол бариа заслын цаад зарчим нь ялгаагүй ч өөр өөрийн онцлог техник байна.
өб
Жишээ нь, тархины доргилт. Тархины доргилтыг Монголоос өөр хаана ч оношилж, барьж эмчилдэг арга техник байдаггүй. Би Төвдөд 1993-1994 онд суралцаж байхад Төвд эмч нар тархины доргилтыг барих тухай ойлголт байхгүй. Зөвхөн эм өгч эмчилдэг байсан. Тэгэхээр тархи доргилтыг эмчлэх нь Монголчуудын унаган арга, бренд мөн. Энэ аргыг сайн хөгжүүлж сургалтанд сайн заах хэрэгтэй. Би үнэнийг хэлэхэд Долоон буудал ч юм уу, Баянхошжуунд нэг сайн бариач өвөө, эмээ байдагт мэрэгжлийн хүнийхээ хувьд жаахан харамсдаг. Бариач гэдэг бол бие даасан мэргэжил. Уламжлалт анагаах ухааны сургуульд зургаан жил суралцаж эмчийн мэргэжил эзэмшсэн хүний хийх ажил. Энэ хүн мэргэжлийн бакалаврын зэрэгтэй, тусгай лицензтэй, ямар нэгэн алдаа гарвал хариуцлага хүлээх үүрэгтэй. Гэтэл гарын дүйтэй, өвөө эмээгээсээ уламжилсан аргаараа мэргэжлийн бус хүн бариа хийж байгаагаас хэдэн хүнд сайн үр дүн гарч, хэдэн хүнд үр дүн гарахгүй байгааг мэдэх аргагүй. Амь насаа алдсан харамсалтай тохиолдол ч байдаг. Тийм учраас яг эмч хүний хэмжээнд очиход төвөгтэй. Тиймээс цаашдаа лицензжүүлж, албажуулах ёстой. Ингэж байж хариуцлага тооцох ёстой. Сайн хийж байгаа нь сайнаар, муу бол мууг нь хэлэх ёстой.
ө
Үнэндээ одоо бол лам хүн, бөө хүн хүртэл бариа засал хийж байгаа. Цаана нь хүний эрүүл мэнд, амь нас байгаа. Нөгөө талаар алдаа гарсан тохиодолд уламжлалт анагаах ухааны нэр хүндийг унагах талтай. Уламжлалтын эмчийг зөвхөн бариа засалч, зүүний эмч мэтээр нийгэмд ойлгодог. Гэтэл бариа засал, зүү тавих, төөнүүр хийх нь уламжлалт анагаах ухааны эмч хүний ажлын өчүүхэн нэг хэсэг. Бид чинь зургаан жил суралцаад шалгалт өгөөд дахиад мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулах шалгалтыг дахиж өгч байж тусгай зөвшөөрөл авна. Тусгай зөвшөөрлөө таван жилээр аваад сунгаж явдаг. Би Төвдөд сурч байхдаа Төвдийн лам нар анагаах ухааны дөрвөн үндэсээ үзээд л шууд хүн үзэж оношилж, эмчилж болно гэж бодтол тэр нь хориотой байсан. Гэтэл лам байгаад анагаах ухааны дөрвөн үндсээ үзэж цээжилсэн байсан ч төвд анагаах ухааны дээд сургуулиа төгсөж, диплом авч, лицензтэй болж байж сая эмч болдог. Манайд бол жор барьдаг хүмүүс мэр сэр байна л даа. Энэ нь ямар учиртай юм гэхээр бид нэг талаас өөрсдийгөө шүүмжлэх ёстой. Уламжлалт анагаах ухааны эмч нар ний нуугүй хэлэхэд тэр хүмүүсээс илүү байж, нийгмийн шаардлагыг хангаж чадахгүй байгаа. Тэгэхээр чаддаг эмчийг бэлтгэх нь хамгийн чухал.
бй
-Та тэгвэл хичнээн шавь бэлдээд байна?
-Анагаах ухааны боловсролын салбарт би 20 жил ажилласан. Ер нь бол шавь нар хэдэн зуугаар бий. Анагаахын улсын болон хувийн сургуулиуд, мэргэжил дээшлүүлэх институт, европ анагаах ухааны эмч нарт 3, 6, 10 сарын мэргэжил дээшлүүлэх уламжлалт анагаах ухааны курст багшилж байсан. Одоо бол зургаан жилээр улдамжлалт анагаах ухааны эмч нарыг бэлдэж, судалгааны ажилд олон жил ажилласан байна. Дээр нь практикийн байгууллагад ажилласан. Цаашдаа ч өөрийн олсон мэдлэгтээ тулгуурлдаад сургалтан дээрээ анхаарах сонирхол илүү байгаа. Гэхдээ аль нэгийг нь дагнахгүй бол гурвуулангий нь хийх их хэцүү. Жишээ нь, би хувийн эмнэлэг байгуулаад ажиллах боломжтой. Тэгвэл сургалт хохирно. Энэ хоёрыг зэрэгцүүлж болохгүй юм билээ. Би үзсэн л дээ. Би 20 ортой эмнэлэг байгуулаад ажиллахад бараг л хамт хонож байж өвчтөнд үр дүн нь гарна. Монголчуудын өвчин их архаг болсон. Их хүнд. Дээр нь маш олон газраар олон эмч, барьдаг үздэг хүний гараар орчихсон байдаг. Ийм хүмүүстэй ажиллана гэдэг маш их хүч, хөдлөлмөр шаардах юм байна лээ. Гэтэл сургуулиуд ирж ажиллаач, багшлаа ч гэнэ. Тэгээд би өдөр нь багшлаад, орой нь хүн үзнэ гэдэг болохгүй байсан. Гол нь аль завандаа судалгааны ажлаа хийх вэ гээд клиникийн ажлаа хойш тавьсан. Сургалт, судалгаа хоёроо анхаарч сайн шавь нар бэлдье. Туршлагаа шавь нарт өгье гэж бодож байна. Би ганцаараа эмнэлэг байгуулж, ажилласанаас 30 юм уу, 100 хүнд эрдэм мэдлэгээ зааж, хуваалцах хэрэгтэй. Энэ нь нийгэмд ч хэрэгтэй. Алийг нь сонгох вэ гэдэг шаардлага тулгараад би сургалтаа сонгоод явж байна. Сургалтаа сайн явуулах юмсан, шавь нараа гэгээрүүлэх нь чухал гэдгийг би маш сайн ойлгосон.
6
Хүн өөрөө капитал болох ёстой
6
-Уламжлалт анагаах ухаанаар суралцах сонирхолтой хүн хэр их байдаг юм. Орчин үеийн оюутнууд хэр сайн суралцаж байна?
