Category: media-content

Эмээгийн маань эгэл ертөнцтэй холбогдож байдаг сүүлчийн утас тасарч байхад толгой нь миний өвөр дээр байсан юм. “Тэд ирлээ. Тэр хоёр намайг авах гээд” байна гэсэн үгсийг сонсоод би эмээгээ хэний гараас хэрхэн аварч үлдэхээ мэдэхгүй хий л бүлтгэнэж, анх удаа хувь тавилангийн өмнө юу ч хийж чадахгүй арчаагүй дорой нэгэн болохоо ойлгосон юм. Цээжнээс нь хүрхрэх мэт чимээ гарснаа эмээ маань “Эмээгээ..битгий тавиарай” гэж үглэж байв. Би ч чадах л хэрээрээ гарыг нь алгандаа байдаг чадлаараа атгаж байх үед хуруунууд нь аажмаар хөрч, миний эрхий хурууг зүүн гартаа атгасан чигээрээ хөшиж байлаа. Түүнийг хэн нэг нь миний гараас булаан авч байхад би юу ч хийж чадаагүй. Түргэний эмч ирээд цээж рүү нь хүчтэй дэлсэж, байн байн чагнаж үзэж байхад “Одоо ч оройтсон доо” гэж бодож зогсов. Үнэхээр тэгэхэд л эмээгийн маань хувьд бүх юм дууссан. Эмээ нар үлгэр шиг үргэлж нууцлаг, сонирхолтой хэрнээ мөрөөдөл шиг үргэлж дэргэд байдгийг бид дэндүү хожуу ухаардаг нь харамсалтай. Би эмээгийнхээ хамгийн анхны зээ охин нь. “Балет” гэдэг нэртэй, бүжиглэж байгаа гоё хүүхний зурагтай дугуй хайрцагнаас сайхан үнэртэй цагаан энгэсэг хөвөнд шингээн нүүрэндээ түрхээд эмээ маань өглөө бүр ажилдаа явдаг байсан үеийг санаж байна. Энэ бол бүүр багын явдал. Одоо бодоход эмээ маань тун ч залуухан байж дээ. Харин ээж маань бол 19 настайдаа охин төрүүлсэн, 20 гарч яваа охин байсан. Тэр үед эмээ ямар нэгэн олон нийтийн байгууллагад хариуцлагатай ажилтан байсан юм билээ. Сүүлд сонсоход тэр ажил нь Хотын үйлдвэрчний эвлэлийн эмэгтэйчүүдийн холбооны нарийн бичгийн дарга байсан гэсэн. Манайхаар яг эмээд маань байдаг шиг дугуй цагаан малгай, өргөн хүрээтэй шляп духдуулсан улаан уруултай дэгжин хатагтай нар их ирдэг байв. Тэд дунд өрөөнд /Одоо манай ээжийн үргэлж сууж байдаг/ орж суугаад нарийхан янжуур асаан маягтайхан зуугаад, жавхаатай инээд цангинуулан эмэгтэйчүүд болон олон нийтийн ажлынхаа тухай ярилцаж байснаа оройхон хэрд,
“Туулын урсгал шөнөдөө сайхансан
Торгон долгио хаялан мяралздагсан
Хоёр ангир дандаа л хөвдөгсөн
Холын анир авангаа дуугардагсан” хэмээн намуухан дуулцгааж эхэлдэг байлаа. Би гэдэг хүн хаалттай өрөөнийх нь доогуур шагайн харах гэж тонголзон суух зуураа өтгөн шингэнтэйгээ холилдож, тэрнээсээ өөрөө ч сэжиглэн хүний анхаарал татах гэж дуу хадаан чарласан “баастай бурхан” байсан санагдаж байна. Тэр үед манайх хотын төвийн “40 мянгат” гэгддэг цагаан байрнуудын хоёр өрөөнд амьдардаг байлаа. Эмээ маань найман хүүхэд төрүүлсэн юм. Тэд намайг жаахан ухаан орох үед бүгд л том болж, бие даах бэлтгэлээ хийж байв. Ах нар маань найз нараа дагуулан ирж, өдөртөө гитар тоглон дуулалдаж, мөнгөө нийлүүлж авсан консеровоо үргэлж гэртээ ганцаар цоожлуулдаг надтай хувааж идчихээд л гарч одно. Харин манай ээж тэргүүтэй эгч нар маань тэр хавьдаа л сайхан бүсгүйчүүдэд тоогддог насан дээрээ очицгоосон тул гоёж гоодон, цэцэгтэй эрээн даавуугаар дэрвэгэр хормойтой даашинз эсгэнгээ орой бүр орцонд эргэлддэг эрчүүдийн тухай, энд тэндхийн диско бүжгийн тухай элдвийн сонирхолтой зүйл ярьцгаана. Энэ бүхэн миний хувьд мөрөөдөл байлаа. Тэд нар шиг сайхан даашинз өмсөөд, үсээ буржийлган, сормуусаа дэрвийлгээд л хаа нэг тийшээ нисээд явчихмаар байсан ч би хэтэрхий жижигхэн байсан. Олон хүүхэдтэй, тэд нар нь олон найзтай тул эмээ, өвөө хоёрын маань гэрт хөл гишгэх газар ховор байж билээ. Тэгсэн хэрнээ тэд хэнийг ч аашилж, ад үзэж, аяга хоолоо нуун далдалж байсангүй. Тогоо дүүрэн хоол хийхэд л нүд ирмэх зуур үгүй болно. Одоо санахад Жаалаа ахын /бага нагац ах/ том Гамбаа, Энхбаяр ах, Пүүвээ эгчийн /нагац эгч/ найз Ундармаа, Ногооноо, Иван, ээжийн маань найз Нараа, Түмээ эгч өөр хэн хэн ч билээ манайхаар олон хүн байнга л орж гарч, заримдаа хонож өнжөөд явна. Харин эмээгийн маань найз нар ихэнхдээ урлаг соёлын алдартнууд, олон нийтийн ажилтнууд байсан юм. Дуучин Түмэндэмбэрэл гуай хүртэл манайд ирээд дуулж байгаад л гардаг байсан санагдаж байна. Харин өвөө маань дуугүйхэн эрүүнийхээ сахалыг чимхүүрээр зулгааж, цонхоор ширтэнгээ хаа нэг бүрхэг өдрийн нарны туяа шиг мэлсхийтэл инээмсэглэнэ. Бодвол эргэн тойрныхныхоо элдэв балай