Category: media-content

  • Х.АНХБАЯР- Уул уурхай, эрчим хүчийг блокчэйн технологитой хослуулсан хамгийн анхны аж үйлдвэр, эрчим хүчний цогц төсөл

    Эм Жи Эл Кейлум ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга, Гүйцэтгэх захирал

    Англи, орос хэлний орчуулагч, аялал жуулчлалын менежер.
    1997 оноос “Жуулчин” ХК-ийн Баруун европын зах зээл хариуцсан суурин төлөөлөгчөөр томилогдон ХБНГУ-ын Берлин хотноо ажиллаж, амьдарч эхэлсэн.

    Монгол Улсын эдийн засаг, бизнесийн тэргүүлэх салбарт 30 гаруй жил ажилласан бизнесийн арвин туршлагатай. 2007 онд Тэнгри Холдинг ХХК-ийг үүсгэн байгуулж, аялал жуулчлал, барилга, хөдөө аж ахуй, уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байна. Өмнө нь Жуулчин ХК-нд Спорт ан агнуур, Хойд Америкийн зах зээл хариуцсан менежер, ХБНГУ дахь төлөөлөгчийн газар Европын Ерөнхий Төлөөлөгчөөр тус тус ажилласан. Австри улсын Зальцбург хотын Олон улсын аялал жуулчлал, зочид буудлын менежментийн дээд сургуульд суралцаж төгссөн. Монгол Улсын эдийн засаг, хувийн хэвшлийн салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласан хөдөлмөрийг үнэлж 2009 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “Алтан гадас” одонгоор, 2008 онд Аялал жуулчлалын яамнаас “Салбарын тэргүүний ажилтан” цолоор, 2011 онд Хүнс, Хөдөө Аж Ахуй, Хөнгөн Үйлдвэрийн Яамнаас ”Салбарын тэргүүний ажилтан” цолоор тус тус шагнасан.

  • Балганы ГАНЗОРИГ- 14 дэх үеийн өв тээгч бий-биелээч, икэл хуурч

    Хотон ястан Шаавай овогт Балганы ГАНЗОРИГ

    14 дэхь үеийн соёлын биет бус өв тээгч, бий-биелээч, икэл хуурч. Хүн байгалийн уялдаа холбоо болсон, нүүдлийн соёлын эрүүл мэнд, энергийн дасгал болсон бий-биелээг түгээн дэлгэрүүлэх үйлсд зорин ажиллаж байна.

    14 үеийн соёлын биет бус өв тээгч Шаавай овогт Балганы Ганзориг нь 1994 онд Увс аймгийн Тариалан суманд Балганы 5 дахь хүү болон мэндэлсэн. Бага наснаасаа аав Балганаар бий биелгээ икэл хуур заалган ардын урлагаа өвлөн тээж явна. 2011 онд ЕБС-иа төгсөн 2012 онд Жигжидын нэрэмжит кино урлагын сургуульд кино найруулагч мэргэжлээр суралцаж 2016 онд төгссөн. 2011 оноос Ардын язгуур урлагын “Алтай ”хамтлагт Биелээч икэл хуурч хөгжимчнөөр ажиллаж байна. 2016 ОНД Идэр Их Сургуульд Аялал жуулчлалын менежер мэргэжлээр элсэн суралцаж байна.

    Дээд үе: Аавын талаас

    1. Бартуун 2. Аккурам 3. Чаак 4. Өрдөг 5. Дуваан 6. Улаанхүү 7. Омбо 8. Цэнд 9. Аюурзана 10. Балжин 11. Дүүдээ 12. Дурмаг 13.Балган 14. Гүрбазар

    Ээжийн талаас:

    1. Хожуу 2. Содном 3.Кукаа буюу Хөх-Аман 4. Түвдэн 5. Сэтэн 6. Гүрбазар

    12-р үе
    Дурмаг нь 1940 онд Увс аймгийн Тариалан суманд Дүүдэйн 2 дахь хүү болон мэндэлжээ. Бага наснаасаа аав Дүүдэйгээр икэл хуур, бий биелгээ заалгажээ. Тэрээр цэргийн алба хааж байхдаа барилгын ажил хийдэг байсан ба тухайн үеийн нийгмийн хөгжлийн бодлогоор Монгол орныхоо барилгын салбарт үр бүтээлтэй ажиллаж улсын тэргүүний барилгачин болж байжээ.

    13-р үе
    Балган нь 1960 онд Увс аймгийн Улаангом суманд Дурмагийн ууган хүү болон мэндэлжээ. Бага наснаасаа аав Дурмагаар икэл хуур, бий биелгээ заалгаж тэрээр бага наснаасаа ардын урлагын наадмуудад оролцож олон тэргүүн байрнуудын эзэн болсон билээ. Эцэг эхээсээ өвлөж авсан авъяасаа үр хүүхдүүддээ өвлүүлэн өгч одоог хүртэл ардын урлагтаа зүтгэж байна. 2008 ардын урлагын наадмаас МУТА цол 2011 онд СТА цол 2012 ЮНЕСКО шилдэг зуун өв тээгчээр батламжлав. 2018 онд зохиогдсон “Нүүдэлчин Монгол” соёлын биет бус өвийн наадмаас Соёлын Биет Бус Өвийг Уламжлагчдыг Алдаршуулах медалиар шагнагдсан.

    Алтай хамтлагын оролцсон төсөл, хамтын ажил

    • – 2014 оны 4-р сарын 9-д “Талын дайчдын өв соёл” үзэсгэлэнд анх удаа Алтай ятгыг эгшиглүүлсэн.
    • – 2014 оны 5 сарын 16-д “Алтай ятгыг дуурьсуулах их ёслол”-д амжилттай оролцсон.
    • – 2014 оны 6 сарын 16-д МУ-ын Ерөнхийлөгч өргөөндөө хүлээн авч уулзсан.
    • – 2014 онд Якут улсын Соёлын яамны сайд Борисовын урилгаар Якут улсын филармонид бие даасан тоглолтоо хийсэн.
    • – 2014 онд Якут улсад болсон “Олонхо” олон улсын язгуур урлагийн наадамд амжилттай оролцсон.
    • – 2014 онд Орсын Холбооны Буриад улсад болсон “Нүүдэлчдийн дуу хоолой” олон улсын наадамд ажилттай оролцсон.
    • – 2015 онд Америкийн “Old Grey Goose” хамтлагтай хамтран тоглосон.
    • – 2015 онд Герман улсад аялан тоглолт хийж байсан.
    • – 2015 онд Парисын “ЮНЕСКО”-ын төв танхимд уран бүтээлээ танилцуулсан.
    • – 2015 онд Турк улсын ерөнхийлөгч Режеп Тайип Эрдоганд зориулсан тусгай арга хэмжээнд урилгаар оролцсон
    • – 2015 оны өвөл Сэлэнгэ аймгийн бүх сумдаар язгуур урлагийг сурталчилж бүтэн сарын аялан тоглолт хийсэн.
    • – 2015 онд Шотландын уран бүтээлчидтэй хамтарч тоглосон.
    • – 2016 онд нэрт ятгач Ч. Мөнх-Эрдэний Буриад улсад зохион байгуулагдсан “Королёва Ятка” тоглолтонд амжилттай оролцсон
    • – 2016 оны хавар МУ-ын шилдэг зохион бүтээгч, хөгжим урлаач Л. Дэмчиггаравын уран бүтээлийг дэмжиж Архангай аймгийн төв болон сумуудаар язгуур урлагаа сурталчилан аялан тоглолт хийсэн.
    • – 2015 – 2016 онуудад олон улсын жазз хөгжмийн GMUB төслийн үйл ажиллагаанд амжилттай оролцож дэлхийн нэр хүндтэй профессор багш нарт Монголын язгуур өв соёлыг танилцуулж байсан.
    • – 2016 оноос Домогт нүүдэлчид – эртний нүүдэлчдийн дуу хуурын асар өргөөг байгуулж Алтай ятга, Аху ятга, Тойром бүжиг зэрэг эртний өв соёлуудыг танилцуулж байна.

     Гавъяа шагнал:

    • – 2010 онд “Биеэр Мэтгэсэн Угалз” бий-биелгээний анхдугаарих наадамд гэр бүлээрээ оролцож тэргүүн байр
    • – 2012 онд Монголын Сурагчдын Холбооноос “Авьяаслаг сурагч” алтан медалиар шагнадсан.
    • – 2017 онд Аялал Жуулчлалын Боловсрол Хөгжлийн Нийгэмлэгээс зохион байгуулсан Монголын аялал жуулчлалын салбарын шилдэг оюутан шалгаруулах арга хэмжээнд оролцож шилдэг 3 оюутаны нэгээр шалгарсан.
    • – 2018 онд ОХУ-ын Халимаг улсад зохиогдсон “Ойрд Түмэн-2018” язгуур урлагийн наадмаас үндэсний шилдэг бүжгийн номинацид тэргүүн байр эзлэсэн.
    • – 2018 онд Монголын Ногоон Уламжлал Сангаас зохион байгуулсан “Ногоон Уламжлалаа Хамтдаа Хөгжүүлье” аяны хүрээнд эрдэм шинжилгээний хуралд оролцож 4-р байранд шалгарсан.
    • – 2018 онд МЗХ-оос 24 дэх жилдээ зохион байгуулсан “Эврика-2018” эрдэм шинжилгээний их хуралд оюутан судлаачийн ангилалд “Бий-биелгээ хүн байгалийн уялдаа холбоо болох нь” хэмээх сэдвээр илтгэл тавьж Монгол Улсын шилдэг 3 оюутаны нэгээр шалгарсан

    Алтай хамтлагт:

    • – 2012 оны UBS телевизийн “Ногоон ирээдүй” төслийн Эко элч хамтлаг
    • – 2014 онд Якут улсад болсон “Олонхо” олон улсын язгуур урлагийн наадамд амжилттай оролцож Шилдэг уран бүтээл, шилдэг хамтлаг, шилдэг хөгжимчний шагналыг авсан. Мөн Якут улсын соёлын яамны “Талархал” авсан.
    • – 2014 онд Орсын Холбооны Буриад улсад болсон “Нүүдэлчдийн дуу хоолой” олон улсын наадмын олны талархал хүлээсэн хамтлагаар шалгарсан.
    • – 2014 онд Монгол улс дахь АНУ-ын элчин сайдын яамны “Талархал” 
    • – 2015 онд Дэлхийн Хөөмэйн Нэгдсэн Холбооны “Оны шилдэг хөөмэйн хамтлаг” – аар шалгарсан.
    • – 2016 онд “Авъяаслаг Монголчууд” шоуны шилдэг хамтлаг
    • – ӨМӨЗО, Тайвань, ОХУ, БНТУ-ын засгийн газрын урилгаар тусгай арга хэмжээнд бие даан оролцож байсан.
    • – 2018 онд ОХУ-ын Халимаг улсад зохиогдсон “Ойрд Түмэн-2018” язгуур урлагийн наадмаас үндэсний шилдэг хөгжмийн номинацийн шагнал хүртсэн.

    https://www.facebook.com/balga…

    https://www.facebook.com/Altai…

  • Нэргүйн БАТЧИМЭГ

    Хүмүүнлэгийн Ухааны Их Сургууль, Япон хэл судлал

    Бизнесийн удирдлагаар мэргэшсэн

    Ажлын туршлага

    Эвридэй Интернэшнл ХХК, Эвридэй Ферм ХХК – Гадаад харилцаа, Ерөнхий удирдлагын менежерээр ажиллаж байсан.

    Япон, Монголын хамтарсан хөрөнгө оруулалттай “Газар тариалан, Нарны эрчим хүч хосолсон Солар Фарм” чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлдэг “Эвридэй Ферм” ХХК-ны Гадаад харилцаа, хүний нөөц хариуцсан менежер.

    2019 оноос Үндэсний Төслийн Удирдлагын Хүрээлэн ИНБ-ийн Төслийн зохицуулагчаар ажиллаж байна.