–Ер нь бол өндөр ш дээ. Зөвхөн уламжлалт анагаах ухааны эмч бэлддэг хувийн болон улсын таван дээд сургууль байна. Тэгэхээр энэ бол шаардлага. Гол нь нийгмийн шаардлага хангасан чанартай эмч бэлтгэх хэрэгтэй. Эхлээд бид төвд хэлтэй ноцолдуулна. Төвд хэлийг төвд соёлыг судлах, төвд хүнтэй ярихаар бэлдүүлж байгаа биш. Өнгөрсөн 400 жилийн хугацаанд буюу 16-20 дугаар зууны хооронд монгол эмч нарын Төвд хэлээр бичсэн анагаах эрдмийн ном зохиолын уншиж ойлгоход хэрэгтэй. Одоогоор бидний олж тогтоосон 70 –аад зохиол байна. Үүнээс ч олон бий. Мөн анагаах ухааны дөрвөн үндэс гэдэг үндсэн сурах бичгийг төвдөөр нь, монголоор, англиар нь уншиж судлах ёстой. Англи хэлээр энэ эрдмээ илэрхийлэх нь маш чухал. Тиймээс сүүлийн үед анагаах ухааны дөрвөн үндэс ном дэлхий нийтийн анхаарлын төвд орж, хэд хэдэн хэлээр орчуулагдсан. Тиймээс англи, монгол, төвд хэлээр хослуулж заах нь үнэхээр урамтай. Гэхдээ гурван хэлээр зэрэгцүүлж, уламжлалт анагаах ухааныг зургаан жил заана гэдэг өөрөө их хэцүү л дээ. Өдөр шөнөгүй нухаж байж сурна. Миний хувьд гэхэд л найз нөхөдл байлгүй яахав. Гэхдээ л уулзах зав гарахгүй байна. Сүүлийн 15 жил бараг баранд орж үзсэнгүй. Биллиард тоглох ойлголт бүүр байхгүй. Энэ яваа насандаа би ингээд л дуусна. Тэгэхээс өөр ямар ч арга байхгүй. Хөдөө гарч зугаалж ирээд ажлаа хийнэ гэж байдаггүй. Ер нь бол энэ номоноос долоо хоног хөндийрчихөөд буцаад орж чаддаггүй. Өөрөө тэрэндээ шанална. Энүүгээр тойрч алхаад л. Нэг орвол гарна гэж байхгүй. Тэгээд л үргэлжлээд явна. Лекцээ очиж уншчихаад л эргээд ороод ирнэ. Ганцхан ирдэг замтай тэрүүгээрээ явна. Ер нь бол гэр орны нөхцөл их чухал. Гэр бүлийн маань хувийн бизнес эрхэлдэг тулдаа л би яваа. Тэр хүний олсон ихэнх мөнгийг би ном сударт зараад л, бие биенийгээ нөхөөд л явж байна даа. Миний өнгөрсөн хугацаанд олж авсан нэг чухал зүйл бол “Хүн өөрөө капитал болох ёстой”. Тодруулбал, нэг л өдөр Японы нэг олон улсын байгууллагаас хамтарч ажиллая гэж дуудсан. Тэр бол 2006 онд би ажлаа өгчихөөд Энэтхэгт байсан үе. Гэтэл Энэтхэгт байхад их аятайхан санал тавьсан. Япончууд уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийж “Вансэмбэрүү Монгол” ТББ байгуулсан. Тэгээд хөдөөгүүр “Өрхийн эмийн сан” ажлуулаад арван хэдэн уламжлалт эмтэй, эрүүл амьдрах ухааны лекц уншаад хүнээ үзээд эмээ яаж хэрэглэхийг зөөж өгсөн. Найман аймгийн 34 сумын 20-иод мянган өрхөөр явсан. Тэр төслийг эхлүүлэхээс өмнө Япончууд дуудаад тэргүүнтэй нь ярилцахад санал тавьсан. Тэдний өгч байгаа цалин, дэмжлэг зэрэг нь үнэхээр өөр байсан. Сүүлд нь надад хэлж байсан. Энэ төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд Уламжлалт анагаах ухааны салбарт хэн гэдэг хүн байдаг юм. Ямар бүтээл гаргасан, ямар түвюшинд байсан үэргийг япончууд маш нарийн судалсан байсан. Японы 100 хувийн хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтээр хэрэгжсэн уг төсөл миний 2002 онд хамгийн анх англиар хэвлүүлсэн номыг маань тэр хүн олж үзсэнээс эхэлсэн. 2006 онд надад тэр саналыг тавьж, Анагаах уханы номыг англи хэлээр бичсэн хүн монголд бас байдаг юм байжээ гэж гайхсанаа хэлж байлаа. Энэ төслөөс үүдэн би “Монголчуудын эрүүл амьдрах ухаан” гэдэг ногоон номоо гаргасан. Энэ ном маань эхлээд нимгэн байгаад хэвлэгдэх бүртээ шинэчлэгдээд зузаан болж, “Вансэмбэрүү Монгол”ТББ ийн захилгаар 54 мянган хувь хэвлэгдсэн. Маш олон хувь. Гадуур бараг харагддагүй мөртлөө айлуудаар их байдаг юм билээ. Энэ номонд судараас эрүүл амьдрах ухааныг аваад бусад мэдээллийг нэмж нэгтгээд ерөөсөө монголчуудын эрүүл амьдрах ухаан бол шинжлэх ухааны нэг салбар байсан гэж тогтоосон. Цаашид ч энэ утгаар нь хөгжүүлэх ёчстой. Одоо төсөл маань дууссан ч монголчуудын эрүүл амьдрах ухааны нэвтэрхий толь хийе гэж төлөвлөсөн байгаа. Энэнд хэрэгтэй асар их материал ч байна. Зөвхөн энэ ном Япончуудын захилгаар 5 удаа хэвлэлтэд орсон. Миний анхны англи хэл дээр гаргасан ном байна. Зүү заслын номыг орчуулж хийж байсан. Оюутнуудад зориулсан төвд монгол англи монгол бичиг гэсэн сурах бичгийг жижигхэн болгоод хэвлүүлсэн. Би ер нь монгол бичгээ орхидоггүй.
6
-Монгол бичгээр хэвлэгдсэн анагаах ухааны ном ер нь хэр байдаг юм?
-Ер нь бол анагаар ухааны дөрвөн үндэсийг орчуулсан ном их биш ч байгаа. Харин монгол бичиг, тод бичгээр туурвисан домын судрууд хэд хэд бийг тогтоосон. Миний бичсэн 72 маарамбын намтар гэдэг 1999 онд бичсэн номыг Өвөрмонголчууд монгол бичгээр хэвлүүлсэн. Тэд номоо гаргахын өмнө надад хэлж, хянуулаад хэвлүүлсэн. Би баяртай байгаа. Хятадад хэвлэгдэж байна тоож байна. Түүнчлэн гадаадад зориулсан монголчуудын эрүүл амьдрах нууцын тайлал гээд ногоон номныхоо хамгийн шимтэй хэсгийг англиар гаргасан. Шинжлэх ухааны докторын десертаци маань явсаар байгаад одоо Монголын анагаах ухааны дөрвөн боть болсон. Мөн миний бичсэн ном НҮБ-ийн зургаан хэлдээр хэвлэгдсэн байсныг ДЭМБ-ын Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн номын сангаас олсон. Интернэтээр хайж байгаад араб, хятад хэлээр хэвлэгдсэнийг нь захисан байгаа.
6
Юм хийж, хөдөлмөрлөж байгаа хүнд хэрэгтэй зүйл нь их олддог
6
-Судалгааны ажлаа хийхийн тулд хэр их аялсан бэ?