яриа, хөгжилтэй дуу шуугианы аль нэгд инээдээ барьж чаддаггүй байснаас тэр биз. Манайд орж гарагсад өвөөг маань хэтэрхий дуу цөөнтэй болохоор ч тэр үү битүүхэндээ сүрддэг байв. Магадгүй цагтаа сайдтай зэрэгцэхүйц том ажил хийж явсныг нь хүндэлдэг байсан ч байж мэднэ. Тэр дуугүй, зөрүүд хөгшнийг ганц дуугаргадаг хүн нь эмээ байлаа. Өвөө өдөржин гэртээ эргэлдэх үедээ эмээг хүүхэд шиг дагаж, хаашаа л орно дүнсэн тамхины хайрцаг, үнсний сав хоёрыг нь бариад араас нь шогшино. Үргэлж үг сөрж, байнга шахам л бие биенээ гэмгүй хорон үгээр егөх хэрнээ тэр хоёрын ярих юм дуусдаггүй байсан. Би бол эмээ өвөө хоёр болон тэдний хүүхдүүдийнх нь залуу цагийн гэрч болохоор зүгээр л хүрээд ирсэн тусгай эрхтэй нэгэн мэт бүгдийнх нь ертөнцөд шууд л яваад орчихно. Том өрөөнд эгч нар эрчүүдийн тухай шивнэлдэж, дунд өрөөнд өвөө эмээ хоёр хэн нэгний тухай сайхан дурсамж, ниймгийн байдлын тухай хөөрөлдөж, гал тогооны өрөөнд манай ээж болон түүний үе тэнгийн бүсгүйчүүд эр нөхөр, хадмуудын тухай яриа өрнүүлж, харин ариун цэврийн өрөөнд өөр хэн нэгэн эгч, ах нууцаар тамхи татаж суухад би явж л байна. Тэд нар намайг тэр үед хэтэрхий жаахан байсан болохоор энэ бүхнийг одоо мартсан гэж бодож байгаа. Сонирхолтой нь би багын явдлуудаа хэтэрхий сайн санадаг хүн аж. Гэхдээ хэзээ ч нэгнийх нь яриаг нөгөөд нь дамжуулж байгаагүй. “Хүүхэд томчуудын ярианд оролцдоггүй юм” гэсэн лүндэнг хана, тааз хүртэл буулгадаг байсан юм чинь, арга ч үгүй биз.
Ерөөсөө би гэдэг хүн үргэлж гол хүн байх хэрнээ бас томчуудын хувьд эд юмс шиг л тэр гэрт байх ёстой зүйлсийн нэг байсан гэхэд болно. Эмээ маань орой болгон дотоожийг маань тайлж, гэдэс гуяыг минь угаан тосолж өгөөд “Эвий, миний муу охин. Муусайн хогнууд цэвэрлээд өгөхгүй байна уу?” гээд духан дээр үнэрлэнэ. Би одоо ч хайртай хүмүүсээ үнэрлэж үнсэх дуртай. Эмээгээс уламжилж авсан энэ үнсэлт маань надад тайтгарал өгдөг гэхэд болно. Өөрийн юм, өрцнөөс унасан үр гэдэг уруулаараа сорон, шүлсээрээ норгож зүрхлэмгүй дэндүү энхрий амьтан болохыг тэр үнсэлт надад мэдрүүлдэг юм. Эмээд ч бас тэгж санагддаг байсан байх. Би эмээгээ эгэл жирийн өдрүүдэд уйлж байхыг хараагүй. Үргэлж инээж, хүүхдүүдээ цаашлуулж, өвөөг ёжлон уурыг нь барж, түүндээ өөрөө ч тачигнатал инээж сууна. Зүү ороон цэцэг навч хатгасан ногоон давуун даашинзных нь энгэр татагдан сунаж, оёосоороо ханзарсан байдагсан. Тэр бол би мэтийн хэдэн эрх зээгийнх нь хийсэн ажил. Улаан мэнгэтэй том цагаан мөөмийг нь бид булаацалдан барьж, дулаахан зөөлхөн энгэрт нь ээлжлэн шигддэг байв. Эмээ маань яг л бид нар шиг амттанд дуртай нэгэн байлаа. Орой ажлаасаа ирэх бүртээ намайг энхрийлэн үнэрлээд том хүрэн цүнхээ уудлан алим, мандарин, 30-ын чихэр гаргаж өгнө. Өдөржин гэрт түгжээтэй суусны гавьяа ингэж гарна.
Хөвгүүд охид эхнээсээ сэтгэл нийлсэн хосоо авчирч, хүргэн бэрүүдийн найз, ах дүү гээд манайх бүр ч их ам бүлтэй болов. Зарим нь бүр гал тогооны өрөө, хонгилд хүртэл гудас дэвсээд унтаад өгнө. Одоо манай гэрт тийм их хүн ирвэл би л лав галзуурах байх. Гэтэл эмээ, өвөө хоёр маань нөгөө л дунд нь бужигнаж, дуу шуугиантайгаар өдөр хоногуудыг эв найрамдалтайгаар үдэж, угтсан хэвээр. Тэдний ганц хийсэн зоригтой алхам бол өдөртөө өөрсдийнхөө өрөөг түгжихдэг болж билээ. Учир нь дүрсгүй хэдэн ах нар маань бор авдартаа хадгалсан тавгийн чихэр, дүнсэн тамхийг нь хоосолчихдог байснаас тэр. Гэсэн ч бага залуу, омог зориг нь багтаж ядсан хөвгүүд яаж ийгээд өрөөнд нь орчихоод л байдагсан. Заримдаа бүр тагтаар дамжин өвөөгийн өрөөний салхивчаар орчихно. “Гурван давхарын тагтан дээрээс хүүхэд унах нь” гэсэн дуулианаар манай тагтны доор хүмүүс бужигналдаж, саваагүй сахилгагүй Болдоо /их нагац/ ахыг маань зүрх шимшрэн харж зогсох нь надад ч сонирхолтой байсан. Би эгээ л өөрөө тэр тагтаар дүүлж яваа мэт хүмүүст гайхуулан инээж зогсдогсон. Харин түүнийг дуулсан бол өвөө орой харьж ирээд суран тэлээгээ тайлж болдоггүй ахыг маань гурав сайн ороолгоно. Тэр үед эмээ “боль, битгий” гэж хориглож сүйд болдоггүй байлаа. Бодвол хүүхдийг эцгээс нь өмөөрвөл дийлдэхгүй болно гэдгийг эрх биш олон нийтийн ажил хийдэг хүний хувьд сайн мэддэг байсан биз.