  • Эвт Үүд хаалганы үйлдвэрлэлийн хүний нөөцийн бодлого төлөвлөлт, сургалт хөгжлийн хөтөлбөр

    Тус компани нь 2007 оноос тавилгын үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн бөгөөд энэ туршлага дээрээ үндэслэн 2012 онд барилгын компаниудад олноор нийлүүлэх зорилгоор солонгосоос тоног төхөөрөмж, материал оруулж ирэн солонгос технологийн хаалгыг үйлдвэрлэж ирсэн бөгөөд захиалагчдын хүсэлтийг харгалзан герман технологийн хаалгыг ч мөн үйлдвэрлэж байна.

    https://www.facebook.com/store.huma

    ӨӨДЛӨХ АЙЛ ҮҮДНЭЭСЭЭ 
    Айл гэр, албан байгууллагын өнгө төрх, интерьер дизайны чиг хандлага нь хамгийн түрүүнд үүд хаалганаасаа эхлэн мэдрэгддэг. Түүнчлэн хүний ажил, амьдралын чанарт шууд нөлөөлдөг бөгөөд сэтгэл хангалуун байдал, цаашдын ололт амжилттай холбоотой байдаг билээ. “HUMA’N”LLC Бренд нь чанараараа тэргүүлдэг Үндэсний үйлдвэрлэгч Эвт-Үүд брэндийн чанартай модон хаалга худалдаалахаас гадна Орос улсын Ретвизан болон Сибирь Профиль компаний модон болон металл хаалганууд борлуулдаг албан ёсны дестрибютер компани билээ. Бидний санал болгож буй хаалганууд нь чанараараа хэрэглэгчиддээ хэдийнээ танигдсан төдийгүй өнгө, загвар дизайны өргөн сонголттой байдаг. Бид орчин үеийн интерьертэй хөл нийлүүлэн алхаж үргэлж шинэлэг байдлыг эрэлхийлж үйлчлүүлэгчдийнхээ тав тухтай орчинг бүрдүүлж ажиллахдаа үргэлж баяртай байх болно.

  • Батнасангийн САРУУЛЗАЯА- Баг хөгжүүлэлт, төслийн удирдлага

    “Үндэстэн баг” ХХК-ийн төслийн менежер, сургагч багш.

    МУИС-ийг Бизнесийн удирдлага мэргэжлээр дүүргэсэн. Хүний Нөөцийн Судалгааны Үндэсний хүрээлэнгийн Хүний нөөцийн удирдлагын хөтөлбөр дүүргэсэн. 2015 оноос Бүтээлч Монгол нэгдэл, Үндэстэн Баг ХХК-ийн олон нийтийн үйл ажиллагаа болон нийгмийн төслүүдэд судлаач, төслийн удирдагчаар ажиллаж байна. 2017 оноос Teamwork&Teamplay болон TEAM олон улсын хөтөлбөрийн Ахлах сургагч багшаар ажиллаж байна.
    Алтан Дээд ГэрИЭ үндэсний онлын Дэмч багш зэрэгтэй.

    Англи, франц хэлтэй.

  • Нацагдоржийн БАТЧУЛУУН- Бизнес менежментийн зөвлөх

    Төслийн удирдлагын зөвлөх, бизнес менежментийн зөвлөх багш, Баянтүмэн консалтинг компанийн захирал.

    Эдийн засаг, бизнесийн удирдага. Япон Улсад Сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлээр мастер дүүргэсэн.

    https://www.facebook.com/%D0%91%D0%B0%D1%8F%D0%BD%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%B0%D0%BB%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B3-111068187105986/

  • ХӨДӨЛМӨРИЙН МАРГААН БА ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ

    Агуулга

    1. Хөдөлмөрийн маргааны үүсэх шалтгаан
    2. Хөдөлмөрийн маргааныг шийдвэрлэх үйл явц
    3. Хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргаан
    4. Хөдөлмөрийн хамтын маргаан
    5. Хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссын дүрэм
    6. Маргааныг багасгах хүчин зүйл

    1. ХӨДӨЛМӨРИЙН МАРГААН ҮҮСЭХ ШАЛТГААН

    Хөдөлмөрийн маргаан нь хэн, юуны талаар маргаж байгаагаас хамаарч 2 янз байдаг бөгөөд маргах журам нь өөр өөр байна. Ажилтан ба ажил олгогчийн хооронд хөдөлмөрлөх эрх, түүнтэй холбогдсон хууль ёсны ашиг сонирхлын хүрээнд саналын зөрүү үүсвэл хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргаан болдог.

    Хамтын гэрээ, хэлэлцээр байгуулах, биелүүлэх, биелэлтэд нь хяналт тавих явцад энэ гэрээ, хэлэлцээрт оролцогч талуудын хооронд саналын зөрүү үүсвэл хөдөлмөрийн хамтын маргаан болдог.

    Хөдөлмөрийн хамтын болон ганцаарчилсан маргаан нь түүнийг шийдвэрлэх явц, талуудын хүлээх эрх, үүргээр ялгарна.

    Тухайлбал, ажил хаялт нь хөдөлмөрийн маргааныг шийдвэрлэх зорилготой арга зам мөн боловч үүнийг зөвхөн хөдөлмөрийн хамтын маргааны үед хэрэглэдэг. Харин ажилтан ганцаар маргаж байгаа үед ажилт хаялт хийх бололцоогүй юм.

    Ажилтан ажлаас буруу халсан буюу өөр ажилд буруу шилжүүлсэн тухай гомдлоо шийдвэрийг хүлээн авсан өдрөөс хойш 1 сарын дотор шүүхэд гаргана. Бусад тохиолдолд эрхээ зөрчигдсөнийг мэдсэн буюу мэдэх ёстой байсан өдрөөс хойш 3 сарын дотор хөдөлмөрийн маргаан шийдвэрлэх байгууллагад гомдлоо гаргах эрхтэй.

    Хүндэтгэн үзэх шалтгаан байвал хугацаа өнгөрсөн зарим тохиолдолд маргааныг шийдвэрлэж болдог.

    2. ХӨДӨЛМӨРИЙН МАРГААНЫГ ШИЙДВЭРЛҮҮЛЭХ ҮЙЛ ЯВЦ

    Хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргааныг Хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс /комисс/, Шүүх гэсэн маргаан шийдвэрлэх байгууллагад хандан гаргана.

    Гэхдээ маргааны агуулгаас хамаарч зарим маргааныг заавал комиссоор эхэлж шийдүүлэх ёстой байдаг. Комисс нь шүүхэд хянан шийдвэрлэхээр зааснаас бусад маргааныг шийдвэрлэнэ.

    Жишээлбэл, ажилтан нь цалин хөлснөөс суутгал хийх тухай шийдвэр буюу хэмжээг эс зөвшөөрвөл, уг мөнгийг эгүүлэн авах тухай гомдлоо комисст гаргаж болно.

    Дээрхээс гадна шүүхэд эвлэрүүлэн зуучлалын журмаар хөдөлмөрийн маргааныг шийдвэрлүүлж болно.

    Хаана хандах вэ

    Комисс маргааныг шийдвэрлэх бол байгууллагын дэргэдэх хөдөлмөрийн маргаан таслах комисст хандана. Энэ комисст ажил олгогчийн болон ажилтны төлөөлөгчдийн тоо нь тэнцүү байдаг.

    Шүүхээр маргааныг шийдвэрлэх тохиолдолд ажил олгогчийн харьяалагдах сум, дүүргийн шүүхэд хандана.

    Комиссоор маргаан шийдүүлэх үед мэдэх шаардлагатай зүйлс

    Комисс нь материалыг шалгах, үндэслэлийг тогтооход мэргэжлийн хүнийг оролцуулж, ажил олгогчоос баримт бичиг, тооцоо, тайлбарыг гаргуулан авах эрхтэй.

    Комиссын хурлын дарга, нарийн бичгийн даргыг ажил олгогч, ажилтны төлөөлөгчид ээлжлэн гүйцэтгэх бөгөөд нэг талын төлөөлөгчид нэгэн зэрэг гүйцэтгэж болохгүй.

    Комиссын хуралд өргөдөл гаргасан ажилтныг биеэр байлцуулан маргааныг шийдвэрлэдэг бөгөөд өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар ирээгүй тохиолдолд маргааныг хянан шийдвэрлэх ажлыг дараагийн хурал хүртэл хойшлуулна.

    Өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй тохиолдолд өргөдлийг хэлэлцэхгүйгээр маргааныг хэрэгсэхгүй болгож болно.

    Комиссын шийдвэрийг давж заалдах хугацаа

    Ажил олгогч буюу ажилтан нь комиссын шийдвэрийг эс зөвшөөрвөл, түүнийг хүлээн авснаас хойш 10 хоногийн дотор зохих сум, дүүргийн шүүхэд давж заалдах эрхтэй.

    Ямар маргааныг шүүхээр шийдүүлэх вэ

    Дараах маргааныг комисст хандахгүйгээр шүүхээр шийдүүлдэг.

    Хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссын шийдвэрийг давж заалдсан гомдол;

    Ажил олгогчийн санаачилгаар ажлаас буруу халсан буюу өөр ажилд буруу шилжүүлсэн тухай ажилтны гомдол;

    Ажилтнаас хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлж байхдаа аж ахуйн нэгж, байгууллагад учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх тухай ажил олгогчийн нэхэмжлэл;

    Хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлэх үед эрүүл мэнд нь хохирсны улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх тухай ажилтны нэхэмжлэл;

    Буруу халсан буюу шилжүүлсэн үеийн олговрын талаар гарсан маргаан;

    Иргэн хоорондын хөдөлмөрийн гэрээтэй холбогдон гарсан маргаан;

    Сахилгын шийтгэл буруу ногдуулсан тухай ажилтны гомдол;

    Хууль болон гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол эд хөрөнгө болон хөдөлмөрөө нэгтгэн ажиллагчдын хоорондын хөдөлмөрийн маргаан;

    Хууль тогтоомжоор шүүхэд харьяалуулсан бусад маргаан;

    Хөдөлмөрийн гэрээний нөхцөлийг дордуулсан тухай ажилтны нэхэмжлэл;

    Хөдөлмөрийн дотоод журам хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулахаар өөрийн онцлогт тохируулан тогтоосон байгууллагын бусад тушаал, шийдвэр хууль тогтоомжид нийцээгүй тухай ажилтны нэхэмжлэл.

    Маргааныг ямар хугацааны дотор шийдэх вэ

    Комисс нь өргөдлийг хүлээн авсанаас хойш 14 хоногийн дотор маргааныг шийдвэрлэх ёстой байдаг.

    Шүүхэд хэрэг үүсгэсэн өдрөөс хойш 60 хоногийн дотор хэргийг шийдвэрлэх ба шаардлагатай бол 30 хоногоор нэг удаа энэ хугацааг сунгадаг.

    Маргаан шийдүүлэхэд улсын тэмдэгтийн хураамж гэх мэт төлбөр төлөх эсэх

    Комисс болон шүүхээр маргааныг шийдвэрлэх үед ямарваа нэг төлбөр төлдөггүй.

    Эвлэрүүлэн зуучлалын журмаар маргаанаа зохицуулахаар шүүх дэх эвлэрүүлэн зуучлагчид өргөдөл гаргахад 30000 төгрөгийн тэмдэгтийн хураамж төлнө.

    ХӨДӨЛМӨРИЙН ГАНЦААРЧИЛСАН МАРГААН ЗОХИЦУУЛАЛТ

    Ажилтан ба ажил олгогчийн хооронд хөдөлмөрлөх эрх, түүнтэй холбогдсон хууль ёсны ашиг сонирхлын хүрээнд саналын зөрүү үүсвэл хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргаан болдог.

    Гомдол гаргах хугацаа

    – Ажилтан ажлаас буруу халсан буюу өөр ажилд буруу шилжүүлсэн тухай гомдлоо шийдвэрийг хүлээн авсан өдрөөс хойш 1 сарын дотор шүүхэд гаргана.

    – Бусад тохиолдолд эрхээ зөрчигдсөнийг мэдсэн буюу мэдэх ёстой байсан өдрөөс 3 сарын дотор хөдөлмөрийн маргаан шийдвэрлэх байгууллагад гомдлоо гаргах эрхтэй.

    – Хүндэтгэн үзэх шалтгаан байвал хугацаа өнгөрсөн зарим тохиолдолд маргааныг шийдвэрлэж болно.

    Хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргааныг

    – Хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс/”Комисс”/

    –  Шүүх гэсэн маргаан шийдвэрлэх байгууллагад хандан гаргана.

    Маргааны агуулгаас хамаарч зарим маргааныг заавал комиссоор эхэлж шийдүүлэх ёстой байдаг. Комисс нь шүүхэд хянан шийдвэрлэхээс бусад маргааныг шийдвэрлэнэ.