-Ёстой нэг явж өгсөн дөө. Өрөөнд суугаад ном судар уншиж судлаж суухаас явах нь илүү байдаг. Шинжаан Уйгар, Бор тал, Ховог сайр, урагшаа Хөхнуур, Утай Гүмбүм, Горму гээд Төвдийн нэг газар байна. Лхас байна. Лхасын төв номын сан, Лхасын Төвд эмнэлгийн номын санд сууж явсандаа их бахархдаг. Хятадаар бол их явсан. Аман мэдээлэл цуглуулж, уулзсан хүн болгоноос мэдээлэл авч байж энэ “Монголын уламжлалт анагаах ухааны түүх” хэмээх дөрвөн боть номыг бүтээсэн. Энэтхэгт 5 удаа очлоо. Далай ламын амьдардаг Дарамсалад очиж сурч байлаа. Дарамсалагийн Төвд номын санд маш их түүх, материал хадаглагдсан байдаг. Тэндээс монголын анагаах ухааны түүхтэй холбоотой олон баримт олж байсан. Делид Айридын анагаах ухаан, нунани гээд олон анагаах ухаан, Тайланд, Япон, Өмнөд Солонгос гээд их олон газраар явж байж энэ ботио бий болгосон. Энэтхэгээс гэхэд Айридын анагаах ухааныг англи, санскрит хэлээр гаргасан дөрвөн дэвтэр сурах бичиг гаргасныг олсон. Энэтхэгчүүдийн онцлог нь олон жил Английн колони байсан учраас бүх юм нь англиар бичигддэг. Дээр нь бичгийн англи хэлний соёл нь маш өндөр гэж би боддог.
6
-Судар номоо та хаанаас авдаг вэ?
-Монголоос. Гэхдээ их эртнээс цуглуулж эхэлсэн. Одоо бол нэг судрыг худалдаж авч дийлэхгүй болсон. Ер нь анагаахын судрыг гадагшаа гаргаад алдчихгүй юмсан гэж бодоод судар их худалдаж авдаг. Нарантуул захын ховор хуучин эд зүйл худалддаг газраар заримдаа явахаар судар таарна. Хоёр ч судар худалдаж авсан. Зарим судар нь хэт их үнэтэй байгаад худалдаж авч чадалгүй алдсан тохиолдол хэд хэд бий. Тэрэндээ их харамсаж явдаг. Монголын юм монголдоо байгаасай гэж боддог. Гэхдээ ихэнх нь буянтай хүмүүс надад бэлэглэсэн. Мөн юм хийж, бүтээж, оролдож, хөдөлмөрлөж байгаа хүнд хэрэгтэй зүйл нь их олддог гэдэгт итгэсэн. Би өөрөө хүртэл гайхдаг. Заримдаа хөгшчүүл утсаар дуудна. Эрдэнэтээс дуудаад миний хүү манайд нэг судар байна, чи хүрээд ирэхгүй юу гэнэ. Явж очоод нэг сайхан хононо. Эмч хүн байна, судсыг нь барьж эм тан өгч, бариа хийж өгнө. Эрдэнэтээс арваад судар надад өгсөн хүн бий. Өөрөө үзэж байгаад шашны холбогдолтой юмуу бусад зүйлсийг нь нөгөө айлдаа буцааж өгөөд зөвхөн анагаах ухаантай холботойг нь л авдаг. 1987 оноос эхэлж цуглуулсан. 1990 он хүртэл зүгээр аваад яв гэдэг байлаа. Дараа нь үнэд орж эхэлсэн. Одоо бол худалдаж авна гэсэн ойлголт байхгүй болсон. Заримдаа энд тэнд явж байхад судар ном авъя гэхээр хүмүүс үнэрхдэг. Яахав ганц нэг юм мэддэг хүмүүст хадгалагдаж байгааг нь сольж хольж унших тохиолдол байна. Тэгэхдээ би яаж ийж байгаад ховор номнуудыг олоод л авдаг. Сүүлийн жилүүдэд Төвдүүд судараа ном болгоод гаргадаг болсон. Тэрнийг нь олж ирж байна. Жишээлбэл, энэ монгол хүний ном. Жамбалдор гэдэг хүний ном. Төвдөд дэвтэрлээд гаргачихсан. Энэ ховор ном Төвдийн алдартай эмч нарын намтар дотор Монгол эмчийг Төвд хүн болгоод гаргачихсан байсан. Тиймээс бид өөрсдийн түүхээ хурдан судалж гаргах ёстой. Сүнпан Ишбалжир гэдэг төвд нэр. Гэтэл бүтээлээ төвд хэлээр бичдэг монгол эмч байсан. Төвдөөр бичдэг тул гадаадын судлаачид монгол уу, төвд үү гэж ялгахгүй. Гэтэл Сүнпан чинь монгол, торгууд ойрд хүн байдаг. Номын санд маань энэтхэг, санскрит, хятад, төвд, монгол хэлээр бичигдсэн судар ном сурах бичиг гээд хэрэгтэй бүх номнууд минь бий. Уламжлалат анагаах ухаантай холбоотой бүтээлүүдийг номын сандаа хадгалдаг. З40 гаруй бүтээл гаргасны 60 шахам нь ном бусад нь судалгааны бүтээлүүд. Надаас өөр хүн хүрдэггүй учраас хаан юу байгаагаа мэддэг. Заримдаа будилна. Өөртөө бухимдана. Гэхдээ цэгцтэй учраас гайгүй шүү. Миний шүтээн болсон сударнуудын баринтагууд нь анхныхаараа байгаа. Угаачихаар үнэр нь арилчихна гээд аль болох битүү байлгана. Номын сангийн шүүгээгээ өөрөө зургийг нь гаргаж байж захилгаар хийлгэж байлаа.
5
VIII зуунд монгол эмч олон улсын анагаах ухааны хуралд сууж байсан
6
-Өөр улс оронд судалгаа хийж явахад сэтгэл хөдөлгөсөн баримт хэр их гарч ирдэг вэ?