Нэг удаа эмээ маань намайг гадуур дагуулан явав. Бид хамтдаа дэлгүүр хэсэж, бараг арваад метр эрээн даавуу авч билээ. Би “Та ийм их даавуугаар яах гэж байгаа юм?” гэж асуухад эмээ,
-Хэдэн хүүхэндээ даашинз хийж өгье. Чамд ч бас гоё даашинз хийж өгнө өө гээд нэг их баяртайгаар нүд нь гэрэлтэж байв. Үнэхээр ч тэр хэдэн өдрүүдэд манайд ёстой л хувцасны үйлдвэрлэл явагдав. Таван охин, нэг зээдээ адилхан эрээн даашинз хийж өгөөд ээлжлэн өмсөж, толины өмнө эргэлдэх тоолонд нөгөөх их баяр гэрэлтсэн нүд нь хөгжилтэйгээр гялалзаж харагдсан. Ер нь эмээ, өвөө хоёр маань гарын дүйтэй, зөв сайхан дуулчихдаг хүмүүс байсан. Түүнийг хүүхдүүд нь дуурайж боломж л олдвол хуучин хувцсаа тайрч, эсгэн, моод маягийг нь эвдлэн өөрийн болгоод авах сонирхолтой байж билээ. Хүн бүр л зураг сайхан зурчихдаг, гитар хөгжим тоглодог, бас аятайхан дуулж, дуртай хувцсаа оёод өмсчихдөг байв. Тэр бүхэн эмээ, өвөө хоёрын маань л ач. Манайхан ном их уншдаг байлаа. Орой унтахаар орондоо орцгоохдоо дор дороо ном дэлгэн хэвтэцгээх бөгөөд хааяахан номын хуудас сарчигнатал эргүүлэхээс өөр чимээ аниргүй болно. Тийм олон хүн нэг гэрт амьдардаг гэх тэмдэг огт үгүй. Харин би эмээгийнхээ шүлэнгэтэн уншдаг айхавтар зузаан “Зүрхний хилэн” романыг шохоорхон ширтсээр нойрсдог байлаа. Тиймээс тэдний тэр амтархан уншаад байдаг зүйлийг өөрөө олж мэдэхийн төлөө юугаа ч өгөхөөс буцахгүй нэгэн болов. Хүн бүрээс нэг нэг үсэг асуусаар би нууцаар уншаад сурчихсан юм. Гэхдээ сургуульд ороод “Цагаан толгой” бүрэн заалгах хүртлээ энэ нууцаа хэнд ч хэлээгүй. Бодвол ичдэг байсан биз. Анх сургуульд ороход эмээ минь л хөтөлж аваачсан. Бас бид хоёр хамтдаа сургуулийн хашаанд тарьсан модыг маань байнга усалж, нууцхан торддог байлаа. Одоо бол тэр мод маш том болсон. Тэр модыг харах бүрт эмээ минь санагддаг. Тэгээд яг тэр модны дэргэд шороотой хутгалдан сууж байхад минь тагтан дээрээ гарч ирээд “Хоолоо ид ээ” хэмээн дуудаг байсан нь нүдэн харагдах шиг болдог.
Нийгмийн байгуулал задрахаас өмнө эмээгийн маань амьдрал нэг иймэрхүү байлаа. 1993 онд эмээ маань эрс хөгширчихсөн юм. Нэг өдөр харахад л үс нь цал буурал болсон байх бөгөөд нөгөө их цовоо цолгиун байдал нь үгүй болж, тамхи баагиулан хаалга чагнаж суудаг болчихсон байж билээ. Тэр үед урьдын гэр дүүрэн бужигнасан хүмүүс ч нүдний гэм болж өвөө, бид хоёроос өөр хүний бараа долоо хоногтоо ховор үзэгдэнэ. Ерөнхийдөө тэр олон хүний жигүүрээ дэлгэн ниссэн үүрэнд бид гурав л бүх дурсамжийг нь сахин үлдсэн байсан юм. Хэн нэг нь ирлээ гэхэд баахан идэж ууж аваад, хүнс барааны үнэ өсөж, амьдрах аргагүй болсон тухай л гомдоллоно. Хаа нэг өвөө, эмээ хоёрын удирдлаганд өмнө нь ажиллаж байсан хүн утсаар ярьж, мэнд мэдэн, бие тэнхээг нь асуух төдий. Өвөө сурсан зангаараа өглөө зургаан цагт босож, цай чанаад, намайг дуудан сэрээнэ. Харин эмээ чимээгүйхэн орон дээрээ өндийгөөд дэр, гудсан доогуураа гараа оруулан ямар нэгэн юм хайн тэмтэчсээр үлдэнэ. Өвөөгийн чанасан цай, халаасан хоолыг хам хум идэж аваад би хаалгаа тас саван сургууль руугаа яаран гарахад эмээ “Миний охин, хэдэн цагт ирэх үү?” гэж царайчлангуй асуусаар үлддэгсэн. Заримдаа хичээлээсээ ирэхэд эмээ, өвөө хоёр маань хөзөр тоглон инээд хөөр болсоор угтана. Тэр зуураа эмээ маань бульхайцсан хэрэгт орж, тэр буруугаа хүлээлгүй өвөөг гүжирдэн уурыг нь хүргээд авна. Төдөлгүй хоёр тийшээ харан суугаад “зөнөг, тэнэг, муу чавганц, халзан өвгөн” гэж хоёр биедээ нэлээд ширүүн үг шидлэн тэрүүхэндээ тунирхацгаана. Гэхдээ энэ зөрөлдөөн удаан үргэлжлэхгүй. Хэдэн хоромын дараа эмээгийн тэвчээргүй инээд түсхийтэл гадагшилж, өвөө маань ч муухан мушийх янзтай болж ирээд тэгсгээд эвлэрнэ. Цагтаа ажил хэрэг нь өөдрөг, албан тушаал өндөр, нэр төртэй явсан тэр хүмүүс ийнхүү цэцэрлэгийн хүүхэд шиг тоглохоос өөр хийх ажилгүй байгаатайгаа ихэнхдээ эвлэрдэггүй байлаа.