    Мөн зарим тохиолдолд шүүхэд эвлэрүүлэн зуучлах журмаар хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргааныг шийдвэрлүүлж болдог.

    Хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссоор шийдвэрлүүлэх

    Хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс маргаан шийдвэрлэх бол байгууллагын дэргэдэх хөдөлмөрийн маргаан таслах комисст хандана.

    Комисс нь холбогдох материалыг эрх зүйн талаас нь шалгах, түүний үндэслэлийг тогтоох ажилд мэргэжлийн хүмүүсийг татан оролцуулж, ажил олгогчоос шаардлагатай баримт бичиг, тооцоо, тайлбарыг гаргуулан авах эрхтэй байдаг.

    Комиссын хурлын дарга, нарийн бичгийн даргыг ажил олгогч, ажилтны төлөөлөгчид ээлжлэн гүйцэтгэх бөгөөд нэг талын төлөөлөгчид нэгэн зэрэг гүйцэтгэж болохгүй.

    Комиссын хуралд өргөдөл гаргасан ажилтныг биеэр байлцуулан маргааныг шийдвэрлэдэг бөгөөд өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар ирээгүй тохиолдолд маргааныг хянан шийдвэрлэх ажлыг дараагийн хурал хүртэл хойшлуулна.

    Комиссын хурлаар комиссын гишүүдийн олонхийн саналаар шийдвэр гаргах бөгөөд үүрэг хүлээгч тал шийдвэрийг тэмдэглэлд заасан хугацаанд заавал биелүүлнэ.

    Мөн ажил олгогч нь хууль тогтоомжид нийцүүлэн гаргасан шийдвэрийг заавал биелүүлэх үүрэгтэй.

    Комиссын шийдвэрийг давж заалдах

       Ажил олгогч буюу ажилтан нь комиссын гаргасан шийдвэрийг эс зөвшөөрвөл, түүнийг хүлээн авснаас хойш 10 хоногийн дотор зохих сум, дүүргийн шүүхэд давж заалдах эрхтэй байдаг.

    Шүүхээр хянан шийдвэрлэх маргааны төрөл

    Дараах маргааныг комисст хандахгүйгээр шүүхээр хянан шийдүүлнэ. Үүнд:

    – Хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссын шийдвэрийг давж заалдсан гомдол

    – Ажил олгогчийн санаачлагаар ажлаас буруу халсан буюу өөр ажилд буруу шилжүүлсэн тухай ажилтны гомдол

    – Ажилтнаас хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлж байхдаа аж ахуйн нэгж байгууллагад учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх тухай ажил олгогчийн нэхэмжлэл

    – Хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлэх үед эрүүл мэнд нь хохирсны улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх тухай ажилтны нэхэмжлэл

    – Буруу халсан буюу шилжүүлсэн үеийн олговрын талаар гарсан маргаан

    – Иргэн хоорондын хөдөлмөрийн гэрээтэй холбогдсон маргаан

    – Сахилгын шийтгэл буруу ногдуулсан тухай ажилтны гомдол

    – Хууль болон гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол эд хөрөнгө болон хөдөлмөрөө нэгтгэн ажиллагсдын хоорондын хөдөлмөрийн маргаан

    – Хууль тогтоомжоор шүүхэд харьяалуулсан бусад маргаан

    – Хөдөлмөрийн гэрээний нөхцөлийг дордуулсан тухай ажилтны нэхэмжлэл

    – Хөдөлмөрийн дотоод журам хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулахаар өөрийн онцлогт тохируулан тогтоосон байгууллагын бусад тушаал, шийдвэр хууль тогтоомжид нийцээгүй тухай ажилтны нэхэмжлэл

    Хөдөлмөрийн маргааныг шийдэх хугацаа

        Комисс нь өргөдлийг хүлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор маргааныг шийдвэрлнэ.

    Шүүхэд хэрэг үүсгэсэн өдрөөс хойш 60 хоногийн дотор хэргийг шийдвэрлэх ба шаардлагатай бол 30 хоногоор нэг удаа энэ хугацаагаар сунгадаг.

    ХӨДӨЛМӨРИЙН ХАМТЫН МАРГААН

        Ажил олгогч, ажилтан нарын хооронд хамтын гэрээ, хэлэлцээр байгуулах явцад санал зөрөлдөх, хамтын гэрээ, хэлэлцээрийн нөхцөл шаардлага биелэгдээгүйн улмаас энэ маргаан үүсдэг. Хамтын маргааныг бичгээр гаргах ба ажлын 3 өдрийн дотор нөгөө тал бичгээр хариу өгнө.

    (Хамтын гэрээ- гэж тухайн аж ахуйн нэгж, байгууллагын нийт ажилтны хөдөлмөрлөх эрх, түүнтэй холбогдсон хууль ёсны ашиг сонирхлыг хуулиар тогтоосон баталгаанаас илүү нөхцөлөөр хангах болон Хөдөлмөрийн тухайхуулиар шууд зохицуулаагүй асуудлаар ажил олгогч, ажилтны төлөөлөгчдийн хооронд байгуулсан тохиролцоог ойлгоно.)

    Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг эвлэрүүлж зохицуулж болно. Үүнд:

    – Зуучлагч урьж оролцуулах,

    – Хөдөлмөрийн арбитраар хэлэлцэх

    гэсэн 2 хэлбэр байдаг. Талууд энэ арга хэмжээнд оролцохоос татгалзах эрхгүй байдаг.

    Эвлэрүүлэх арга хэмжээний үед талуудын төлөөлөгч, зуучлагч, хөдөлмөрийн арбитрч нь хөдөлмөрийн хамтын маргааныг зохицуулахын тулд хууль тогтоомжоор олгосон бүх талын арга хэмжээг ашиглана.

    Зуучлагч урьж оролцуулах

        Ажил олгогч шаардлагыг хүлээж аваагүй, хугацаанд нь хариу өгөөгүй, ажилтны төлөөлөгчид ажил олгогчоос өгсөн хариуг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэж үзвэл хөдөлмөрийн хамтын маргаан зохицуулахад зуучлагч урьж оролцуулна. Талууд зуучлагч урьж оролцуулснаас ажлын 5 хоногийн дотор маргааныг шийдүүлэх ба харилцан тохиролсон, санал зөрүүтэй байгаа эсэх талаар тэмдэглэж үлдээсний дараа энэ үйл ажиллагаа дуусна.

    Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг арбитраар шийдүүлэх

        Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг зуучлагчийн оролцоотой шийдэж чадаагүй тохиолдолд тухайн шатны засаг дарга ажлын 3 өдөрт багтааж хөдөлмөрийн маргааныг хэлэлцэх арбитрыг байгуулж арбитрчдыг томилно. Засаг даргын томилсон арбитрчдыг талууд татгалзах эрхгүй. Хөдөлмөрийн хамтын маргаанд оролцогч талууд нь арбитрын зөвлөмжийг хүлээн авч хэрэгжүүлэхээр тохиролцоонд хүрсэн бол энэ тухай шийдвэр гаргана. Тухайн гарсан шийдвэрийг талууд биелүүлэх үүрэгтэй.

    Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг шийдвэрлэх зорилгоор ажилтны төлөөлөгчид ажил хаялт зарлаж болно.

        Ажилтны төлөөлөгчид ажил олгогчоос эвлэрүүлэх арга хэмжээнд оролцох үүргээ биелүүлээгүй, зуучлагчийн оролцоотой тохиролцсон шийдвэрийг биелүүлээгүй, хөдөлмөрийн арбитрийн гаргасан шийдвэрийг биелүүлээгүй, хөдөлмөрийн арбитраас гаргасан зөвлөмжийг хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд ажил хаях эрхтэй. Ажил олгогчийн төлөөлөгч ажил хаялтыг зохион байгуулах, оролцохыг хориглоно.

    Ажил хаялт зарлах, ажлын байрыг түр хаах

    Тухайн аж ахуйн нэгж байгууллагын нийт ажилтны хурлаар ажил ажилтны гуравны хоёр хувьнь оролцож ажил хаялтыг дэмжсэн тохиолдолд ажил хаялтыг зарлаж болно.

    Ажил хаях тухай шийдвэр нь дараах агуулгатай байна. Үүнд:

    – Ажил хаяхад хүргэсэн санал зөрүүтэй асуудал,

    – Ажил хаялт эхлэл он, сар, өдөр, цаг, ажил хаялтын үргэлжлэх хугацаа, оролцох хүний урьдчилсан тоо,

    – Ажил хаялтыг зохион байгуулж удирдах этгээд маргаан шийдвэрлэхэд оролцох төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн,

    – Ажил хаялт зохион байгуулах үед хүмүүсийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдсон ажлын жагсаалт.

    Ажил хаях тухай шийдвэрийг ажлын 5 буюу түүнээс дээш өдрийн өмнө нөгөө талд мэдэгдэх үүрэгтэй.

    Тухайн ажил олгогч нь ажилтны шаардлагыг хүлээн авах боломжгүй гэж үзвэл ажил хаялтад оролцож байгаа ажилтны ажлын байрыг түр хааж болдог.(“Локаут”)

    Мөн ажил хаялтад оролцогчийн ажлын байрыг түр ажиллуулахгүй байх зорилгоор аж ахуйн нэгж, байгууллагыг түр хааж болдог.(“Пикет”)

    Ажил хаялт үргэлжлэх хугацаанд талууд хөдөлмөрийн маргааныг эвлэрүүлж, зохицуулах талаар бүх талын арга хэмжээг авах үүрэгтэй байдаг.

    Ажил хаялт зарлахыг хориглох

    – Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг зуучлагч, хөдөлмөрийн арбитр, шүүхээр шийдвэрлэх явцад мөн санал зөрүүтэй асуудлаар хэлэлцээ хийсэн тохиолдолд.

    – Хүний амь нас, эрүүл мэндэд аюултай нөхцөл байдал үүссэн тохиолдолд шүүх ажил хаялтыг 30 хүртэл хоногийн хугацаагаар хойшлуулж болно.

    – Мөн ажил хаялт зохион байгуулсан, ажлын байрыг түр хаасныг шүүх хууль бус гэж тооцсон тохиолдолд талууд уг үйл ажиллагаагаа зогсооно.

    Зуучлагч хөдөлмөрийн арбитрчийг хамтын маргаан шийдвэрлэхэд оролцсон хугацаанд үндсэн ажлаас нь чөлөөлж дундаж цалин хөлстэй тэнцэх олговор олгоно.

    Ажилтны төлөөлөгчдийн хамтын маргаан шийдвэрлэх үед ажлаас халах, сахилгын шийтгэл ногдуулах, өөр ажилд шилжүүлэх, захиргааны санаачилгаар ажлаас халахыг хориглоно.

    Засгийн газрын 1999 оны 122 дугаар тогтоолын 2 дугаар хавсралт

    ХӨДӨЛМӨРИЙН МАРГААН ТАСЛАХ КОМИССЫН ДҮРЭМ

    Нэг. Нийтлэг үндэслэл

    1.Монгол Улсын хуульд шүүх хянан шийдвэрлэхээр зааснаас бусад хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргааныг хөдөлмөрийн маргаан таслах орон тооны бус комиссоор  хянан шийдвэрлэхэд энэ дүрмийг мөрдөнө.

    2.Монгол улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа өмчийн бүх хэлбэрийн аж ахуйн нэгж, байгууллага, гадаадын хөрөнгө оруулалттай болон хамтарсан аж ахуйн нэгж, байгууллагын дэргэд хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс /цаашид “комисс” гэнэ/ байгуулж  ажиллуулна.

    3.Комисс нь Хөдөлмөрийн тухай болон холбогдох бусад хууль тогтоомж, энэхүү дүрмийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулна.

    4.Хөдөлмөрийн маргааныг комиссын хурлаар хэлэлцэж шийдвэрлэнэ. Комиссын хурлаас шийдвэр гаргана. Хурлын явцын тухай тэмдэглэл хөтөлнө. Тэмдэглэлийг хавсралтад заасны дагуу хөтөлнө.

    Хоёр. Комиссын бүрэлдэхүүн, зохион байгуулалт

    5.Комисс нь ажил олгогчийн болон ажилтны эрх ашгийг төлөөлөн хамгаалах үүрэг хүлээсэн үйлдвэрчний эвлэлийн, Үйлдвэрчний эвлэл байхгүй бол нийт ажилтны хурлаас сонгогдсон төлөөлөгчдөөс бүрдэнэ.