-Байгаа. Жишээлбэл 14 дүгээр зууны үеийн Шатмусгэж хүн бий. Түүнийг монгол хүн гэж үзэж байгаа. Тэр хүний бичсэн “Билэг туссан танхимын туршлагт жор” гэдэг эмийн ном байгаа. Монгол хүн хятал улсад эмийн ном бичсэн нь энэ. Тэр номны зарим хэсэг нь Японы Токио хотын Кэтисатэ гэдэг институтэд хадгалаатай байсан. Бас их сайхан мэдрэмж төрсөн. Лхаст явж байгаад хоёр гоё ном олсон. Нэг нь “Лүтэгёндонгомбйн намтар” сүүлийн үеийн хувилбараар олдсон. Хоёрт, Гэсэр шанцайжамцын “Төвдийн анагаах ухааны түүх” ном олдсон. Энэ хоёр номон дотроос гайхалтай мэдээллийг уншиж болно. Наймдугаар зууны үед Төвдөд олон улсын хурал болж байсан. Тэр хуралд монгол хүн очиж байсан. Очихдоо өөрийн номыг авч очсон. Тэрхүү олон улсын хуралд есөн орноос есөн эмч ирээд төвдийн эмч Лүтэгёндонгомботой ном хаялцсан. Тэгээд Насанбирваа гэдэг монгол эмч асуулт асууж байсан гэж тэмдэглэгдсэн. Наймдугаар зуунд монгол эмч олон улсын анагаах ухааны хуралд сууж байсан гэдэг өөрөө их гайхалтай. Судалгааны явцад хамгийн сонирхолтой нь гавлын ясандл хийсэн хагалгаа байна. Гавал нь өмнө археологийн олдвороор монголоос олдсон байсан. Гэтэл тэрнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ баримтууд олдсон. Уг баримтад монголчууд гавлын ясыг цоолдог 35 арга хэрэглэдэг гэсэн баримтыг сударт тэмдэглэсэн байсан. Миний энэ их нандигнасан судар маань одоо цоороод байна. Энэ “Лүтэгёндонгомбйн намтар” судрыг таньдаг хүнээсээ авсан. Надад өгсөнд их баярласан. Би их азтай. Нэг таньдаг хүн маань гэртээ дуудаж, хавдартай хүнийг маань үзэж, зөвлөгөө өгөөч ээ гээд очсон. Очоод хүнээ үзэж, зөвлөгөө өгчихөөд явах гэтэл хоол идээд яв гэлээ. Өдрийн цайны цаг байсан тул зөвшөөрөөд гараа угаачихаад том өрөөнд нь орсон чинь шүүгээн дээр нь зөндөө судар хураачихсан байв. Эн юун судрууд юм гэвэл манай өвөөгийнх юм аа. Өвөө маань өнгөрчихсөн яах ёстойг мэдэхгүй юм. Ганданд аваачиж өгдөг юм уу сайн мэдэхгүй байна гэлээ. Би хоол болох хооронд үзэж болох уу гэсэн дотроос энэ судар гараад ирсэн. Энэ судрыг хараад “Лүтэгёндонгомбын намтар”-ыг олчихлоо гэж ямар их баярласан гээч. Уншаад үзсэн яг мөн. Наадад өгч болох уу гэвэл Ав ав. Ганданд өгөх гэж байсан юм гээд гэртээ бөөн баяр ирсэн. Ирээд орчуулаад түүхийн номнууддаа оруулсан. Миний номнууд гадаадын хэвлэлүүдээр их гардаг. Хамгийн сүүлд Данийн нэг сэтгүүлд миний бүтээлийг орчуулж номонд оруулсан байсныг интернэтээс оллоо. Ер нь интернэтээр юм хайгаад явж байхад сонин тохиолдол их гардаг. АНУ-ын Конгрессын номын санд миний зургаан ном байхыг хараад өөрөөрөө бахархмаар санагдсан. Ямар сонин юм бэ гээд уулга алдсан. Гүүглээр хайхаар гараад ирнэ. Австралийн үндэсний номны сан, Оросын номны санд ч миний ном байдаг юм билээ.
5
“Хүн хэврэг, цаас мөнх”
6
-Энэ бүх амжилтын гаргаж, энэ бүх аз жаргалыг мэдрэхэд мэдээж гэр бүлийн хүн маш их тусалдаг байх. Нөгөө талар ажил судалгаандаа улайраад явчихаар арын ажлыг тань дааж үлддэг гэр бүлийн хэүнээ танилцуулаач?
-Эхнэрээ мэдээж нилээн зовоосон. Гэхдээ гэр бүлийн аз жаргал чухал байлгүй яахав. Онцлог нь гэвэл эхнэр бид хоёр нэг мэргэжилтэй. Тэгэхгүй бол хэцүү шүү дээ. Нэг нөхөр ном шагайгаад байдаг. Амьдралд ямар ч нэмэр болохгүй байна гээд асуудал үүсэх байсан байх. Бид хоёр уламжлалт анагаах ухааны эмч. Эхнэр маань Хятадын Тяньжин хотод зүү төөнүүрээр мэргэжил дээшлүүлсэн. Хятад хэлтэй,орос хэлэнд надаас сайн. Орос ,хятад хэлэнд миний жинхэн ар тал болдог. Төвд, англи хэл болон бусад хэлийг би өөрөө зохицууулаад хийдпэг. Үнэндээ Ш.Болд гэдэг хүний нэр гарч байгаа боловч манай гэрийнхэний хамтын бүтээл. Индексүүдийг охин хийж өгдөг. Зарим бичвэрүүдийг миний хүү хийж өгнө. Хүү маань ЭМШУИС-ийн дөрөвдүгээр курс. Бас эмч болно. Өөрөө хүслээрээ энэ мэргэжлийг сонгосон. Маш дуртай. Би түүнийг орчин цагийн анагаах ухааныг сонгохыг зөвлөсөн. Яагаад гэвэл Орчин цагийн анагаах ухааныг сайн сурчих. Уламжлалт анагаах ухааныг аав нь шавилан сургалтаар заагаад өгчихөж чадна. Яагаад гэвэл заагаад өгөх аавьтай байгаа нь хүүгийн маань давуу тал. Нэг талаар азтай. Тиймээс миний бага мэддэгийг чи мэд, би мэддэгээ дараа нь заагаад өгчихнө гэж зөвлөсөн. Охин маань МУИС-ын олон улс судлалын чиглэлээр суралцдаг. Төгсөх курс. Харин гэр бүлийн хүн маань миний бүх бүтээлийн ерөнхий редактор. Өөрөө мэргэжлийн хүн учраас энэндээ ч их дуртай. Дээр нь монгол хэлэнд маш сайн. Сэлэнгэ аймгийн дунд сургуулийг алтан медальтай төгссөн гэж болно. Анагаах ухааныг их сургуулийг бас онц дүнтэй төгссөн. Тэгэхээр монгол хэлний дүрэмдээ сайн. Алдааг сайн олж харж, үгийн утгыг маш сайн илэрхийлж чаддаг. Гэр бүлээрээ миний бүтээлд оролцдог. Заримдаа найз нөхөд маань ирээд хэлдэг л дээ. Чи уйддаггүй юм уу гэж надаас асууна. Дандаа л ном шагайж байх юм уйтгартай биш үү. Хүний амьдралын сайн сайхныг олж хараач гэж хэлдэг. Миний ямар их аз жаргал эдэлж, таашаал авч байгааг надаас өөр хэн ч мэдэхгүй. Нөгөө талаас тэдний шүүмжилдэг нь өөрийнхөө, аавынхаа, удмынхаа намтарыг бичиж байгаа бол ингэж суухад харамсах юм алга. Гэтэл Монгол Улсын түүхийг ингэж судлаад, монголын анагаах ухааныг түүхийг бүтэн болгох гэж 20 жил ингэж нойртой нойрогүй явах гэж дээ. Энэ ер нь чамд ямар хэрэгтэй юм гэж асуух хүн ч байдаг. Гэхдээ нэг айхтар үг байдаг ш дээ. “Хүн хэврэг. Цаас мөнх” . Би энэ үгэнд итгэдэг. Өнөөдрөөр дүгнэж болохгүй. Ирээдүйд хэрэгтэй. Одоо л хэн нэгэн хийхгүй бол энэ судар нэг өдөр дуусч магадгүй харамсалтай болох юм. Үнэхээр 20 жилийн хугацаанд Монголын анагаах ухааныг бүтэн бичсэн нэг ч түүх олоогүй. Гэхдээ мэр сэр жижиг байдлаар бичсэн бүтээлдүүд бий л дээ. Миний хувьд Монголын анагаах ухааны 5000 жилийн түүхийг бичиж, түүнийгээ англиар бичлээ. Уламжлалт анагаах ухааны салбарт англиар хэвлэгдсэн есөн ном бий. Энэ маань өөрөө туршлага. Нэр томъёоноос эхлээд эхлэлийг нь тавина гэдэг их хэцүү л дээ. Энэ судалгааны явцад өөрөөсөө таашаал авч, өөртөө омогшох үе цөөнгүй байлаа. Уламжлалт анагаах ухаан цаашдаа хөгжих ёстой гэдгийг баталгаажуулахад өөрийн хувь нэмрээ оруулсан гэж бодож байна. Хоёрдугаарт, монголын анагаах ухааны түүхийн шинжлэх ухаан гэдэг салбар байдаг юм байна гэдгийг харуулж эхний шатыг тавьсан хэмээн ботийг маань хянасан, шүүмжлэгч нар хэллээ. Монголчуудын эрүүл амьдрах ухаан гэдэг өөрөө шинжлэх ухааны салбар. Энийг цааш нь судлах ёстой юм байна. Жишээ нь, Япон хүний дундаж наслалт 85, монголчуудынх 67. Бид бага наслаж байгаа биз. Гэтэл Япон хүний дундаж наслалтын нууц гээд тэдний иддэг хоол хүнсийг хэрэглэвэл бид бүүр богино наслана. Яагаад гэвэл монголчуудын урт наслах ухааны тухай ойлголтыг монголчуудын нүүдэлчин амьдралын түүх дотроос хамгийн эрүүл бөгөөд, өвчнөөс урьдчилан сэргийлсэн, зөв зохистой хооллолт, амьдралын хэв маягыг судлаж, тэрийгээ буцаагаад өнөөдрийн хүмүүст хэрэгжүүлж, хүмүүс маань ойлгож хэрэгжүүлэх юм бол урт наслана. Тэрнээс биш америкт, швейцарит ингэж урт насалдаг юм гэж ярих хэрэгггүй. Тэд өөрсдийн л онцлогыг судалж гаргаж ирсэн. Монголчуудын хувьд хамгийн зөв хэлбэр нь дөрвөн улиралд таван өнгийн идээгээ идэх ёстой. Ногон идээг намар, хар улаан идээг өвөл, шар идээг хавар, зун нь цагаан идээг идэх ёстой.