Нүдэндээ том том шил хийж аваад шинээр гарсан сонин бүрийг гарчиглан, шүүн хэлэлцэж, улс, зах зээл, ардчилалын тухай ам булаалдан ярьцгаах хэрнээ ихэнхдээ санал зөрөлдөнө. Эмээ маань ардчилалыг дэмжигч байхад өвөө маань улаан коммунист байлаа. Тэр битгий хэл шашин, шашингүйн үзлийн тухай ч бодол санаа нь нийлж байсангүй. Эмээ залуу цагаа бодвол шашинд илүүтэй итгэж, харин өвөө тэр бүхнийг үгүйсгэсэн хэвээр. Сталины хөшөөг Төв номын сангийн өмнөөс буулгахад өвөө маш их сэтгэлээр унаж билээ. Харин эмээ огт тоогоогүй. “Тэгэх л ёстой болоод хүүхдүүд авч хаяж байгаа биз. Төр барьж байгаа хүн гэдэг чи бид хоёр шиг л зөнөчихсөн тэнэг амьтан байв гэж үү. Тэр амээрик, ёпон шиг нь болъё гэвэл энэ мэтээсээ салах л хэрэгтэй болох байх” гэж хэгжүүрхээд өвөөг бүр ихээр уурлуулж орхино. Уурлахаараа голцуухан гадагш гараад явчихдаг өвөө маань ч тэсэлгүй хаалга саваг гарч одно. Харин эмээ өвөөг дийлчихсэн гэдэгтээ итгээд хи хи хи хэмээн ханцуйдаа сэмхэн инээсээр үлдэх хэрнээ орж ирэхийг нь хүлээн цонхоор өнгөлзөн, хаалганы зүг чимээ тавина.
Өвөө, эмээ хоёрын тэтгэвэрийн мөнгө бид гуравт дажгүй хүрэлцдэг байсан ч тэр үедээ сүүтэй цай ууна гэдэг амаргүй хэрэг байв. Хааяахан гал тогоондоо гар хүрдэг эмээ маань дэлгүүр явах их дуртай байсан. Явах болгондоо сүү авчирч “Өнөөдөр гурвуулаа нэг сайхан банштай цай хийж ууна аа” хэмээн инээд алдан орж ирдэгсэн. Одоо бодоход тэр үедээ ч эмээ маань өсгийтэй гутал дээр сурамгай алхдаг байв. Намайг гоёж гоодоход яг л жаахан охин шиг дагуулан харж, ингэ тэг гэж санаа нэмэнгээ хэдэн охиноосоо нууж хадгалсан чамин, ганган юмсаа харамгүй өгнө. Мэдээж эмээд гоё санагдсан бүхэн надад таалагдахгүй л дээ. Өгсөн юмыг нь авахгүй бол хүүхэд шиг гомдох тул би нэг их баярласан царай гарган аваад, хувцасныхаа шүүгээнд мартаж орхидог байлаа. Бид гуравын хамтдаа өнгөрүүлсэн эгэл жирийн өдрүүдийн сүүлчийнх нь иймэрхүү л байв. Нэг л нартай сайхан хаврын өдөр эмээ минь урьдынх шигээ өвөөтэй хөзөр тоглож байгаад гэв гэнэт өөр ертөнц рүү явчихсан юм. Тэр үед өвөө тэр хоёр алтан хайрцаг нээн тоглож байлаа. Эмээ дэлгүүр орж мах ногоо авч ирээд цовоо инээдээ цацруулсаар “Өнөөдөр гурвуулаа нэг сайхан ногоотой шөл хийж идье. Миний охин сайхан шөл хийчих” гээд тоглоомондоо улайран орсон. Гэхдээ эмээ минь тэр өдөр тэгтлээ хүссэн ногоотой шөлөө амталж ч амжихгүй гэдгээ таагаагүй биз.
Болж өнгөрсөн аймшигт өдрийн маргааш манайхан лам дээр очиж, эмээгийн ажил явдлыг гүйцээхийн тулд “алтан хайрцаг”-ийг нь нээлгэв. Тэр үед л бид эмээгийнхээ жинхэнэ насыг мэдэж тун их гайхацгаасан. Эмээ маань өвөөгөөс таван насаар эгч байснаа хүүхдүүдээсээ бүх насаараа нуусан байв. Үргэлж сайхан байхыг, үргэлж сэтгэл булаам байхыг эмээ тун их хүсдэг байжээ. Жинхэнэ эмэгтэй хүний энэ авираа насныхаа эцсийг хүртэл хэнд ч хэлээгүйг нь бодоход өхөөрдөн инээд хүрмээр ч юм шиг. Ламтан “Хойт зүгээс ирсэн хоёр хүнээс улаан юм авсан байна. Уг нь нас нь гүйцээгүй л байж дээ. Гурван жилийн дараа өөрийн охин хүүхдэд буцаж ирнэ” гэсэн тухай томчуул ярилцахыг би хальт сонсоод авав. Яагаад ч юм тэр бүхэн тун сонин санагдаж байлаа. Эмээ тэр өдөр дэлгүүр орохдоо хоёр залуугаас үхрийн мах тун хямдхан авсан тухайгаа хөөр болон ярьж байсан нь ламын хэлсэнтэй таарч байсан бөгөөд сүүлчийн амьсгалаа татах мөчдөө “Тэр хоёр намайг авах гээд байна” гэж үглэж байсан зэрэг нь хачирхалтай санагдсан юм.
Амьдрал гэдэг алтан хайрцаг мэт тансаг чамин хэрнээ тодорхой хэмжээс, багтаамжтай байдаг нь энэ үү гэж тэгэхэд бодогдож билээ. Харин ламтан алтан хайрцагийг нь нээчихээд буцааж хаасан тухай би л лав дуулаагүй. Тэгж болдог эсэхийг ч мэдэхгүй. Аливаа зүйлийг нээсэн л бол буцааж хаах ёстой гэж бодогдох тул ламын нээгээд орхисон алтан хайрцагийг нь хаахыг хичээж суугаа маань энэ. Эмээгийн маань алтан хайрцаг хаа нэгтээ дэлгээстэй байгаа гэсэн бодол тэр өдрүүдээс хойш сэтгэлээс огт гараагүй. Тэгээд ч тэр үү зүүдэнд минь эмээ өнөөх л хатгамалтай ногоон даашинзтайгаа байнга хүрч ирсээр байдаг юм. Надаас ямар нэг зүйлийг гуйгаад ч байгаа юм шиг. Сүүлчийн амьсгал татах мөчдөө ямархан нэг зүйл захиад үлдээснийг нь магадгүй би сонсож чадаагүй ч байж болох. Тиймээс тоглож байгаад дутуу орхисон хөзрийн алтан хайрцаг, идэх гэж хүсээд идэж амжаагүй ногоотой шөл, ар хойчийг нь тодруулах гэж нээчихээд хааж амжаагүй алтан хайрцагийнх нь тагийг одоо хаая даа. Алт шиг амьдралынх нь алтан хайрцаг руу хэн дуртай нь өнгөлзөөд байхыг миний эмээ хэзээ ч хүсэхгүй нууцлаг, дэгжин, бас хараа булаам эмэгтэй хэвээрээ үлдэг.