    6.Ажил олгогчийн болон ажилтны төлөөлөгчдийн тоо нь тэнцүү байна.

    7.Комиссын бүрэлдэхүүнд орох ҮЭ-ийн болон ажилтны төлөөлөгчийг тухайн байгууллагуудын нийт ажилтны хурлаас олонхийн саналаар сонгоно. Ажил олгогчийн төлөөлөгчийг ажил олгогчийн шийдвэрээр томилно. Нийт ажилтны хурлын болон ажил олгогчийн шийдвэрт төлөөлөгчдийг ямар хугацаагаар сонгосон буюу томилсон тухай тэмдэглэсэн байна.

    8.Талуудын төлөөлөгчид нь комиссын үйл ажиллагаанд тэгш эрх, үүрэгтэй оролцох бөгөөд тал тус бүр өөрийн ахлагчийг сонгоно.

    9.Комиссын бүрэлдэхүүнд орох өөрчлөлтийг энэ дүрмийн 7 дугаар зүйлд заасны дагуу шийдвэрлэнэ.

    Гурав. Хөдөлмөрийн маргааны талаар өргөдөл гаргах, маргааныг хянан

    хэлэлцэх үйл ажиллагаа

    10.Ажилтан нь хөдөлмөрийн харилцаатай холбогдсон маргааны талаар зохих үндэслэл бүхий өргөдлөө хууль тогтоомжид заасан хугацаанд комисст гаргана.

    11.Хөдөлмөрийн маргааны тухай өргөдлийг холбогдох бусад материалын хамт ажилтны төлөөлөгчдийн ахлагч хүлээн авч бүртгэнэ. Комисс нь өргөдлийг хүлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор маргааныг хянаж шийдвэрлэнэ.

    12.Хөдөлмөрийн маргаанд холбогдох материалыг нарийвчлан шалгаж, комиссын хуралд оруулах бэлтгэлийг хангах үүрэг бүхий ажлын хэсэгт ажиллах хүнийг комиссын бүрэлдэхүүнд орсон талуудын ахлагч нь өөрийн гишүүдээс томилно.

    13.Комисс нь хөдөлмөрийн маргаантай холбогдох материалыг эрх зүйн талаас нь шалгах, түүний үндэслэлийг тогтоох ажилд мэргэжлийн хүмүүсийг татан оролцуулж, ажил олгогчоос шаардлагатай баримт бичиг, тооцоо, тайлбарыг гаргуулан авах эрх эдэлнэ.

    14.Комиссын хурлыг шаардлагатай үед зарлан хуралдуулах бөгөөд хурлын дарга,  нарийн бичгийн даргын үүргийг хоёр талын төлөөлөгчид ээлжлэн гүйцэтгэнэ. Хурлын дарга болон  нарийн бичгийн даргын үүргийг нэг талын төлөөлөгчид нэгэн зэрэг гүйцэтгэж болохгүй.

    15.Комиссын хуралд өргөдөл гаргасан ажилтныг биеэр байлцуулан маргааныг шийдвэрлэнэ. Өргөдөл гаргасан ажилтны хүсэлтийн дагуу түүнийг байлцуулахгүйгээр маргааныг хянан шийдвэрлэж болно. Өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар ирээгүй тохиолдолд маргааныг хянан шийдвэрлэх ажлыг дараагийн хурал хүртэл хойшлуулна. Өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй тохиолдолд өргөдлийг хэлэлцэхгүйгээр маргааныг хэрэгсэхгүй болгож болно.

    16.Комиссын хуралд маргалдагч талууд /ажил олгогчийн уг асуудалд холбогдох албан тушаалтан, өргөдөл гаргасан ажилтан/-аас гадна тухайн маргаантай холбогдсон асуудлыг шалгахад оролцсон ажил олгогчийн холбогдох мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулж болно.

    17.Комиссын хурлыг нийт гишүүдийн болон тал тус бүрийг төлөөлөх гишүүдийн 75-аас доошгүй хувь нь оролцох тохиолдолд хуралдуулна.

    18.Хуралдаанд оролцсон комиссын гишүүдийн  олонхийн саналаар комиссын шийдвэр гарах бөгөөд уг шийдвэрийг үүрэг хүлээсэн тал тэмдэглэлд заасан хугацаанд заавал биелүүлнэ. Комиссоос хууль тогтоомжид нийцүүлэн гаргасан шийдвэрийг ажил олгогч заавал биелүүлэх үүрэгтэй.

    19.Комиссын хурлын шийдвэрт хуралдаанд оролцсон комиссын бүх гишүүд, хурлын тэмдэглэлд тухайн хурлын дарга, нарийн бичгийн дарга тус тус гарын үсэг зурна. Хэрэв комиссын хурлаар асуудлыг санал нэгтэй шийдвэрлэж чадахгүйд хүрвэл тэмдэглэлд хоёр талын төлөөлөгчдийн санал зөрүүтэй асуудлыг тодорхой тэмдэглэнэ.

    20.Комиссын хурлын шийдвэрийг маргалдагч талуудад албан ёсоор танилцуулж, шийдвэрийн хувийг өгнө.

    21.Комиссын шийдвэрийг ажил олгогч болон өргөдөл гаргасан ажилтан эс зөвшөөрсөн, эсхүл комиссын гишүүд нэгдсэн тохиролцоонд хүрээгүй, тэрчлэн шийдвэрийн дагуу  үүрэг хүлээсэн тал үүргээ хугацаанд нь биелүүлээгүй тохиолдолд Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 127.1-д заасны дагуу шүүхэд давж заалдана.

    Эх сурвалж

    Хөдөлмөрийн тухай хууль (1999)

    Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль (2002)

    Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хууль /Шинэчилсэн найруулга/ (2010)

    Журам, дүрэм батлах, дүрэмд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай Засгийн газрын 122 тогтоол (1999)

    Жамсранжавын Лувсандорж (УБЭИС, Хүний нөөцийн удирдлагын магистрант)

  • Сэргэлэн интернашионал экспидишин- ХҮННҮ БИЧИГ, ХҮННҮ ХЭЛ, ӨВ МОНГОЛ ХЭЛЭЭ СУДЛАН СЭРГЭЭЖ, ЧУЛУУНЫ БИЧИГ ДУРСГАЛЫГ БҮРЭН ТАЙЛАВ

    ХҮННҮ БИЧИГ, ХҮННҮ ХЭЛ, ӨВ МОНГОЛ ХЭЛЭЭ СУДЛАН СЭРГЭЭЖ, ЧУЛУУНЫ БИЧИГ ДУРСГАЛЫГ БҮРЭН ТАЙЛАВ.

    Хүннү бичээс тайлан түгээгч “Сэргэлэн интернашионал экспидишин” төрийн бус байгууллага 2015 онд байгуулагдав. Энэ төрийн бус байгуулагыг түүх, археологи, гадаад хэл, орон нутаг судлал, мал ахуй судлал, контент найруулаг, олон нийтийн харилцаа гэх мэт олон салбарт мэргэжилээрээ тэргүүлэгч, олон улсын монголчууд бид баг болон байгуулав. Үндэснийхээ ой санамжийг сэргээн өнөөгийн гэр бүлийн ой санамжтай гүрхийг ( залгахийг) зорино ажиллаж байна.

    https://www.facebook.com/Sergelen.international.expedition/posts/384310885376237

    1. Бид Хүннү бичээсээ тайлсаар мянган жил төөрөгдсөнөө ойлгов
    2. Хүннү бичиг
    3. Хадны бичээс тайлал, өнөөгийн байдал манайд судлаач байна уу?
    4. Мөнгөн савны ёроол дахь Хүннү үсгээс бүрдсэн бичээсийн тухай
    5. Хүннү бичгийнхээ өгүүлбэрийг эвдэхгүй биширье!
    6. Үндсэн ой санамж ба гэр бүлийн ой санамж
    7. Төр тасарснаар үндсэн ой санамж тасрав
    8. Хүннү – Монгол хэлний мөн чанар
    9. ҮНДСЭН ХЭЛЭЭ СЭРГЭЭЕ!
    10. Өөрсдөө түүхэндээ эзэн эс болвоос өрөөлийн идэш болохын үлгэр
    11. Хүннү-Монгол хадны бичээсийн үгийн тайлбар
    12. Хүннү-Монгол хэлний өвөг толь бичгийн тухай
    13. Диван Лугат бол Хүннү-Монгол хэлний дэлгэр толь
    14. Туркман болон одоогийн түркүүдийн гарал үүсэл
    15. Монголын нууц товчоо
    16. Монголын нууц товчоо
    17. ЗААГУЧ-ТОНУЙКУКИЙН БИЧЭЭС БА МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО
    18. “Монголын Нууц Товчоо”-ны агуулгын залруулга
    19. Монгол тоо ба Кидан тоо
    20. Эх хэл ба манай үр хойчис
    21. Монголчуудын гарал үүсэл
    22. Мал ахуй-дэлхий нийтийн ухаараагүй соёл
    23. БИДНИЙ МОНГОЛЧУУД ХААНААС Ч НҮҮЖ ИРЭЭГҮЙ
    24. Цагаан сар бол мал ахуйтны баяр
    25. Мал ахуйтны хүн амын тоо сүүлийн 3500 жилд
    26. Овог, Айл, Аймаг, Улс, Ил
    27. Айл
    28. Улс
    29. Аймаг
    30. Монголынхоо эх түүх, эх хэл шинжлэлийн талаар хамтран ажиллах тухай ил захидал
    31. Диван Лугат монголчуудын толь бичиг
    32. Диван Лугат Хүннү-Монгол хэлний эх толь
    33. Билгэ хааны бичиг
    34. Билгэ хаан
    35. Билгэ хааны бичиг орчин цагийн монгол хэлээр
    36. Хуучин Тан Илийн бичиг ба Билгэ хааны бичиг
    37. Билгэ хааны бичиг.
    38. ШУА –ын Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, шинжээчийн багийн ахлагч Ц.Батдорж танаа:
    39. Умард төрийн түүх Түрг Тэ лэ
    40. Умард төрийн түүх Түрэг Тэ лэ
    41. Тэлэ-Хүннүгийн хойчис
    42. Хуучин Тан төрийн бичиг
    43. Билгэ хаан, гол тэгин ойрдын дээдс
    44. Баруун Түрг Стамбулын туркууд биш
    45. Уйгур-Хүннүгийн хойчис
    46. Есөн угс – хүннүгийн хойчис
    47. Уйгур 740-759 онууд
    48. Орд балаг-Уйгур нийслэл
    49. Уйгур 759-822 онууд
    50. Уйгур IX–XIII зуун
    51. Кидан
    52. Шивэй Хамаг Монголын дээдэс
    53. Кидан ба Шивэй
    54. Монголын нууц товчоо түүхэн эх сурвалж мөн
    55. XIII зуун
    56. Их монгол улсын соёл
    57. Соргогтон бэг
    58. Академи
    59. Оршуулгын зан үйлийн хувьсал өөрчлөлт
    60. Цаг он сарын баяр
    61. Зурхай
    62. Түрэг овогтоны тухай шинэ судалгаа
    63. Сэлджүк овогтон Түрэг овогтон биш
    64. Ашна Түрэг овогтон ба Хамаг Монгол овогтон
    65. Өтүгэн дэх халхын эхсийг зүүн овогтон Хамаг Монгол болгосоны гор (хор)
    66. Түүхгүй үр хойчис
    67. Хүн хэл
    68. Хүн хэлний үндэс
    69. Янаглан хорлогч

    70. Хүн битиг, Уйгур битиг манай үндсэн хоёр битиг71. Арван хоёр жил72. Түүх соёл түрэмгийллийг зогсооё!73. Эх бичгээ таниагүй Хэл зохиолын хүрээлэнгийнхэн74. Үндэсний ой санамжын тухай Н.Алтанхуягт!75. Төрийн түшээ ба Улс төрч

    https://www.facebook.com/Sergelen.international.expedition/

  • Цэдэнгийн ШИНЭН- Монгол анхны мянгат тэмээчин, Тэрбумтан

    Монголын анхны мянгат тэмээчин, анхны алдарт тэмээний уяач. Бас Монголын тэрбумтан малчин хэмээх өргөмжлөлийг мянгат тэмээчин Цэдэнгийн Шинэнд Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн яамнаас хүртээгээд удаагүй байна. Нэг тэмээнээс гарах ашиг шимийг мөнгөөр тооцож үзвэл нэг сая орчим төгрөг болдог. Мянга гаруй тэмээний зах зээлийн үнэлгээг нь тооцож үзэхэд л нэг сая гаруй ам.доллар болж буй учир малчин хүний нөр их хөдөлмөрийг магтахгүй байхын аргагүй. Цаг уурын хүнд хэцүү нөхцөлд таван хошуу малаа маллаж, өөрийн гэлтгүй өрөөлийн ахуй амьдралыг өөд нь татаж яваа тэрбумтан малчин бол Ц.Шинэн гуай.