6
Монголчууд “памперс”-ийг бүтээсэн
6
-Таван өнгийн идээ гэхээр зарим хүмүүсийн мэдэхгүй байх вий?
-Тийм, тэгэлгүй яахав. Судалгаа хийгээд явж байхад монголчууд өөрийн гэсэн аягатайгаа явдаг байсан юм гэнэ лээ гэж хүмүүс маш итгэлгүй хэлж байхтай таарсан. Гэтэл өнөөдөр тэр байх ёстой зүйл. Би лекц уншиж байхдаа хэлдэг. Танай ам бүл хэд вэ, гэртээ хэдэн аягатай вэ гэж. Дөрөв гэхэл нь өрвөн аягаа үлдээгээд бусдыг нь хагалаад хаячихаарай гэдэг. Хүмүүс гаднаас орж ирвэл яах юм гэж асуудаг. Гаднаас хүн орж ирвэл өөрийн аягатайгаа орж ирэх ёстой. Уг нь монголчуудын ёс тийм. Энэ ёсыг өнөөдөр мөрдөх хэцүү тул хүн болгон өөрийн аягатай, гаднаас ирэх зочдод тусдаа аяга гарга. Энэ нь нэг талаар маш том соёл, нөгөө талаар эрүүл амьдрах ухааны бас нэг үндэс. Жишээ нь памперс байна. Памперсийг 14 дүгээр зууны үед нүүдэлчин монголчууд хэрэглэж байсан. Тухай үед живх гэж нэрлэдэг байжээ. Тулганыхаа үнсийг аваад даавуунд ороож живх хийгээд хонь ямааны ноосыг гартаа бөөрөнхийлж бэлдээд хүүхдээ хуурайлахдаа бөгсөн доор нь живхээ тавьж, хоёр хөлний завсар нь ноосоо тавиад өлгийдчихнө. Тэгээд хүүхэд шээвэл шээсийг нь үнс тосоод авчихна. Хуурайлахдаа доод талын живхийг хуурай живхээр солиод хөлөн завсар нь тавьсан ноосоо гадаа гаргаад салхинд хэд сэгсрэхэд хатдаг байж. Энэ бол нүүдэлчдийн өөрсдийнх нь амьдрал хэв маягт тохирсон арга. Энэ бүхнийг судар номноос олж үзнэ гэдэг үнэхээр гайхалтай. Ийм жишээ хэдэн арваараа байгаа. Эрчүүд заавал идээний дээж идэх ёстой юм шиг байдаг. Хоолны дээж гэдэг их тостой. Тэр дээжийг иднэ гэдэг эрүүл мэндэд маш хортой л доо. Урьд нь цай, хоолны дээжийг эхлээд хангай дэлхийдээ дараа нь бурхандаа өргөөд сүүлд нь гэрийн эзэндээ өгдөг байж. Гэтэл бурхан тахил хориотой болсон тул социализмын үед нөхөрт эхэлж өгдөг болсон. Хярам, усыг 20 хүртэлх насны хүүхэддээ уулгадаг байсан. Гэтэл одоо хярмаас бусдыг ууж байна. Яагаад бүстэй хүн, бүсгүй хүн гэж нэрлэх болсон юм. Нэг хувилбар нь хүүхдийг төрөхөд эрэгтэй эмэгтэй хоёуланд нь бүс зүүлгэдэг. Нөхөрт гарахад нөхөр нь бүсийг нь хайчилсанаар бүсгүй болгодог гэж байна. Мөн монголчууд бид махаа их зохистой идэх хэрэгтэй. Аль улиралд нь идэхэв. Ер нь монголчууд мах гурил хоёртойгоо байхад л хол явна. Бид цагаан хоолонд ороод маш муу. Хасах 35 хэмийн хүйтэнд амьдардаг хүмүүст илч, инерги хэрэгтэй. Махаар л тэтгэх ёстой. Гол нь зохистой идэх. Өвөлдөө махаа идэж, борц хийгээд, борц цагаан идээтэй зундаа иднэ. Битүү хоол, боодог хорхогийг өвлийн цагт идэх хэрэгтэй. Гэтэл зуны халуунд хүнд мах идэж, айрагтай хольж эрүүл мэндээ муутгаж байна. Тэр хэвшил рүүгээ л орчихвол монголчууд хөнгөрнө. Тэгэхгүй жилийн 4 улиралд алагсахгүй мах идчихэж байна. Үнэндээ социализмын үед олон юм хаагдаж, тэр хэрээр хүмүүсийн амьдралын хэмнэл өөрчлөгдөн, буцаад сэргэхдээ домог юм шиг хүлээж авч байна. Билэнд огт хамаагүй дээр үеийн монголчууд тэгдэг байсан гээд ярьдаг. Уг нь түүхээ мэдэж, түүнийг хэрхэн хэрэглэх вь гэдгийг судлаачид тогтоох ёстой. Эхнэр хүний 5 ёс, гэрийн эзэн хүний эрхэмлэх 10 ёс, хүүхдийн эрхэмлэх 8 ёс байна. Энэ бүхнээ амьдралд хэрэгжүүлээд эхлэх юм бол бидэнд л тустай. Зүйр цэцэн үгс байна. Зүйр цэцэн үгэнд маш нарийн, нандин ухаан бий. Гэхдээ монголчууд хэзээ ч амьдрал дээрээ хэрэгжүүлдэггүй. Хэрэгжүүлэх нь л чухал.