2007 он. 1-2 дугаар сар.

 Homeless буюу орон гэргүй хүмүүсийн тухай бичихээр шийдлээ. Орон гэргүй болохоор өөрийн гэсэн бүхнээ тэргэнд хийж түрээд, гудамжинд, траншейнд хоног төөрүүлж явдаг хүмүүс. Би энэ хүмүүсийг буруутгах гэсэнгүй, зөвтгөх гэсэнгүй. Харин яагаад энэ хүмүүс ийм байдалтай явдаг юм бол гэж бага ч гэсэн бодож үзсэн юм. Иймэрхүү нийгмийн эмзэг давхаргын хүмүүс аль ч улс оронд л бий.

Зарим нь өөрсдийн арчаагүй байдлаасаа болоод, зарим нь өөрөө дурандаа ийм амьдралыг сонгоод, зарим нь амьдралын эрхээр (амьдрал баян болохоор олон л янзын асуудал тохиолдож хүмүүний амьдрал уруудаж, өгсөж байдаг. Энийг бид амьдралын эрхээр гэж тодотгож ярьдаг юм болов уу?) ийм замналаар замнаж явах.

Энд ирээд удаагүй байхдаа ажил (Өртөг өндөртэй оронд амьдарч байгаа болохоор амаа ангайгаад зүгээр суугаад аав, ээжээсээ мөнгө аваад байхыг хүсээгүй учраас хичээлийн хажуугаар давхар цагийн ажил хийдэг юм. ) хайхаар Little Tokyo нэртэй газар луу явсан юм.  Тэгсэн буух ёстой буудлаа андуураад амьдралдаа хэзээ ч явж үзэж байгаагүй үнэхээр аймшгийн газарт буусан даа. Одоо бодоход даанч автобусанд байсан хүмүүс бүгд буугаад цөөрөөд байсан юм байна. Миний очсон тэр хэсэг нь Homeless Shelter буюу орон гэргүй хүмүүсийг нэг өдөр үнэгүй хооллоод хонуулдаг асрамжийн газрын хэсэг байсан юм байна лээ.

Хайраар ямар ч хүнийг хүмүүжүүлж болно. Ихэвчлэн хүмүүс бодохдоо даварна гэж бодож байдаг ч зөвхөн хайр дутсанаас сөрөг муу үйлдэл гарах эх үүсвэр болсон байдаг. Хайртай холбоотой амьдралаас урган гарсан мэдлэгээс хуваалцая.

            Хүнийг хайрлана гэдэг тэжээн тэтгэхээс гадна сэтгэлд нь байгаа зовлонг хуваалцахын нэр. Хосууд хайрлаж дурласнаараа зарим нь жаргаж, зарим нь зовж, шаналж, зарим нь сэтгэлээ барихаас өөр аргагүй болдог. Бие биедээ жинхэнэ дурлаж хайрласан хосууд л хэзээ ч бие биенээ үзэн ядаж чаддаггүй. Хайр дурлалыг бие биедээ дурласан хоёрын нэг нь л шархлуулдаг. Өөр хэн ч шархлуулж чадахгүй. Бусдыг уураар бус хайраар захирах нь амар хялбар байдаг. Хайртай гэж хэлэхийн оронд халамжилж явах нь илүү дээр.

            Хүмүүс хайр дутсанаас, хайрыг мэдэрч үзээгүйгээс гэмт хэрэгтэн болсон байдаг. Тиймээс гэмт хэрэгтнүүдийг ч хайрлахын чухлыг мэдрүүлж, харуулж, чадвал хүмүүжүүлж болдог.

Хайр бол хүний амьдралын агуу таашаал юм. Сэтгэлийн их аз жаргалыг бид хайраас амсдаг. Хайр дурлал хүний сэтгэлийг хэмжээлшгүй их эрч хүчээр цэнэглэж өгдгөөрөө гайхамшигтай. Амьдралын энэ сайхан таашаалыг өөртөө байлгаж чадах эсэх нь хочр биенээс биш ганцхан өөрөөс л шалтгаалдаг. Яагаад гэвэл хайр нь сэтгэлийн нэг хэлбэр юм. Тиймээс сэтгэл дотроо түүнийг сайхан хэвээр хадгалж, байлгахын төлөө тэмц.

            Түүнийг агуу, сайхан, хүчтэй хэвээр нь яаж байлгах вэ? Цэцгийг услахгүй, арчлахгүй бол хатаж үхдэгтэй адил хайранд өдөр тутмын арчилгаа хэрэгтэй. Хайрыг тордсон хүн сэтгэл санааны хувьд их аз жаргалтай амьдарч хайрыг хайраар л хариулж авдаг. Юуны өмнө хайрынхаа тухай өчүүхэн ч муухай зүйл бодохгүй, сэтгэлийн хир суулгахгүй байхыг чухалчил.

            Ийм хирийг хүн авчирч таньд наадаггүй, та өөрөө л муухай бодлоор хайраа хиртүүлчихдэг. Амьдралд юу ч болсон хайраа хамгаалж, цэвэр ариунаар нь, анх авсан таашаалаараа байлгаарай. Мөн хайртай хүнээ хүндэлж, гомдоохгүй байж чадаж байгаа тэр л хүн үргэлж сэтгэлийн жаргалтай явна.