    Баянхонгор аймгийн Баянлиг сум нийтдээ 14300 орчим тэмээтэйгээс, хамгийн олон тэмээтэй баг нь 6000-ыг тоолуулжээ. Эртнээс энэ нутагт Ламын гэгээний сүргийг маллаж ирсэн учир улаан тэмээгээрээ алдартай.

    “Сүү сааль ихтэй, ноос нь ноолуурлаг чанартай, махны гарц сайтай гээд тэмээ ашиг шим нь өндөртэй сайхан мал” гэж Монгол Улсын гавь­яат малчин Ц.Шинэн гуай ярьж сууна. Торомны ноос ноо­луурлаг чанар нь өндөр учир тэмээний тоо толгой өсө­хөд ч нөлөөлнө. Тэмээнээс ноос биш ноолуур авдаг бол­бол тоо толгой нь өснө гэж тэ­рээр тооцоолж, цусыг нь сэл­­бэж, эрлийзжүүлдэг гэлээ. Гэх­­дээ тэрээр тооны араас хөөцөлдөж биш чанарыг нь анхаарч иржээ. Ханын хэ­цээс гурван буур, Галбын го­­­­­­­­­­виос хоёр буур, Говь-Алтай аймгийн Дөхөм тунгалагийн хос зогдортой буур хоёрыг авч сү­рэгтээ цус сэлбэсэн байна. Түүний тэмээн сүрэгт хавтгайн үр төл ч нэлээн хэд бий гэсэн юм. 

    Тэрээр 1975 онд илгээлтээр мал дээр гарч, түүнээс хойш таван хошуу малаа 2000-д хүргэж, өсгөж яваа. Гэхдээ энэ хугацаанд хоёр жил цэргийн алба хааж, Худалдаа бэлтгэлийн ангид хэдэн жил ажиллаад эргээд мал дагажээ. 1990-ээд оноос хойш тасралтгүй мал маллаж, тэр дундаа тэмээн сүргийг мянга давуулан өсгөөд байна. Өдгөө Ц.Шинэн гуайн тэмээний тоо 1119 болжээ. Ингэ жил бүр ботголдоггүй ч тэмээн сүргийнх нь тоо жил бүр өсөн үржиж, үр шимийг нь үзэх сайхан байгаагаа тэрээр хуучилсан. Жилдээ 100 гаруй ингэ төллөдөг байсан бол сүүлийн жилүүдэд 200 орчим болж, улам л арвижин, өсч буй гэнэ. Түүний ганц хүү Хөдөө аж ахуйн сургууль төгсөөд аавынхаа дэргэд малч ухааныг нь өвлөн үлдэхээр болжээ. Бусад хүүхдүүд, дүү нар, тэдгээрийн хүүхдүүд гээд Ц.Шинэн гуайнх өнөр өтгөн, туслах хүмүүс ч мундахгүй. Тэднийхээ ажил хөдөлмөрийг үнэлж, цалин өгч урамшуулахаас гадна өсгөж, бойжуулсан төлийнхөө 40 хувиар малчдаа малжуулдаг гэнэ.   

    Ц.Шинэн гуай тэмээний анхны алдарт уяач цолтой. Тэмээн поло сүүлийн жилүүдэд хөгжиж, бүс, улсын чанартай тэмцээнүүд ч олон зохиогдох болсон. Эдгээр тэмцээнд гаргасан амжилтыг нь үнэлж, тэмээний алдарт уяач цолыг анх түүнд хүртээжээ. “Миний тэмээ сайн давхидаг. Тиймдээ ч хурдны чиглэлийн тэмээ өсгөж байгаа. Ер нь, тэмээний уяачдыг алдаршуулах зорилгоор уралдаанууд ч тогтмол зохион байгуулж байна. Тэмээн поло аялал жуулчлалын холбооноос надад тэмээний алдарт уяач цол олгосон. Цаашдаа төр засгийн хэмжээнд тэмээний уяачдыг алдаршуулах ажилд анхаарна гэж найддаг” хэмээн алдарт уяас маань итгэл төгс хэлэв.

    Тэмээ олонтой Баянлиг сумынхан аймгийнхаа хэмжээнд харьцангуй өндөр насалдаг нууц нь ингэний сүү, цагаан идээтэй холбоотой гэдэг. Жилийн дөрвөн улиралдаа сүү саалиа өгдөг, ашиг шимтэй тэмээн сүргийн тоог өсгөхөд Ц.Шинэн гуайн гавьяаг дурдахгүй өнгөрч боломгүй.

    Ц.Шинэн: Аав ээж минь анх гурван тэмээ тасалж өгсөн, мянган тэмээтэй болох гараа маань энэ байв

    Тэгэхээр Монголд байтугай дэлхийд ганцхан Ц.Шинэн гэж ойлгож болно. Удахгүй “Улаан ном”-онд бичигдэж мэдэхээр болтлоо тоо толгой нь цөөрсөн хоёр бөхт тэмээг өсгөхийн төлөө нойр хоолоо умартаж, эр биеэ элээж яваа түүний зүтгэлийг үнэлж Монгол Улсын гавьяат малчин цолоор шагнажээ.  

    Нутгийнхан түүнийг Шинэн гэхэсээ илүүтэй гавьяат хэмээн дуудах юм билээ.  Ц.Шинэн гавьяаттай  саяхан нутагт нь уулзаж, хөөрөлдснөө хүргэж байна. 

    -Өөрийг чинь харахаар барилдаж явсан болов уу гэж санагдаад байх юм. Барилддаг уу? 

    -Эр хүн болохоор эрх биш зүгээр байгаагүй. Сумын заан цолтой. 

    -Хол явж барилдаагүй сумын заан, Хот орж зодоглоогүй сумын заан юм байна… 

    -Тийм л болох байх даа. /инээв/ 

    -Мал маллаад удаж байна уу? 

    -Ер нь бол мал аж ахуй дээр төрсөн, өссөн.  Анхны илгээлтийн эздийн нэг юм уу даа. 1975 онд  улс даяар 75 мянган залуучуудыг МХЗЭ-ийн илгээлтээр мал аж ахуйн үйлдвэрлэл дээр гаргах уриа дуудлага улс даяар түгж байсан юм. Тэр 75 мянгын нэг нь болж сурагчийн үзгээ шилбүүрээр сольсон залуучуудын нэг нь би байлаа. 

    Дунд нь хэдэн жил завсардсан. Гурван жил цэргийн алба хааж халагдаж ирээд сумын худалдаа бэлтгэлийн ангид 10 шахам жил ажилласан. Бусад хугацаанд нь мал маллаж байна.  Бараг 30 шахам жил болох байх.  

    Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын малчин Ц.Шинэн

    -Танайх хэдэн хошуу малтай вэ? 

    -Манайх таван хошуу малтай. 

    -Хамгийн олон нь тэмээ юу? 

    -Тэмээ. Одоо мянга нэлээд гарчихаад байна. Энэ жилийн төлөөр бас тоо толгой нь нэмэгдэнэ. 

    -Энэ жил хичнээн ингэ ботголж байгаа вэ? 

    -Хоёр зуу гаруй ингэ ботголно оо. Өвөл хавар сайхан  байсан болохоор мал төл сайн л байна. Харин ойрдоо нэлээд гандуу байна. Тэмээ зуднаас илүү ганд хэврэг амьтан. Хэрэв тэнгэр хангай энэ янзаараа байвал бэлчээр  ус дагаж нүүж суух л болох байх даа. Малчин хүн гэдэг малынхаа аясаар шүү дээ. 

    -Хаашаа нүүх вэ? 

    -Хаана ногоо байна, тийшээ л явна даа.  Хол гэж хойргошихгүй. Уг нь манай энэ Баянлиг жинхэнэ тэмээний нутаг байгаа юм. Гэхдээ сүүлийн хоёр жил газрын гарц тийм ч сайн байсангүй. 

    -Бог хэр өсч байна? 

    -Өсгөе гэвэл өсөөд л байна. Одоо мянга гаруй бог мал байгаа. Гэхдээ мал маллана гэдэг бол амар хялбар ажил биш. Байгаль цаг агаар, тэнгэр хангайн араншингаас их хамааралтай. Үнэхээр сэтгэл зүтгэл гаргаж  байж л өсдөг. 

    -Мянган тэмээ  гэхээр бүгд хамтдаа нэг суурь уу, эсвэл хэсэг хэсгээр нь суурилж маллаж байна уу? 

    – Тэмээ мянга хүрээд ирэхээр учрыг нь олоход бэрх болдог юм байна. Тиймээс хэсэг хэсгээр нь суурилж байна.  Ботголсон ингээ бүгдийг нь нийлүүлье гэхээр эх ботгоо олох гэж хөл толгойгоо алдсан юм болно, тус тусад нь салгах гэхээр эх үрс нь салж төл нь үрэгдчих гээд асуудал бий.

    Тэгэхээр тэднийг чинь цөөн цөөнөөр маллаж, тал тал тийш нь бэлчээрлүүлж байна. Эрсдэлгүй талыг нь бодохоор ингэж маллахаас өөр аргагүй.

    Бууранд гарсан ингэнүүд тус тусдаа байна шүү дээ. Зарим буур нь гарсан байдаг зарим нь гараагүй байдаг, эр сувай тэмээнээс тусад нь байлгаж хээлийг нь хамгаална.

    Тэмээ олон болоод ирэхээр ерөнхийдөө нутгаар нь шахаж л маллаж байна. Тэгснээс орой болгон хотлуулаад, маллаад хариулаад байгаа юм бол бага байна.   

    -Туслах малчин байдаг биз дээ? 

    -Байгаа. Бог  дээр хоёр малчин байна. Бод мал дээр  манай нэг хүүгийнх өөр хоёр гурван ч хүн байна. Ерөнхийдөө бол гурван айл, өөр гурав дөрвөн хүн туслах малчнаар ажиллаж байна. 

    -Малчдаа хэдэн төгрөгөөр  цалинжуулж байна вэ?
     
    -Бог мал дээр ажиллаж байгаа хүмүүстээ тодорхой хэмжээний үндсэн цалин өгнө. Үүн дээр гарсан төлийнхөө 40 хувийг өгч байгаа. Гол нь малжуулах зорилготой. Жилдээ хэдэн зуун төл авна шүү дээ. Ингэхээр туслах малчдын хувьд ганц хоёрхон жилийн дотор малжих бүрэн боломжтой.  Бод малын тухайд голдуу өөрийн талын хүмүүс байгаа. Тэдэндээ бас л амьжиргаагаа аваад явахад хүрэлцэхүйц хэмжээний юм өгөлгүй яахав. 

    -Тэмээнээсээ жилд хэдэн тонн ноос авах вэ? 

    -Өнгөрсөн жил таван тонн ноос  авсан. Энэ жилийн тухайд ч бас үүнээсээ ахина уу гэхээс буурахгүй. Таван тонн нэлээд  гарах байх. 

    -Сүү сааль хэдийг авах вэ. Багцаалах боломж бий юу? 

    -Сүү саалийн тухайд багцаалах боломжгүй. Ингэ дөрвөн улирлын саальтай амьтан. Сүү саалийг нь өөрсдөө хэрэглэнэ. Нэг хэсгийг нь хүн амьтанд өгнө, заримыг нь борлуулна. Мөн уламжлалт аргаараа ааруул хурууд гэхчлэн цагаан идээгээ хийнэ. 

    -Анх хэдэн тэмээтэй байж байгаад ингэж  мянгат тэмээчин болов? 

    -Нэгдэл тарахад би хувьчлал гэж мал авсангүй. Миний өөрийн их гэр маань надад анх гурван тэмээ тасалж өгч байсан. Ингэж л би өөрийн гэсэн гурван тэмээтэй болж, түүнээсээ мянга хүрлээ. 

    -Мал, тэр дундаа тэмээ өсөх үндэс юу вэ? 