5
-Түрүүн та хавдартай хүний гэрт очиж, зөвлөгөө өгсөн гэж байсан даа. Хавдар өвчин сүүлийн жилүүдэд монголчуудын толгойн өвчин болоод байгаа. Уламжлалт анагаах ухаанаар хавдрыг эмчилж болох уу?
-Байна. Би одоо нэг ном бичиж байгаа тэр энэ асуултынх нь хариулт болно. Ер нь ХСҮТ-д очоод туяа эмчилгээ, химийн эмчилгэ, мэс заслын эмчилгээ хийх хугацаа нь аөнгөрөөд эмчилгээгүй гэж оношлогдсон хүмүүс янз бүрийн сайн гэсэн болгоныг хэрэглэдэг. Буурын бохь, чийгийн улаан хорхой, сохор хорхой гээд л есөн жорын юм хэрэглэж байна. Би өөрийн олсон мэдээллийг нэгтгээд шинжлэх ухааны хүн учраас энэ арга батлагдсан, энэ арга батлагдаагүй. Батлагдаагүйг нь ингэж хэрэглэдэг цаашид батлах ёстой гэдгийг нь давхар бичиж тэмдэглэнэ. Тэгэхгүй бол тэр болгон судар номноос энэ тухай хайх боломжгүй. Жишээ нь шээсний талаар хүмүүс их асуудаг. Өөрийнхөө шээсийг уух сайн юм уу, судар дотор нь байна уу гэж асуудаг. Байна. Хүний шээсийг уух сайн. Найман настай эрэгтэй хүүхдийн шээсийг ууна. Улаан үнээний шээсийг ууна. Гэхдээ сударт бичсэн нь шээсний тухай номонд гардаг шиг биш. Зарчим нь өөр. Энэ болгоныг нэгтгээд хүн болгоны сайн гээд уугаад байдаг гахайн элэг, элээний элгийг яаж хэрэглэдэг юм. Шаазгайн тархи гоо сайханд сайн, нүүр гоё болгодог. Тэр нь үнэн юм уу, сударт яаж бичсэнийг нь буулгана. Ард түмэнд хэрэгтэй. Нэг осолтой асуудал нь батлагдаагүй мэдээллийг шууд авч хэрэглэж болохгүй. Гэхдээ мэдээлэхгүй хав дараад байж болохгүй. Тэгэхгүй бол хэн нэгнээс ам дамжсан буруу мэдээлэл аваад хохироод яваа тохиолдол гардагийг үгүйсгэж болохгүй. Тиймээс үнэн, худал гэдгийг иш баримттай өгүүлсэн ном гаргана. Тэр номыг харин судлаачид лавшруулж, энэ нь батлагдсан, энэ батлагдлаагүй гэж судлах хэрэгтэй. Уламжлалт анагаах ухаанаар эдгэхгүй гэсэн хорт хавдрыг эмчилж байгаа тохиодлдол байна. Түүнчлэн хүний насыг 6, 12 сараар эм уулгаад торгоож байгаа тохиодол ч байна. Барьж чадахгүй алдаж байгаа тохиолдол ч байна. Гэхдээ улдамжлалт анагаах ухааны эмч болгон хийж чадахгүй. Тийм болохоор мэдээллээр хангах ёстой гэж үзэн би ном бичиж байна.
П.Нарандэлгэр
-Сүүлийн жилүүдэд хавдар гэх өвчин монголчуудыг айлгах боллоо. Эрүүл мэндийн байгууллагуудын гаргасан судалгаагаар нас баралтын дийлэнх хувийг энэ өвчин эзэлж байна гэх юм. Та уламжлалт анагаах ухааны хүн. Энэ талаар судалгаа ч хийсэн байх?
-Яг наад сэдвээр судалгааны ажил хийж байгаа. Аливаа хавдар юунаас үүсдэг, хэрхэн эмчлэх вэ гээд. Судалгаа хийгээд үзэхэд манайд таван төрлийн хавдар өвчин элбэг тохиолдож байна. Үүнд ходоод, элэг, бөөр, савны. Үүнээс гадна хүнд ховор тохиолддог хэлний хавдар гэж хүртэл бий. Үүнийг судлаж байгаа. Эртний сударт ийм өвчнийг хэрхэн яаж анагааж байсан бэ гээд. Судлаад үзэхэд маш олон сонирхолой зүйл гарч ирж байна.
-Тухайлбал?
-Ганцхан жишээн дээр хэлэхэд ходоодны хавдар шархнаас үүдэлтэй. Шарх нь хеликобактериас болж үүсдэг. Гэтэл хүний ходоод болон умайд хорхой өвчин байна гэдгийг монголчууд XVIII зуунд мэдсэн байгаа юм. “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс”-т ходоодны халуун долоо, хүйтэн ес нийт 16 өвчин байна гэж ялгасан байдаг. Товчилбол хий, шар бадган, цусм, хор харшилдсан гэх мэт. Тухайн үед Ишбалжир гэдэг хүн үндсэн зургаан өвчний онолын дагуу ходоодны болон умайн хорхой өвчний шинж тэмдэгийг аргыг тодорхой өгүүлсэн байдаг юм билээ. Ингэхдээ нян ходоодонд бууснаас хоол эс шингэн, бие нь хөлрөөд даарах шинж илэрч, цаашлаад хутгаар зүсч байгаа мэт хүчтэй өвдөх, дөрвөн мөчний булчингууд мушгирч өвдөх, сормуус доошоо хумьж шар үс өрвийнө” хэмээн бичсэн байдаг. Энэ л ходоодны хавдар өвчин, шинж тэмдэг нь байжээ гэж таагаад байгаа.
-Эмчлэх аргыг нь юу гэж бичсэн байдаг юм бол?
-Хээрийн гахайн баасны үнс, барагшүн, хар шаваг, цахилдгийн үрийн танг хэдэн удаа өгөхөд эдгэнэ. Бас Зачун-13 найрлагыг өгөөд сайжрахгүй бол халдварт хижгийг гарах үед гарсан хатуу 13-ын туулга /үрэл/ арилгана. Мөн умайн хорхой догширвол жирүг-8-ыг найруулж умайд нь хийнэ. Олон зүйлийн цэцэг, үрийн зүйлээр жин тавина гэсэн байдаг. Ер нь судлагаа хийж байх явцад харамсалтай ч юм уу, сонирхолтой ч гэмээр юм уу олон зүйл тохиолдож байна л даа.
-Та дэлгэрүүлж ярихгүй юу?