            Хайраа гомдоосон хүн маш их цухалддаг. Бусад хүнтэй үг сөргөлдөөд амархан мартаж чаддаг бол хайртай хүндээ гомдоох үг хэлбэл өөрөө дараа нь удтал шаналж сэтгэлээ зовоодог. Гэтэл багахан тэвчээр гаргахад л ийм зовлонгоос бид ангижирна.

            Хайртай хүндээ сэтгэлийн үгээ харамгүй ярь, түүнийгээ сэтгэл тавин хайрлаж халамжил, түүний зөвхөн сайн сайхан бүхнийг бод. Дутагдал бүрийг нь уучилж чадвал бидний хайр ариухнаараа мөнхөд оршино. Хэрвээ хайртай хүнтэйгээ хамт байгаа бол бие сэтгэлээ харамгүй зориул. Хүнд сэтгэлээ зориулж чадаж байгаа та сэтгэлээр баян амьдарна. Хэн нэгэнд хайртай болно гэдэг нь тэр хүн танд дээд зэрэг таалагдсан гэсэн үг. Хожим ямар ч юм тохиолдлоо гэсэн анхны таашаалаараа сэтгэлдээ үлдээн төсөөл. Хамтдаа байсан ч, салсан ч, холдсон ч, анхны тэр л ухаангүй дурлал хэвээрээ таны сэтгэлд оршиг.

            Түүндээ хир бүү хүргэ. Хиртээх зүйл бүү бод. Үүний ачаар энэ ертөнцөд  та тэнгэрлиг орших болно. Энэ бол бас сэтгэлд махбодийн аз жаргал болдог юм.

  Л. Нарантуяа “Гэр бүлийн амьдралын нууц” номоос…          

1. Гэр бүлийн аз жаргалтай амьдралын хамгийн энгийн түлхүүр бол хосууд үглэж яншихаас зайлсхийх хэрэгтэй.

Францийн эзэн хаан гуравдугаар Напалеон хорвоогийн хамгийн сайхан бүсгүй Тебий гүнж Мери Эженид хайртай болсон. Хааны зөвлөхүүд хориглосон боловч тэрээр “Би хайртай хүүхнээ хэнээс ч илүүд үзнэ” гээд гэрлэсэн байдаг. Гэвч удалгүй хайр нь хөрч, дурлалын гал нь бөхсөн байдаг. Учир нь Эжен хатан хаан болсон хэдий ч олиггүй хэрүүлч яншаа зантай байжээ. Тэрээр хааныг цаг үргэлж хардаж, хэрүүл өдөөн, бүр төрийн хэргээ явуулж байхад нь хүртэл тасалгаанд нь орж хэрүүл хийж, хардаж тараадаг байжээ. Эцэсийн эцэст хаан ордондоо тайван амар, цор ганцаар байх нам гүм булан олдохоо больж, шөнө ордноос нууцаар оргон зайлж өөр гоо бүсгүйтэй болздог байжээ. Хайр сэтгэлийг бөхөөж чадах хамгийн хорон муу арга бол хэрүүл маргаан, бөгөөд тэр нь хорт могойн хор лугаа адил гэр бүлийг сөнөөж чадна.

1. Аз жаргалтай амьдрах нэг арга зам бол “хань ижлээ дахин хүмүүжүүлэх гэж бүү оролдоорой” гэсэн дүрэм байдаг. Аз жаргалтай гэр бүл болохын тулд өөртөө тохирох ханиа олохоос илүү, өөрөө түүнд тохирох хань болж чадах нь маш чухал байдаг. Иймээс та бүхэн гэр бүлээ аз жаргалаар дүүрэн байлгахыг хүсвэл ханиа өөрийнхөө санаанд тохируулан засч, залруулах гэж бүү оролдоорой. Мөн ханиа хүүхэд хүмүүжүүлдэг шиг зааж сургахаас зайлсхийх хэрэгтэй.
2. Аз жаргалтай амьдрахын тулд хосууд бие биенээ бүү шүүмжил гэсэн дүрэм бий. Таны үйлдэл бүрийг буцаад шүүмжлэхэд бэлэн байгаа гэдгийг мартаж болохгүй. Ханиа шүүмжлэхийг бүү урьтал болгож бай. Гэр бүлийн харилцаанд олон сайхан хүсэл мөрөөдөл биелэхгүй байгаагийн нэг шалтгаан бол шүүмжлэгч хэн боловч өөрийн зүрх сэтгэлийг эргээд шархлуулж байдагт оршдог.
3. Аз жаргалтай амьдралыг хүссэн хэн боловч ханиа үнэлж, урам зориг өгч, магтаж бай. Эрчүүдийн хувьд хүүхнүүдийн аятайхан харагдах гэсэн хичээл зүтгэлийг үнэлж, магтаж байх ёстой.

Жишээ нь: Нэг эмэгтэй нөхрөө ажлаас тараад, ядраад ирэхэд үргэлж сайхан амттай хоол бэлтгэдэг байжээ. Нөхөр нь эхнэрээ ямар их сэтгэл гаргасныг тоодоггүй байсан тул эхнэр нь нэг өдөр ажлаасаа ирэхэд тавганд нь өвс овоолоод өгсөн гэнэ. Гэтэл нөхөр нь уурлаад арай солиорчхоогүй гэнэ. Эхнэр нь чамайг анзаарах юм гэж яаж мэдэх вэ? Хорин жил та нарт хоол бэлтгэж хийхдээ “Хөөрхийлөх” үг нэгийг ч сонссонгүй шүү гэж хэлсэн байдаг. Эхнэрээ бишрэн хүндэтгэж, дотно сэтгэлээр хандваас эр хүн өөрөө ч аз жаргалтай болдог. Иймд аз жаргалтай гэр бүр болъё гэвэл “Хань ижлээ чин сэтгэлээсээ бишрэн хүндэтгэж, магтан сайшааж байх хэрэгтэй”.