    -Би улсын байгууллагад ажиллаж байгаад ерээд оны эхээр малчин болсон хүн.  Жижиг сажиг ишиг борлон цуглуулж байгаад л мал дээр гарсан. Хүмүүс намайг ажлаа хийж байхгүй мал дээр гарч яадаг байнаа гэж зэмлэх сануулахын хооронд хэлж л байсан.    

    Мал эзэн хүнийхээ сэтгэлээр өсдөг гэж үг буй. Би энэ сумынхаа анхны мянгат малчны нэг шүү дээ. Тэгээд дараа нь тэмээгээ түлхүү өсгөе гэж зорьсон. Ингээд өөрийн хэдэн тэмээн дээрээ энд тэндээс тором ботго худалдаж авч нэмэрлэсээр гайгүй хэдэн ингэтэй болсон. Түүнийгээ өсгөсөөр  л мянган тэмээтэй болсон доо. 
      
    -Ингэж тэмээг түлхүү өсгөх шалтгаан юу байв. Ядахад л хариулж маллахаас эхлээд урт хөлийн амьтан хэцүү биш үү? 

    -Ер нь яахав, нэгэнт хүн болж төрснийх эх орондоо, нутаг нугадаа, аав ээждээ тустай амьдрах ёстой. Амьдралд зорилго гэж бас байх учиртай.  Нөгөө талаар дэлхийд хоёр бөхтэй тэмээ ховордож байна. Нэгэнт тэмээний нутагт төрж өссөнийх ховордож байгаа энэ буянаа  өсгөе л гэж зорьсон. Би ганцаараа тэмээ өсгөөд хоёр бөхт тэмээний тоо толгойн хорогдлыг зогсоож чадахгүй ч хамгийн гол нь хүмүүсийн тэмээгээ хайрладаг, өсгөж үржүүлэх гэсэн сонирхол хүслийг өдөөх болов уу гэж бодсон. 

    Намайг тэмээгүй шахам байхад  гаднаа 100 гаруй тэмээ хотлуулчихсан айл байж л байсан. Нэгдэл тарахад өөрийнхөө гарын малыг  аваад үлдчихсэн олон хүн байсан. Гэтэл өчнөөн жил өнгөрсөн ч тэд одоо хүртэл тэр хэмжээндээ л байна. Над шиг ингээд өсгөчихсөн хүн бол цөөхөн байх. Тэгэхээр би тэмээгээ ингэж өссөнийг өмнөө тавьсан зорилго, шаргуу хөдөлмөрийн үр дүн л гэж хардаг. Зүгээр байхад өөрөө аяндаа өсдөг мал гэж байхгүй шүү дээ. Бойжуулсан ботго бүрийн ард хүний хүч хөдөлмөр шингэсэн байдаг. 

    -Мал мянга хүрэхээр идэх хонь олддоггүй гэх үг бий. Тэмээ мянга хүрэхээр бас тийм үү? 

    -Ер нь бол хөгшин хөвөө, онд орохгүй тэмээгээ заазлалгүй яахав. Энэ ингэ төд ботголчихлоо, одоо дахиад төл өгч чадахгүй гэдэг ч юм уу эсвэл энэ жил онд ороход төвөгтэй гэхчлэн тухайн малчин хүний ажиглалт сонголтоор малаа үлдээхийг нь үлдээж, хэрэглэхийг нь хэрэглэж байхаас аргагүй.   

    Тэмээ бусад мал шиг жил бүр төллөөд байдаггүй, олон жилийн хүч хөдөлмөрийн үр дүнд тоо толгой нь өсдөг амьтан учраас  тэр бүр дээс хутга барьж мал руугаа дайрахыг  боддоггүй.   

    -Би өөрөө говьд  төрж өссөн тэмээтэй газрын хүн. Тэмээ маллана гэдэг амар ажил биш шиг санагддаг. 

    -Амар  хялбар ажил гэж юу байхав. Мал өсөх сайхан л юм. Гэхдээ ний нуугүй хэлэхэд  сүүлдээ өөрөө дийлэхээргүй юм болж байна. Өөрөө үр хүүхэдтэйгээ зүтгээд,  бүр малчин авч ажиллаад  ч хүч хүрэхгүй үе олон тохиолдох юм. Малчин авч ажиллуулж байна гээд бас найдах итгэх юм бага шүү дээ. Хүний мал маллаж байгаа хүн чинь эзэн нь чимээгүй байвал чимээгүй л байна.  Тэгснээс тэмээндээ явъя гээд малынхаа захад явж байдаг хүн ховорхон болжээ. 

    -Танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ? 

    -Манайх таван хүүхэдтэй. Хүүхдүүд маань бүгд л их дээд сургууль төгслөө. Нэг нь  одоо сурч байна. Хүүгийнх маань манайхтай  хамт байна. Бусад  нь эзэмшсэн мэргэжлээрээ багш, Банкны салбарын эрхлэгч  гэхчлэн төв суурин газар  төвхнөсөн.  Гэхдээ энд байгаа хүүхдүүд өглөө оройдоо ингэ саалцаж, тором ботго уялцана  гэхчлэн малын ажилд бол байнга оролцоно. Ач зээ нар түрүүчээсээ тусад орж байна.   

    -Танайх ер нь хаагуур нутагладаг айл вэ? 

    -Өвөлдөө сумандаа ойртож өвөлждөг. Нэг буурны ингээ аваад төв суурин газраа бараадаж ирдэг.  Гол, устай идэштэй болохоор сумын ойролцоо өвөлжихэд хүндрэл гардаггүй.  Малаа төвөөсөө яваад эргүүлж  тойруулчихна. Ингэ ботголох болохоор хөдөөгөө гараад малаа төллүүлнэ. Залгуулаад ингэ ботгоо саалинд оруулж, ногоолуулж  тарга тэвээргийг нь авахуулж байгаад  өвөл болохоор сумандаа орж ирнэ дээ. Малын тухайд бол бэлчээр ногоо хаана байна, тэнд л нутаглана даа. 

    -Тэмээнийхээ тоо толгойг цаашид 2000 болгох бодол байна уу? 

    -Хоёр мянга болгох боломж байхгүй юм байна. Тэр битгий хэл мянга болгох боломж ч бараг бага. Няцалгүй, зоригтой байж л мянга болгоно шүү дээ.  Ер нь малын ажил, тэр дундаа тэмээний арчилгаа маллагаа гэдэг гарын үзүүрээр хийдэг ажил биш. Заавал биеийн хүчний хөдөлмөр ордог, хүч бяр шаарддаг. Бог малтай зүйрлэхийн аргагүй.  Тиймээс цаашид нэг хэсгийг нь эргэлтэнд оруулъя, үржлийн тодорхой сүргээ авч үлдэнэ гэсэн бодолтой байгаа. Цаашид тоо толгойг нь төд хүргэнэ гэж амлахад хэцүү. Тэгээд ч хүний нас хэд билээ, миний хувьд идэр нас маань эргэчихлээ. Тус тусдаа ажил албатай хүүхдүүдээ хэдий болтол малын ажилд  зүтгүүлэх билээ гэхчлэн асуудал байна. 

    -Санхүүгийн ямар нэг асуудал үүсдэг үү? 

    -Төгрөг мөнгө дутаад өр зээлэнд ороод явах юм юу байхав. Гэхдээ амьдрал юм болохоор асуудал үүсэх үе байлгүй яах вэ. Хэчнээн олон малтай байлаа гээд баячуудын зиндаа зэрэгт  очтолоо хаана ч юм. Малтай хүн байнга л зарлага гаргаж байдаг. Өвс тэжээл, арчилгаа маллагаа, ус хужир гээд  тэр бүгдэд мөнгө зарна.  Хэрэв олноор нь нядлаад борлуулбал орлогоо чамгүй нэмэгдүүлэх боломж байлгүй яахав. Гэхдээ өдөр шөнөгүй зүтгэж, хүмүүсийн хэлдгээр чөмгөө дундартал  хөдөлмөрлөж  байж  өсгөснийгөө зөвхөн ашиг орлогын нүдээр харж  үрж барж  болохгүй байна ш дээ. 

    -Тэмээ ер нь яавал өсөөд байх шиг байна? 

    -Зөв маллаж байж л өснө. Зөв маллана гэхээр нутгийг нь зөв сонгож, зөөлөн гараар  оролдох хэрэгтэй гэсэн үг. 

    -Танай тэмээ ямар омог угшилынх вэ? 

    -Би малынхаа тоо толгой гэхээс  илүүтэй  чанарт нь түлхүү анхаардаг.  Монголд тэмээний гурван ч омог угшил байна. Тэр бүгдээс нь буур авчирч тавилаа. Галбын говийн улаан, Ханын хэцийн хүрэн, Төхөмтунгалагийн хос зогдорт  гэхчлэн. Мөн нутгийнхаа шилмэл омгийн хээлтүүлэгчийг тавьж байна.  Би таван хошуу малаа бүгдийг нь тус тусад нь сайжруулж, энд тэндээс шилдэг омгийн хээлтүүлэгч авчирч тавьсан. 

    -Танай үүгээр хавтгайн угшилтай тэмээ хэр олон байна вэ? 

    -Манай  нутагт  бол цөөхөн дөө. Гэхдээ ганц хоёр бий. Шинэжинст, Баян-Өндөр талдаа хавтгайн төл цөөн бөр байдаг юм. Сонирхоод хавтгайн тайлаг гунж авчирч цус сэлбэж л байна. 

    -Тэмээ аль хэр үнэ хүрч байна? 

    -Дээд тал нь 10 сая төгрөг хүрчихлээ.
     
    -Ямар тэмээ тийм үнэ хүрэх вэ? 

    -Гол нь хурдан тэмээ л тийм үнэ хүрч байна. 

    -Танайд хурдан тэмээ хэр олон байгаа вэ? 

    -Хэд хэдэн тэмээ байна аа. Би чинь  улсдаа хурдан тэмээний анхны алдарт уяач  шүү дээ.  Улсын чанартай  тэмээний уралдаануудад удаа дараа оролцож олон айраг түрүү авч байсан. Ноднингоос эхэлж тэмээний уяачдад “Алдарт уяач” гэдэг цолыг өгч эхлэхэд анхныхыг нь надад өгсөн. 

    -Тэмээний уяа сойлго гэж байна биз? 

    -Байлгүй яахав. Тэмээний уяа морины уяа хоёр өдөр шөнө шиг өөр зүйл. Гэхдээ  мал сойж уралдуулах гэж байгаа болохоор тодорхой хэмжээний уяа сойлго байдаг. 

    -Танай тэмээ дээд тал нь хэдэн кг ноос өгч байсан бэ?
     
    -Хэдэн кг ноос өгч байна гэж ганцаарчлан үзэх боломж гарахгүй юм. Харин хөдөө аж ахуйн мэргэжилтнүүд  нэг сувай ингэний ноосыг тусад нь хэмжиж үзэхэд найман кг илүүтэй байсан. Хэрэв тэр ингэ боос ингэ /ботголох ингэ/  байсан бол бүр илүүг л өгөх байсан гэсэн үг. 

    -Мянган тэмээг ноослоно гэдэг хэцүү дээ? 

    -Хэцүү хэцүү. Ёстой л олны хүч оломгүй далай гэдэг шиг олны дэм тусаар бүтдэг ажил. 

    -Ярилцсанд баярлалаа.

    П.ЯДАМДОРЖ, ӨДРИЙН ШУУДАН

  • Д.Гомбо-Очир- Мянгат малчдыг “Туслах малчин 10,000 ажлын байр” санаачилгыг санаачилагч, сайн малчин

    Мянгат малчдыг “Туслах малчин 10,000 ажлын байр” санаачилгыг санаачилагч, Улсын сайн малчин

    Хөдөө 10000 мянган ажлын байр бий болгох боломжийн талаар Төв аймгийн Баянчандмань сумын Монгол Улсын сайн малчин П.Олонбат, Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын мянгат малчин Д.Гомбо-Очир нар мэдээлэл хийлээ. Тэд “Монголын маань мал сүрэг 61,5 сая билээ.Улс орны эдийн засаг хүндэрч, өр зээлэнд баригдаж, ард иргэд маань ажилгүйдэл ядууралд автаж байгаа энэ хүнд цаг үед мянгат малчид бид улс орныхоо хөгжил дэвшилд хувь нэмэр оруулах, ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулахад өөрсдийн хувь нэмрээ оруулах хүсэлтэй байгаа юм. Сүүлийн жилүүдэд Монгол малын мах, арьс шир, ноос ноолуурыг дэлхийн зах зээлд сонирхож байна. Арабууд хонь, япончууд, солонгосууд адуу, вьетнамчууд ямаа, орос, хятадууд үхэр, хонийг их хэмжээгээр авах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсээр байгаа билээ. Гэтэл эрэлт хэрэгцээг хангах мах, үйлдвэрлэл, хүчин чадал бидэнд алга байна. Бидэнд энэ ажлыг дэмжих, оролцох хүсэл зориг байна. Улаанбаатар хотод байгаа ажилгүй, амьдралын хүнд нөхцөлд байгаа айл өрхүүдээс мянгат малчин айл бүр нэгээс хоёр айлыг хариуцаж авахыг уриалж байна. Арван мянган ажлын байр бий болгох хөдөлгөөн, “Сэтгэлтэй ажилтан” хөтөлбөртэй хамтран ажиллаж хөдөө орон нутагт ажиллах хүсэл зорилготой хүмүүсийн бүртгэлийг эхлүүлсэн” гэв.