-Хүний ходоод болон умайд хорхой өвчин байна гэдгийг Ишбалжир гэдэг хүн XVIII зууны үед тогтоосон гэж хэлсэн шүү дээ. Гэтэл ходоод гэдэсний шархлаа өвчин цаашлаад хавдар үүсгэдэг хеликобактери /хорхой/ нь хүний биед байдаг гэсэн нээлтийг XX зууны эхэнд Австралийн эрдэмтэн Барри Ж.Маршал, Ж.Робин Варрен нар нээж 2005 онд Нобелийн шагнал авсан байгаа юм. Ингэхдээ тэд “Хеликобактер пилори түүний ходоод, гэдэсний шархлаа өвчин үсгэх үүрэг” гэсэн судалгааны бүтээлээр энэ шагналын эзэн болсон. Мөн Германы эрдэмтэн Харалд зүр Хаусен “Умайн хүзүүний хавдрын шалтгаан хүний папиллома вирусийг нээсэн” ажлаараа мөн энэ шагналын эзэн болсон. Тэрбээр 2008 онд физологи, анагаах ухааны салбарын нобелийн шагнал хүртсэн. Гэтэл бид хүний биед хавдар үүсгэгч хорхой хүний биед байсан гэдгийг аль эрт тогтоосон атлаа эдгээр хүмүүсийг шагнал авсны дараа өөрсдийн өвөг дээсийнхээ бидэнд бичиж үлдээсэн бүтээлээс харсандаа тун их харамссан.
-Үнэхээр тийм байна.
-Харин тийм. Өвөг дээдсийн бидэнд бичиж үлдээсэн судар номыг судлаад үзвэл их зүйл бий. Өөрийн тань асууж байгаа хавдар өвчний талаар одоо яг судалгааны ажил хийж байгаа. Мэдэх, судлах зүйл их байна. Ер нь манай өвөг дээдсэн их эрдэм номтой, олон ч зүйлийг бидэнд бичиж үлдээсэн байдаг. Гэвч 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үеэр эрдэм номтой олон оточ, маарамбыг хөнөөсөн. Үүнээс болж амнаас ам дамжин үлдээсэн тэр өвийг бид мэдэх аргагүйд хүрчихээд байгаа юм. Харин судар номд байгааг нь бол хөрвүүлээд судлаад байж байна. Гэхдээ хэрэв тэр хүмүүсийг амьд байсан бол амнаас ам дамжин үлдсэн зүйлсийг бичсэнтэй харьцуулж судлах зүйл их байлаа.
-Хавдар өвчний тухай судлахад цаг хугацаа их орох байх. Гэхдээ та эмч хүн. Хүн ер нь өвдөхгүй, хавдар өвчин тусахгүй байхын тулд хамгийн түрүүнд юуг анхаарах ёстой вэ?
-Ариун цэвэр. Би ингэж л хэлнэ. Тухайлбал, манай айл гэрийн бүх гишүүний өрхийн тэргүүнээс нь бусад нь өөрийн гэсэн аягагүй байдаг. Энэ буруу. Хүн болгон өөрийн гэсэн аягатай болох хэрэгтэй. Энд би нэг жишээ хэлье. Манай эцэг эх, өвөө эмээ нар хүүхдэдээ хоол өгөхдөө хөрсөн эсэхийг шалгах гэж заавал амандаа хийдэг. Үүнээс болж хүүхэд элдэв өвчний халдвар авахдаа амархан байдаг. Аав нь юм уу ээж нь хеликобактертай байлаа гэхэд хүүхдэдээ амаараа хоол, чихэр өгөх жишээтэй. Хүүхэд нөгөөхийг нь нь авч идээд ходоод нь өвддөг. Хеликобактертай болдог. Цаашлаад ходоод гэдэс нь шархалж хавдар болдог. Сүүлийн үед хавдар залуужиж байгаа. Жаахан хүүдүүд, залуучууд хавдартай болж байна. Би тэдэнд хандаж хэлэхэд хүн болгон өөрийн гэсэн аягатай бай. Түүндээ идэж, ууж бай. Хүүхдэдээ амаараа юм дамжуулж өгч болохгүй. Ингэж чадаж гэмээнэ маш олон өвчнөөс урдчилан сэргийлж чадна гэх байна. Мөн хүүхдээ уруул аман дээр нь бага үнсэх хэрэгтэй. Эмээ өвөө нар ач зээгээ үнэрлэдэг. Энэ бол маш том соёл. Бас эрүүл хүнс хэрэглэх хэрэгтэй. Ийм ходоод гэдэстэй хүмүүс янз бүрийн химийн нэмэлт тэжээл, бордоо орсон хоол хүнс хэрэглээд хавдартай болж байгаа тохиолдол ч байна.
-Тэр чинь үнэндээ асуудалтай шүү дээ. Манайд зарж байгаа хүнсий бүтээгдэхүүний ихэнх нь гаднаас орж ирдэг. Үүнд хяналт тавьж чаддаггүй?
-Харин тийм. Тиймээс л энэ асуудалд анхаарал хандуулах ёстой. Манайд лаборатори байгаа биз дээ. Янз бүрийн химийн гаралтай, хүчтэй бордоо хэрэглэсэн бүтээгдэхүүнийг хорих хэрэгтэй. Би монголчуудыгаа өөрийнхөө хөрсөнд ургуулсан ногоо, тариа бас хөдөө нутагт бэлчиж байгаа малынхаа махыг хэрэглэ гэж хэлнэ. Тэгж байж эрүүл байна. Нэг жишээ хэлье л дээ. Би Японд очсон юм. Тэнд улсынх нь итгэмжлэгдсэн лабораторитой танилцсан. Гэтэл манайхны гаднаас оруулж ирэн хүнсэндээ хэрэглэдэг бүтээгдэхүүнүүд түүнээс гадна зөвхөн монгол бүсгүйчүүдийн арьсанд зориуллаа гээд байдаг гоо сайхны зүйлсийг огт хэрэглэж болохгүй гэж байсан. Найрлагад нь янз бүрийн өвчин, хавдар үүсгэгч нян байна гэдгийг тогтоочихсон байдаг юм билээ.
-Нэрлэж болох уу?
-Хэрэггүй байх.Нэр төрд халдсан гээд бөөн асуудал болох биз.
-Нээрэн тийм асуудал үүсч магадгүй. Та Төвдөд очиж сурсан, уламжлалт анагаах ухааны талаар судалгаа хийсэн. Тэнд хавдар өвчнийг хэрхэн эмчлэх юм?
-Ганцхан жишээ хэлье. Би 1993-1994 онд Төвдөд сурч байсан. Тухайн үед ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Ельцин байв. Тэгэхэд Чернобилийн атомын цахилгаан станц дэлбэрч үүнээс болж хүмүүсийнх нь дунд бамбай булчирхайн хавдар ихэссэн юм билээ. Иймээс Ельцин Төвдөөс уламжлалт анагаах ухааны эмч нарыг урьсан. Тэд очоод бамбайн хавдартай хүмүүсийг идгээсэн байгаа юм. Иймээс ОХУ-ын төрийн тэргүүн “Төвд эмч нар манай хаана ч ажиллаж болно” гэсэн зарлиг гаргаж байсан юм билээ. Тэгэхээр төвдүүд бамбай булчирхайн хавдрыг уламжлалт анагаах ухааны аргаар эмчилж чадсан байгаа биз.
-Та найрлагыг нь мэдэж авч чадсан уу?
-Заримыг нь чадсан.
-Та хавдар өвчний талаар судлаж байгаа гэсэн шүү дээ. Таныг эртний ном судар судлаж байхад сонирхол татахаар өөр ямар мэдээлэл гарч ирж байх юм?