1. Аз жаргалтай амьдрахыг хүссэн хосууд ханиа халамжилж бай. Хайр сэтгэл нисэж одохгүй ч ялимгүй зүйлд сэтгэл хөрөн хөрсөөр, хамаг амьдрал “гунигт” живж мэднэ. Бидний энэ амьдрал дахин хэзээ ч давтагдахгүй тул өөрийгөө “яаж халамжлуулъя” гэж бодсоноороо ханиа халамжилж байх хэрэгтэй. Өглөө бүр ханиа хэрхэн халамжлах талаар шинэ санаа сэдэж бай. Тэгвэл аз жаргалтай амьдрал өөрөө ирэх болно.
2. Аз жаргалтай амьдрахыг хүссэн хосууд эелдэг зөөлөн харьцаж бай. Эхнэр, нөхөр та бүхэн хөндлөнгийн хүнд ханддаг шигээ ханьдаа эелдэг зөөлөн харьцаж байгаарай. Хэрүүлч, ширүүн эхнэрээс ямар ч эр зугтана. Нөхрөө гэр амьтай байлгахыг хүссэн эмэгтэй байнга нөхөртөө эелдэг зөөлөн хандаж байх нь зүйтэй. Бүдүүлэг зан авир, хамгийн эвгүй муухай доромжлолыг бид хайрт ханиасаа сонсдог нь үнэхээр хачирхалтай биш гэж үү. Эелдэг зан бол эвдэрхий хашааг бус, хашаан доторх цэцгийг олж хардаг сэтгэл юм гэж Генри Мей Ризнер хэлжээ.

Оросын суут зохиолч И.С. Тургенев “Хоолоо хөрчихөөс нь өмнө идчихээсэй гэж үнэхээр өөрт нь санаа тавьдаг эмэгтэйтээ хаа нэгтээ тааралдсан бол авьяас билэг, бүх номоо оронд нь өгөх байсан” гэж хэлсэн байдаг. Эр хүн ажил үйлсдээ амжилт олохын тулд юугаа ч хайрлахгүй зүтгэдэг шигээ гэр бүлийн амьдралд анхаарч чаддаггүй. Ингэж эр хүн амьдралдаа хамгийн чухал зүйлээ зоргонд нь орхиж, урсгалаар явдаг нь маш буруу. Тэрээр байдал яаж эргэхээс хамааран гэр бүлдээ алдаж, онож явдаг байна. Нөхөр хүн эхнэрээ энхрийлэн таалвал, эхнэр нь түүний хүссэн бүхнийг гүйцэлдүүлнэ гэдгийг мэднэ. Ямар сайн эзэгтэй болох талаар аятайхан хэдхэн үг хэлж орхивол сүүлийн бутархай мөнгийг ч хэмнэх болно гэдгийг мэднэ. Өнгөрсөн жил авсан даашинзаа өмсөхөд ямар сайхан харагдана вэ гээд эхнэртээ хэлчихвэл энхэр тань сүүлийн үеийн үнэтэй загварын шинэ даашинзаар солихгүй гэдгийг бас мэднэ. Ганцхан удаагийн үнсэлтээрээ олон олон “нүглээ” хааж, загас шиг дуугүй байлгах хүчийг ч нөхрүүд мэднэ.

         Иймд аз жаргалтай гэр бүлийн бас нэг түлхүүр бол ханьдаа эелдэг дотно байх хэрэгтэй гэсэн зарчим зайлшгүй юм шүү. Эдгээр аргуудаас амьдралдаа хэрэг болгоод туршаад үзээрэй. Таньд хэрэг болно гэж найдъя.  

           Л. Нарантуяа “Гэр бүлийн амьдрал” номоос…

      Гэр бүлийн мэдлэг дээшилж гэмээнэ нийгэм эрүүлжиж, улс орон хөгжинө. Яагаад вэ? гэвэл гэр бүл нь хүнийг хүн болгодог онцгой гайхалтай үйлдвэр юм. Чадварлаг эмч, инженер мэргэжилтэн болохын төлөө хичээллэх нь сайн эхнэр, нөхөр болохын төлөө хичээллэхээс амархан байдаг. Гэр бүлийн амьдралыг хэрхэн сайн байлгах аргыг анги танхим юмуу үйлдвэр ажлын газраас сурдаггүй, харин өөрийн болон өрөөлийн гэр бүлээс, амьдрал дундаас харж, мэдэрч, хамгийн сайнаар үлгэрлэн дууриаж, суралцаж байдаг.

     Бага байхдаа бидний гэр бүлээс сурсан зуршил нь, хожим нь хань ижилтэйгээ харилцах харилцаанд тэр чигээрээ илэрч буудаг. Сайн зуршил нь ихэвчлэн ханиа жаргаадаг бол муу, сөрөг зуршил нь ханиа болон үр хүүхдээ зовоож байдаг. Тийм учраас ээж аав хоёр нь эвтэй найрсаг гэр бүлд төрж өссөн хүүхэд өөрийгөө үнэлэх үнэлэмж өндөр, хүн чанар сайтай, хүмүүстэй чөлөөтэй харилцаж, амжилттай хөдөлмөрлөж чаддаг. Гэвч дийлэнх гэр бүлүүд өнөөгийн нөхцөлд бүрэн ойлголцох чадваргүй, зөрчилдөн, санал байнга зөрдөг зовлонт асуудлаар амьдрал нь дүүрсэн байдаг шүү дээ.

    Ийм гэр бүлээс хүмүүжиж гарсан хүүхдүүд сургуульд сурсан ч, нийгмийн амьдралд орсон ч гэр бүлээсээ авсан сөрөг нөлөөллөө хамт олон найз нөхөддөө түгээж тэдний дургүйцлийг хүргэдэг. Өөрөөр хэлбэл асуудалтай гэр бүлийн харилцаанаас дахин асуудалтай гэр бүл нийгэмд бий болж байдаг. Гэр бүлийн орчин хичнээн сарниун, тогтвор муутай байна энэ нь хүнд, хүн болох хөгжилд олон талаар урт хугацаанд муугаар нөлөөлнө.

  Жишээлбэл: Хүчирхийлэлд өртөж байсан хүүхэд насанд хүрэхээрээ яах вэ? Архи уудаг хүн үр хүүхэддээ муу нөлөө хир байх вэ? Эцэг эхийнхээ хэн нэгэнтэй, “бүрэн бус” гэр бүлд өсч байгаа хүүхдүүд дараа нь яаж сайн эцэг эх болох вэ? Эцэг эхээсээ хөндий эмээ өвөө дээрээ өссөн хүүхэд эцэг эхээ хэрхэн  хайрлах вэ? Энэ мэт гэр бүлийн асуудал үр удамд нь асуудлыг үлдээж даамжруулсаар байдаг. Нөгөө талаар бага цалинтай мөртлөө хажуу хөршдөө туслаж амьдардаг хүн байдаг. Тэр ч бүү хэл хөгжлийн бэрхшээлтэй мөртлөө өөр хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст тусалдаг хүн ч байдаг.