    Мянгат малчин Д.Гомбо-Очироос энэ талаар тодруулаа.

    -Мянгат малчиддаа та бүхэн уриалж байна. Энэ ажлыг та өөрийн хотондоо хэрэгжүүлсэн үү?

    -Хэрэгжүүлж байсан туршлага надад бий. Арваад залуу айлыг дэмжиж байсан. Өмч хувьчлалаар үйлдвэрийн хэрэгсэлээсээ салсан хүмүүсийг дэргэдээ авч, малжуулсан. Одоо тэдэн дундаас мянгат малчин болсон айл ч байгаа.

    -Мал маллая гээд зориод ирж байгаа хүмүүст хэдэн төгрөгний цалин, хангамж олгох вэ?

    -Бид сар бүр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлсэнээс багагүй цалин өгье. Малжуулах боломж ч байгаа. Хоол хүнс, унаа, хүүхдийн сургалтын төлбөр зэргийг нь бүрэн даая. Хэдэн жилийн дараа Улаанбаатар хотод орон сууцжуулах боломж ч харагдаж байна. Энэ талаараа гэрээ хэлэлцээр байгуулаад түүнийгээ батлуулаад хамтарч ажиллах юм.

    -Нэг мянгат малчин айлд хэдэн туслах малчин хэрэгтэй байдаг вэ?

    -Социализмын үед бол нэг өрх айл төчнөөн мал хариулна гэж хуваариладаг байсан. Одоо бол хоёр, гурван мянган малаа хоёулаа хариулаад явж байгаа олон мянгат малчин байна. Ер нь бол нэг мянгат малчин айлд хамжаа нэг өрх гэр заавал шаардлагатай байдаг. Хөдөө айлын мал маллахыг айлын зарц гэж зарим нь боддог. Тийм юм байхгүй. Зуучлалаар ажлын байранд очоод, гэрээ хийгээд ажиллаж байна гэсэн үг.

    -Та сая гэрээ гэлээ. Та нар малчидтайгаа гэрээ хийж ажлуулах уу?

    -Тэгэлгүй яахав. Гурвалсан гэрээ хийдэг. Энэ гэрээнд тухайн хүний ёс суртахуун, газар нутагтайгаа яаж харьцах, юу хийх , яахав гэх мэт зүйлүүд заасан байгаа. Ирж ажиллах хүмүүс маань гэрээт малчин гэсэн үг. Хэзээ, хаанаас ирэх нь мэдэгдэхгүй гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас аврал горьдож суухаар элэг нэгт ахан дүүсээ, малчдаа, мал сүргээ дэмжиж, эргэлтэнд оруулж, ажилгүйдэл ядуурлаа бууруулах, улс орныхоо эдийн засгийг өөд татах талаар бүгдээрээ эрвийх дэрвийхээрээ ажиллая, зүтгэе гэв.

    Б.ҮРЖИГ 2017/9/22

    10 мянган гэрээт малчны ажлын байр бий болгох асуудлыг анхлан санаачлагчдын нэг нь Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын мянгат малчин Д.Гомбо-Очир гуайтай хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.  

    -Мал, малчин хоёр монголчуудыг олон жил нуруун дэээрээ авч явж байгаа. Малчин гэдэг мэргэжлийн онцлог юу вэ?

    -Малчид бид амьтай юм бүхнийг хайрлагдаг, амьгүй юм бүхнийг гамнаж хэмнэдэг.  Дэлхий ертөнцөөс нэг ширхэг чулууг нь ч хотолж хэлтлээгүй. Өгсөн юмыг нь авдаг, өгөөгүй юмыг нь эксватораар ухаж,  капсулаар дэлбэлж нүх болгож авдаг хүмүүс биш. Өгсөн юм нь юу вэ гэвэл  ургасан өвс ногоог нь малаараа идүүлж, урссан усаар нь ундаалж амьдардаг ард түмэн. Тийм  учраас хамгийн оюунлаг, хамгийн ухаантай   хүмүүс гэж өөрсдийгөө боддог.  Яагаад гэвэл амьдрахуйн орчин, оршихуйн  үндэс эх дэлхийгээ  ухаж, шуналтай хүмүүсийн шуналыг хангаж амьдардаггүй.  Бидний олсон хэдэн төгрөг шуналын хор ороогүй цэвэр цагаан мөнгө байдаг гэж боддог юм. Зөвхөн хэдэн малаа дагаж улс орныхоо эдийн засгийг дэмжиж явна.

    Мал аж ахуй, нүүдлийн соёл иргэншил бол хэдэн зуун мянган жилийн турш Монгол түмнийг өдий болтол тусгаар улс байлгаж чадсан дархлаа юм. Малчид үнэндээ тэр өв  соёлыг тээгчид.  

    Малчид бол гэр нь цагаан, сэтгэл нь цагаан, сүү нь цагаан, гэр нь цоожгүй ард түмэн. Яагаад хаалгаа түгждэггүй юм, малчид бүдүүлэг гэж Их Хурлын гишүүнээс гарсан үг шүү. Бид бүдүүлэгтээ хаалгаа цоожилдоггүй, ядарсандаа нүүж суугаад байдаг юм биш.  Дэлхийн хүн төрөлхтөн нэгэн цагт бүгд нүүдэлчин байсан. Харин чадалгүй нь байшин барид суурин соёл иргэншилд шилжсэн бол чадалтай нь  нэмэх хасах 40 градуст нүүж суугаад амьдарч, ард түмнээ тэжээгээд явж байна. Тэр байтугай дэлхийг ч тэжээж байна.  Өнөөдөр алт долоож, нүүрс хазаад амьдарч байгаа хүн нэг ч байхгүй шүү.

    -Эх оронч хүмүүс л гэж хэлэх гээд байнаа даа?

    -Тиймээ, эх оронч хүмүүс. Гэхдээ хэвлэлийн цаас хэлний үзүүр хоёроор би эх оронч хүн гэж ярьдаггүй. Цээжээ дэлдэж бус зүрхнийхээ угаас чимээгүйхэн эх орноо хайрлаж явдаг тийм л хүмүүс. Хонио хариулж явахдаа зүрхнийхээ угаас хангай дэлхийдээ залбирдаг, газар шорооныхоо төлөө сэтгэлээ чилээж  явдаг хүмүүс.

    -Хонио хариулаад явна гэдэг их жаргалтай  байдаг байх. Хавар мал төллөх цагаар малчны хотонд очих ч сайхан шүү.

    – Малчин хүн өглөө бар цагт босохгүй бол ажил нь барагдахгүй. Өглөө босоод хониныхоо явдлыг хараад услах үгүйгээ шийдэх хэрэгтэй. Гэхдээ эзгүй хээр тал, хөх номин тэнгэрийн дор малаа маллаад уушиг дүүрэн тэнүүн сайхан амьсгалаад амьдрах шиг сайхан юм хаана байхав. Гэтэл одоо ч мал маллая, малын захад хэд хоноё гэхээсээ илүүтэй дуугаа дүрсжүүлэх гэсэн хүмүүс л хөдөө малчны хотонд очдог болоо шив дээ. Морины цулбууураас барьж байгаад л нэг хүн дуулна. Хотон дотор хурга ишиг үргээгээд л нэг хүн ирж дуулна, эсвэл тэмээний бурантагнаас барьж байгаад л дуулна. Тэгээд хотод ирээд Соёлын тэргүүний ажилтан болно. Биднийг рекламны бай, ашиг хонжооны хүн гэж боддог  болчихсон юм шиг байна.

    -Танаас хэвлэл мэдээллийнхэн ярилцлага авах гэж их хошуурах юм. Таны ярианаас дандаа шинэ содон санаа гардаг. Ингэхэд та ер нь ямар боловсролтой хүн бэ?

    -Би бол хонь хариулдаг л хүн,  юугаа ярихав. Гэхдээ Монгол хүний ухаан дотроосоо ундарч айраг шиг исэж байдаг юм. Данболи, сахар  спирт нэмж хийхгүйгээр айраг аяндаа исдэг. Яг үүн шиг. Тийм болохоор монгол малчин хүн боловсролтой боловсролгүй гэхээсээ илүүтэй цаанаасаа өгөгдөл нь байдаг л юм бол айраг шиг ухаан санаа нь дотроосоо исэж гараад байдаг юм.

    -Та санаа бодлоо улс төрчидтэй уулзаж танилцуулж байв уу. Тухайлбал, 10 мянган ажлын байрныхаа талаар?

    -Манай энэ төрийн түшээд сонгууль болохоор л хошуугаа унжуулж хормойгоо дэвсэж байгаад санал авна. Тэгээд л эмээлээ авсан морь шиг алга болдог. Сонгуулийн маргааш Төрийн ордонд ирээд гишүүнтэйгээ уулзая гэвэл завгүй байна, ийм ч хуралтай, тийм ч ажилтай гээд бараг л танихгүй хүн шиг болчихдог.  Лоохууз гуайн хэлсэн үг байгаа ш дээ. Ер нь энэ улстөрчдийн үг, хэлж ярьж байгаа нь  төрийн бодлого биш зүгээр л шоу. Харин тэр чавганцын ярьж байгаа үгийг төрийн ордонд оруулаад ирвэл тэр төрийн бодлого шүү гэж хэлсэн байдаг. Тэгэхээр уг нь бидний энэ ярьж байгаа чинь л төрийн бодлого шүү дээ.

    -Мал эмнэлгийн үйлчилгээг төр эргээд авч байгаа. Танай нутгаар шүлхий гайгүй юу?

    -Хөдөө орон нутагт шүлхий өвчин их гарч байна.  Би одоо 70 хол гарсан настай хүн. Өмнөх нийгмийн үед СЭВ гэж социалист орнуудын нөхөрлөл байлаа. Тэр үед эдгээр орнуудтайгаа хамтарч байгаад Монголын малыг ямар ч өвчингүй болгож эрүүлжүүлж чадсан. Монголчууд тухайн үед энэ ах дүү орнуудын тусламжтайгаар олон арван үйлдвэр завод, орон сууцны хороолол барьсан. Дархан, Эрдэнэт гээд бүхэл бүтэн хот суурин, сангийн аж ахуйнууд.  Энэ бүхний  оронд бид нэг кг алт,  нэг тэвш нүүрс өгөөгүй.  Харин  малаа хөлөөр нь, махаар нь гаргаж энэ их бүтээн байгуулалтын  хариу болгон өгч байсан. Энэ улс орны хөгжлийг ингэж малаараа авчирсан юм шүү. Эндээс мал аж ахуй гэдэг ямар гайхамшигтай болохыг анзаарч байгаа байх. Тэр үед Монголын малын махыг дэлхий булаалдаад авах хэмжээний тийм эрүүл саруул хүнс байсан гэдэгт эргэлзах юм алга.

    Гэтэл өнөөдөр малчдаа малгай өмссөн мал, эхнэрийг нь алчуур зангидсан  адгуус гэж бичиж байна.  Зарим нэг нь малыг чинь малчид биш хуц ухна л өсгөж байна гэж ярьж байна. Бид үүсэл гарлаа бодоод үзвэл бүгд л хөдөөний хүмүүс шүү дээ.  Гэтэл хот  хөдөөгийн ялгаа гаргаад л хөдөөнийхнийг  орк, тэнэг мангуугаар нь дуудах жишээний. Энэ малчид дотор чинь ухаан бодол нь дэлхий шиг хүмүүс зөндөө байгаа. Тэд чинь тэгж юм бүхэн дээр дуугараад байдаг хүмүүс биш.