-Чихиха гэдэг нэршил байдаг л даа. Миний хувьд энэ нэршлийг чих ургадагтай адил хавдар ч бас ургадаг учраас ингэж харьцуулж хэлсэн юм болов уу гэж ойлгож байна. Хоёрдугаарт, бор өвчин гэж бас байна. Элэг, толгой, ходоодны гээд дөрвөн төрлийн бор өвчин байна. Хэдийгээр орчин цагийн анагаах ухаанд бор өвчнийг яг энэ тэр гэж хэлэх боломжгүй ч практикаас харахад шарх, ходоодны шархыг ингэж нэрлээд байх шиг байна. Шарх удвал хавдар болдог. Иймээс ходооны шархтай бол яаралтай эмчлүүл гэж би зөвлөдөг. Мөн зарим бэтгэ хавдар өвчний эхлэл байхыг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал, махан бэтгэ зарим эрхтэн дээр хавдар болж гарч ирэх үе бий. Бас уламжлалт анагаах ухаанд хамт үүссэн шарх гэж бий. Үүнийг хүмүүс удамшсан өвчин гэж тайлж болно. Би судлаад үүнийг мөн хавдрын зарим үе гэж ойлгож болох юм байна гэж бодсон. Одоо энэ дөрвөн өвчин ямар өвчний хавдар вэ гэдгийг судалж байгаа юм. Бид зөв ялгаж тогтоож чадвал эмчилгээний аргууд нь шийдэгдэнэ. Тэр үед илүү сонирхолтой мэдээлэл өгч болох байх. Ер нь тэгээд эртний уламжлалт анагаах ухааныг судлана гэдэг амаргүй, маш их цаг хугацаа ордог. Тухайлбал, орчин цагийн анагаах ухаанд бөөрний хаван гэж ярьдаг. Гэтэл уламжлалт анагаах ухаанд буюу эртний сударт хаван болон бөөрний өвчин тус тусдаа байх жишээтэй. Орчин цагийн анагаах ухаанд хаванг ямар нэг өвчний хүндрэл гэж авч үздэг бол уламжлалт анагаах ухаанд өвчин гэдэг. Иймээс уламжлалт анагаах ухаанд бөөрөнд барьдаг танг хавангийнхтай хавсарч хэрэглэбэл үр дүнд хүрдэг.
-Ер нь тангаар хавдар өвчнийг эмчилж байсан өөр баримт байна уу?
-Байлгүй яах вэ. Жишээ нь өвөрмонголчууд болон төвдүүд зарим төрлийн цусны хорт хавдрыг маш сайн эмчилдэг. Гэхдээ эмчилгээний арга, жор нь нууц байдаг. Бид үүнийг олох ёстой. Хөөцөлдөж л байна. Тухайлбал, төвдүүд “сандаг” гэдэг жор бүтээсэн. Үүнийг орчуулбал “нууцын эзэн” гэсэн утгатай. Энэ эм нь зургаагаас долоон найрлагатай. Үүнийг ходоод, элэг зэрэг бүхий л өвчтэй хүний тан дээр нэмж өгдөг. Ямар л эрхтний халдвартай, хавдартай байна түүн дээр нь нэмж өгдөг эм.
-Манайхан хавдартай болсноо мэдмэгцээ сэтгэлээр унадаг. Хавдар үнэхээр үхлийн өвчин мөн үү. Тэр хүмүүсийн насыг уртасгах ямар арга байна вэ?
-Үнэхээр тийм. Хавдартай хүнд сэтгэл санааны дэм маш их хэрэгтэй. Миний хувьд ийм хүмүүст зориулан уламжлалт анагаах ухаан дээр суурилсан найман ортой, хоёр тасгийг “Бэтүб” хийдийнхэнтэй хамтран нээхээр ажиллаж байна. Ирэх оны хоёрдугаар улиралдаа багтаагаад нээлтээ хийх байх.
-Олон хүнд хэрэгтэй ажил байна. Та ийм эмнэлэгтэй болохыг мөрөөдөж байсан уу?
-Би ажлын шугамаар маш олон газарт ордог. Тэгэхэд нэг зүйлийг анзаарсан. Энэ нь манай улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа Христийн сүмүүдийг дэргэд эмнэлгүүд үйл ажиллагаа явуулдаг. Миний тоолсноор арав гаруй эмнэлэг хавдартай хүмүүст зориулан үүдээ нээсэн байдаг юм билээ. Тэнд хавдартай болсон, хагалгаанд ороод сэтгэл санаагаар унсан хүмүүс олноор очдог. Иймээс би буддын шашныхантай хамтарч ийм эмнэлэг нээе гэж шийдсэн. Тэгээд “Бэтүб” хийдийнхэнтэй хамтарч энэ эмнэлгийг нээхээр болсон. Үр дүн ч сайн байна байх.
-Мэдээж энэ эмнэлгийг нээхийн тулд тодорхой туршилт хийсэн байх?
-Хагалгаанд ороод химийн эмчилгээ хийлгэж байгаа хүмүүсийг давхар эмчилж байсан. Тухайлбал, хавдраа авахуулсан хүмүүс туяа эмчилгээнд их ордог. Үүнээс болж эрүүл байсан эд эс нь үхдэг. Мөн тухайн хүн сэтгэл санааны хувьд маш хүнд байдалд ордог. Харин уламжлалт анагаах ухаанд эрүүл эсийг хамгаалах эм гэж байдаг. Би тэр эмээ хэдэн хүнд өгсөн. Үр дүн сайн. Гэхдээ шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тогтоосон зүйл гэвэл яг одоо байхгүй. Судлаад л байна.
Бид одоогоос гурван жилийн өмнө ийн ярьлцаж байжээ. Ш.Болд эмч ярилцлаж байх үедээ бас нэг зүйлийг онцолж байсныг сийрүүлбэл “Манайхан батлагдаагүй мэдээллийг үнэн гээд амьдрал дээр шууд хэрэгжүүлэх гээд байдаг. Хэн нэгнээс ам дамжсан буруу мэдээлэл аваад хохирч үлдэхийг үгүйсгэх аргагүй. Тиймээс би үнэн, худал гэдгийг иш баримттай нь өгүүлсэн ном гаргана. Тэр номыг харин судлаачид лавшруулж, энэ нь батлагдсан, энэ батлагдлаагүй гэж судлах хэрэгтэй. Уламжлалт анагаах ухаанаар эдгэхгүй гэсэн хорт хавдрыг эмчилж байгаа тохиодлдол байна. Түүнчлэн эм уулгаад хүний насыг 6, 12 сараар торгоож байгаа тохиодол ч байна. Мөн алдаж байгаа тохиолдол ч бий. Гэхдээ улдамжлалт анагаах ухааны эмч болгон үүнийг хийж чадахгүй. Тийм болохоор би хүмүүсийг мэдээллээр хангах ёстой гэж үзэн ном бичиж байна. Тухайлбал, хавдар өвчинд буурын бохь, чийгийн улаан, сохор хорхой сайн гээд хэрэглэдэг. Гэвч шинжлэх ухаан үүнийг нь батлаагүй. Миний хувьд өөрийн олсон мэдээллийг нэгтгээд шинжлэх ухааны хүн учраас энэ арга нь батлагдсан, тэр нь батлагдаагүй. Батлагдаагүйг нь ингэж хэрэглэдэг. Цаашид батлах ёстой гэдгийг нь давхар бичиж тэмдэглэнэ. Тэгэхгүй бол тэр болгон судар номноос энэ тухай хайх боломжгүй” хэмээсэн өгүүлсэн юм.
Ярилцсан Л.Оюунгэрэл