    -Та дээр шүлхий өвчин гэж ярьж байгаад хазайчих шиг боллоо. Шүлхий ер нь юунаас болоод яагаад гараад байна вэ?

    -Энэ шүлхий өвчин чинь хүүхдийн ханиад шиг тэнд нэг нь ханиаж байхад энд нөгөөх нь найтайж байдаг өвчин биш. Нэг дарагдчихвал арав, хорин жил нам жим байдаг өвчин. Гэтэл шуудхан хэлэхэд энэ өвчнийг тэр вакцин гэдэг аюултай наймаанаас болж тараагаад байна. Малыг вакцинжуулна гэдэг нарийн шинжлэх ухаан байж таарна. Гэтэл тэр вакциныг нэг наймаачин, нэг мэргэжлийн бус компани оруулж ирдэг. Энд  Монгол улс дотооддоо Биокомбинатад үйлдвэрлээд байх боломж байна аа. Үүнийг хүн хүн бүхэн ярьж байна. Гэтэл Биокомбинатаар хийлгэдэггүй юм байна. Тэр цаад мөнгөтэй төгрөгтэй хүмүүсийнхээ бизнесийг дэмжиж гаднаас оруулахыг илүүд үздэг юм байна. Үүнийг амтай болгон ярьж, сонин хэвлэлээр ч их бичээд байгаа ш дээ.  

    Мал нь шүлхийгээр өвчилчихөөд байдаг, нөгөө вакцин нь ирэхгүй хэдэн хоног сараар хүлээлгэнэ.  Энэ хооронд нөгөө шүлхий нь дамжиж халдварлаад газар авчихдаг. Ийм л байгаа. Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжиж вакцин үйлдвэрлэх боломжийг нь хангаж өгөхийн оронд хааж боодог, намаар талцуулдаг, ажлаас нь халахаар далайлгаж байгаа нь шүлхийтэй тэмцэх биш дэмжих гээд байгаа мэт харагдаж байна.

    Сүүлийн таван жил шүлхий гарлаа. Өвчтэй гээд Монголын махыг авдаг гадаадын улс орон байхгүй болсон. Ингэхээр чинь монголчууд энэ 66 сая малаа яах болж байна. Нарантуул, Хүчит шинхор, Хархорин  зах дээр борлуулах уу. Гэтэл  дэлхийн хоёр их хөрш танай тарган махыг авъя гээд байж байна шүү дээ.

    -Малчин хүний хувьд вакцинаас гадна шүлхийнээс салах өөр ямар арга чарга байна гэж хардаг вэ?

    -Шүлхийтэй тэмцэж байгаа одооны энэ арга хэлбэр огт болохгүй байна. Шүлхий гэдэг чинь ганцхан засмал замаар явдаг юм биш ээ. Хаа л бол хаагуур явдаг. Гэтэл засмал зам дээр л ариутгал хийгээд зогсож байна. Халдвартай газраас морьтой хүн мордоод гүвээ давахад шүлхийний халдвар бас л хамт тэр гүвээг давж байдаг. Шүлхий өвчн гарвал бие даасан  хорио цээрийн хуультай болоё. Одооны энэ зохицуулалт чинь зохицохгүй байна.

    -Бэлчээр тулгамдсан асуудлын нэг боллоо. Янз бүрийн санаа оноо явж байна. Таны хувьд?

    – Бэлчээр хомсдож байна гэж яриад байгаа юм. Гэвч тийм биш. Одоохондоо Монголын байгаль бидний хэрэгцээг хангаад байгаа юм. Хэрэгцээг бол хангаж байна, харин  бидний шуналыг бол хангаж чадахгүй.

    Гэхдээ  бэлчээрээ цалжилтөөс хамгаалах ёстой. Энд төрийн тууштай бөгөөд оновчтой бодлого хэрэгтэй. Санаачлага багадахгүй. Би хэдэн жилийн өмнө хүүхдүүдтэйгээ нийлж хоёр гурван мянган мод тарьсан юм. Одоо их хөөрхөн ойн төгөл болсон. Тэгээд, энэ хурмаст гэдэг чинь гайхалтай зохицолтой байдаг юм байна. Тээр тэндээс гарсан үүл явсаар байгаад л тэр ойн төгөл дээр зорьж очоод хур буудаг юм байна. Ийм гайхамшигтай зохицолтой байдаг аж. Ой мод үүл татдаг гэдэг нь үнэн юм байна.  Бэлчээрийнхээ чанар байдлыг сайжөруулж, харгана, олон наст гэхчлэн тарих хэрэгтэй байна.  

    -Малчдын залгамж халааны тухайд…

    -Энд нэг зүйл их гай болж байна. Дипломтой ажилгүйчүүд бэлддэг хулхины дээд сургууль дэндүү олон болсон. Тэднийг төгссөн хүүхдүүд их л сайндаа “Номин”-гийн худалдагч болдог байх. Үүний төлөө л эцэг эхээ зовоож хоттой хонийг нь нядалж  хэдэн жил хот руу зөөж сургалтын талбөрөө төлж байна. Төгсөөд ажилгүйчүүдийн эгнээг сэлбэх гэж, худалдагч, аль эсвэл энд тэндхийн хамгаалагч хийхийн төлөө ингэх хэрэг байгаа юм уу.

    Өөр нэг асуудал байна. Монголд 330 сум бий. Энэ дэндүү олон байна. Үүнээс шалтгаалаад хонхор хонхортоо бүгцгээж, хөмөрсөн тогооны доторхи амьдрал гэдэг шиг болжээ. Цус ойртолтын нэг шалтгаан энэ болж байна. Энэ бол улс орны тухайд бол маш аюултай зүйл.

    -Малчдын залуу халаа их цөөрч байх шиг байна …?

    -Үндсэн хуулинд монгол хүн амьдрах газраа сонгох эрхтэй гэж заасан. Хөдөөний малчид зарим нь мал хуйгаа зуданд дуусгаад хот бараадаж ирсэн. Зарим нэг нь бие амар, хөнгөн шингэн амьдрал хайж ирсэн байх. Ингээд нийслэлийн гэр хорооллын янданг 50-60 мянгаар нэмчихээд байгаа. Хотод  ирээд ажил олддоггүй. Сайндаа Нарантуул дээр тэрэг түрдэг байх. Ингэж яндангаас гадна ажилгүйчүүдийн эгнээг тэлж ядуурал нэмэгдэж байна. Эд нар хэдийгээр ядуу зүдүү, гялайх цалайх юмаар бага ч гэсэн бидний л нэг хэсэг. Тэгээд би ийм түмүүстэй очиж уулзлаа.  Би жирийн ард түмний нэг учраас тэр жирийн хүмүүстэйгээ очиж уулзаж байгаа юм.

    -Тэд тэгээд юу ярьж байх юм?

    -Тэд ярьж байна. Би төдөн жилийн өмнө Ховдоос,  Увсаас ирсэн. Энэ хотод чинь зовсон хүн жаргадаг золбин  нохой зоолдог газар гээд ирсэн чинь тийм юм биш байна. Харин ч зовдог газар юм байна. Хөдөө орон нутаг ямар агуу юм бэ. Би эргээд хөдөөгөө гармаар байна гэцгээж байна. Гэтэл монгол хүмүүс гэдэг чинь нэрэлхүү ичимтгий. Эргээд очих гэхээр нөгөө нутгаа орхиод явсан хүн чинь өөдөлж дээшилсэн юу ч үгүй, харин ч бүр улам дордоод очихоос санаа нь зовдог, ичдэг юм байна. Нөгөө хот бараадаад явсан хүн чинь өмсөе дээл байхгүй,  мордоод явъя гэхээр тохох эмээл байхгүй. Ингээд ичээд санаа нь зовоод орон нутагтаа очдоггүй.

    -Таны энэ хүмүүстэй уулзсан гол зорилго юу байв. Нөгөө  10 мянган малчныхаа асуудлаар уу?

    -Тэгэхээр яахав гэхээр би энэ хүмүүсийг  хөдөө гаргая гэж зорьж байгаа юм. Нийтдээ 10 мянган өрхийг хөдөө гаргая гэсэн төлөвлөгөө бий. Монгол Улсад мянгат малчин 11600 гаруй өрх байна. Тэдэн дотор 3000 малтай ч байна, 30 мянган малтай нь ч байгаа. Тэдэнд хүн хүч дутагдаж байна. Тэгвэл энэ хүмүүсийг тэр хүн хүч дутагдаж байгаа газарт  аваачиж ажлаар хангая гэж байгаа юм. Ингэвэл 50-60 мянган өрх хотоос нүүхэд араас нь хэдэн мянган хүн явна. Энэ хэмжээгээр хотын утаа, нийтийн тээвэр гээд асуудал хөнгөрнө. Ажилгүйдэл, ядуурал мөн ийм хэмжээгээр буурна.

    -Хөдөө гарч байгаа өрхүүдээ ямар нөхцөл боломжоор хангахаар төлөвлөж байгаа вэ?

    -Эхний ээлжинд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнээс дээгүүр 500 мянган төгрөгийн цалин өгье. Эхний таван жил мах сүү, гурил будаа, сахар гэхчлэн хүнсний бүтээгдэхүүнийг ямар нэг нормчлолгүй хангая. Тэгээд хөдөө амьдрах гэж хүсч байгаа бол 50-100 толгой төллөх мал өгч малтай болгоно. Улаанбаатар хотод хүүхэд нь сургууль соёлд суралцаж байгаа бол төлбөрийг нь бид төлье гэж байгаа юм. Тэгээд цаашдаа хөдөө олон жил болж хүүхэд нь 12 дугаар анги төгсөөд хотод суралцахаар бол нэг өрөө байр ч болтугай авч өгөх боломжийг бас хайна гэж байгаа. Иймэрхүү нөхцөл боломжтйгоор уриалаад байгаа юм.  Энэ асуудлаар хоёр ч удаа Улаанбаатарт  ирж хэвлэлийн бага хурал хийж байлаа.

    -Тэгээд энэ уриалгын дагуу хүн хэр очсон бэ. Өөрөөр хэлбэл малчин болсон хүн байна уу?

    -Тооны хувьд олон биш ч байгаа. Эхний удаад хоёр сайхан залуу очсон. Нэг нь Америкт сургууль төгссөн, нөгөө нь дотооддоо санхүүгийн сургууль төгссөн хоёр залуу малчин болж нэгэн жилийг хамтдаа үдээд байна. Маш сайн ажиллаж байна. Төв суурин газар өсч өндийсөн энэ хоёр залуу маань миний заавар зөвлөгөөн дор ажиллаж, өвлийг өнтэй давсан. Мал маллах эрдэмд  идэвхтэй суралцаж байна. Өнгөрсөн жил зуд болно гээд малчид малаа олноор нядалсан. Хуц ухна тавьж малаа хээлтүүлээгүй. Харин би зөрж малаа хээлтүүлсэн. Энэ жил гэхэд манайх 1000  гаруй хурга авлаа. Өвлийг өнтэй сайхан давсан.  Манай хоёр залуу зуд гэдэг чинь цас мөснөөсөө илүү хариуцлага байдаг юм байна гэдгийг сайтар ойлгож авсан.

    -Хүүхдийг зургаан настайд нь сургуульд оруулж байгаад малчид их шүүмжлэлтэй ханддаг…

    -Зургаан настай хүүхэдтэй эцэг эх гэдэг чинь их залуу хүмүүс байж таарнаа даа. Гэтэл зургаахан настай балчир амьтнаа хөдөөний малчин аав ээж нь ганцааранг нь сумын төвийн сургууль руу илгээж чадах уу. Яадахгүй. Яах ч аргагүй эхнэр нь дагаад сумын төвд суудаг, нөхөр нь хэдэн малаа сахиад хөдөөгөө үлддэг. Залуу хүмүүс бие биеэсээ тусдаа байна гэдэг хэцүү. Ингээд арга буюу  хэдэн малаа зарж төв суурин газар барааддаг эсвэл гэр бүл салж сарнихад хүрдэг. Иймээс хүүхдийг зургаан настайд сургуульд нь суулгана гэдэг “галуу дууриаж хэрээ хөлөө хөлдөөв” гэдэг ши г л юм. Бусдыг дууриаж болно, гэхдээ өөрийн орны онцлог гэдэг юмаа сайн тооцоолох хэрэгтэй.

    -Ярилцсанд баярлалаа

    Ярилцсан: П.Булган