   Гэр бүл гэдэг бол бие биеэ ойлгож, итгэсэн сэтгэлийн үндсэн дээр хайрын хүссэнээрээ амсдаг газар юм. Хүн бүр амар тайван, эрх чөлөөгөө мэдэрч болох цорын ганц хайрын өргөө бол орон гэр нь юм. Хүнээр хүн хийх дадлагын бааз, зан суртахууны төлөвшлийн сургууль, хариуцлагаа ухамсарлах, хүмүүжлийн яам гэж ч болно. Гэр бүлд улс тэр чигээрээ багтана. Тиймээс зөвхөн гэр бүл төлөвшиж, хөгжиж байж улс орон хөгжих болж байнаа даа. Гэр бүлийн гол багана нь эхнэр, нөхөр хоёр ба тэд хайраар бялхаж, амар тайван аз жаргалтай байвал үр хүүхэд аз жаргалтай хүн болж хүмүүжнэ. Эхнэр нөхөр хоёр нэг цул болж нэгдэхэд гэр бүлийн бүх гишүүд нэгдэж чаддаг.

   Жонадон ба Симс гэх жирийн америк залуус ойролцоо хугацаанд гэрлэцгээжээ. Жонадоны гэр бүл жирийн нэгэн гэр бүл байсан хэрнээ эхнэр нөхөр хоёр эвтэй найртай, өвөг дээдсээ хүндэтгэн хайрладаг, хүнд тусархуу байж л дээ. Харин Симсийн гэр бүлээс архи, мөрийтэй тоглоом салдаггүй байж гэнэ. Эхнэр нөхөр хоёрын харилцаа хүйтэн хөндий, бие биедээ итгэлгүй байсан байна. Ярьсан болгон нь маргаан болж тайван амьдарч чадаагүй гэнэ. Ийм байдалтай байсан учраас хүүхдүүдээ сайн өсгөж чадаагүй нь мэдээж хэрэг.

   200 жил өнгөрсөн хойно энэ хоёр гэр бүлийг Америкчууд судалжээ. Судалгааны үр дүн үнэхээр гайхалтай байлаа. Симсийн гэр бүлээс өнөөг хүртэл 109 хүн цаазаар авах ялаар шийтгүүлсэн, үр удмын гуравны нэг нь сэтгэцийн өвчтэй, мөн ихэнх нь хар тамхи, архинд донтогч ба гэмт хэрэгтний замаар явсан байна. Харин Жонадоны гэр бүлээс ерөнхийлөгч 1, дээд сургуулийн захирал 3, өмгөөлөгч 149, шүүгч 48, сүмийн пастор 116, сайд 82, бизнесмен 75, зохион бүтээгч 25, эмч 68, багш 66 төрөн гарсан байна.

Тэгвэл яагаал нэг удам нь ийм муухай амьдарч, нөгөө нь тун сайн болсон бэ? Жонадоны үр удам нь жирийн хүмүүсээс  илүү толгой сайтай төрсөн учраас уу? Мэргэжилтнүүд энэ асуултанд үгүй гэж хариулж байна. Судалгаанаас харвал эсрэгээрээ Симсийн гэр бүлийнхэн бүх талаараа чадвар өндөртэй байсан гэнэ. Тэгвэл энэ хоёр гэр бүлийг ялгаатай болгож байгаа зүйл нь юу вэ? тэр нь тэд нарын өвлөн авсан хөрөнгөд байсан. Гэр бүл дамжсан сэтгэл зүйн болон сүнслэг дотоод ухамсрын эд хөрөнгө тэднийг ялгаж өгсөн. Жонадоны үр удам нь өвөг дээдсээсээ том “таваг” хөрөнгө болгон авсан. Тэр таваг нь өөрөө бий болдог зүйл бишээ. Эцэг эхээс л өвлөн авах боломжтой энэ “таваг” онцгойлон эцэг эхийн эвтэй найртай байдлыг дагаад том жижиг нь тогтоогддог гэнэ. Эхнэр нөхөр хоёрын хайр их байх тусам үр хүүхдийн сэтгэлийн доторх “таваг” томорч их хэмжээний хөрөнгө хийж болно гэсэн үг. Том тавагтай хүн нь хүмүүстэй харилцах харилцаанд дээрээс олон зүйлийг сурч авч дотоод сэтгэл нь хүч чадвар ба мэргэн ухаан, эрүүл мэнд зэргийг гаргадаг. Эсрэгээр нь эхнэр нөхөр хоёр хэрэлдэж муудалцдаг гэр бүл нь үр хүүхэддээ эсрэгээр жижигхэн таваг юмуу хагарч эмтэрсэн тавгийг эд хөрөнгө болгон өвлүүлдэг. 

  Энэ хоёр гэр бүлийг судалсан судалгааны үр дүнд олж нээсэн зүйл нь эхнэр нөхөр хоёр “Итгэл, найдвар, хайр” гэсэн хүрээн дотор бие биеэ хир зэрэг хүндэлж амьдарч байгаагаас хүүхдүүдийн ирээдүйн амьдрал шалтгаалдаг гэдэг нь тогтоогджээ. Мэргэжилтнүүд энэ хоёр гэр бүлийг судлах судалгаагаа дуусгаад ийнхүү хэлсэн байдаг. “Эцэг эхчүүд ээ, үр хүүхдүүдээ сайн сайхан болоосой гэж хүсэж байна уу? Тэгвэл эхнэр нөхөр болсон та хоёр эв нэгдэлтэй байгаарай. Эхнэр нөхөр хоёр бие биеэ хайрлан хүндэтгэвэл, үр хүүхэд чинь сайн хүн болон өсөх болно” шүү.

   “Хүний хань”  гэдэг таны өөрийн сонгосон насан туршийн сонголт байдаг тул сонголтоо буцаана гэдэг нь тэвчээргүй, амьдралд шантарч, няцагч, ялан дийлэгдэгч хүн байна гэсэн үг.   

Явж чадахгүй бүсгүй хүн, явж чадахгүй ч биш юм аа, тодорхойлж хэлэх гэхээр болохгүй байна. Хүүхдээ хөтөлсөн тэр бүсгүй нүдэнд содон туссан юм. Маш гоё хувцастай хэрнээ явахдаа л их хэцүү байдалтай харагдана.

            Томьёолж хэлбэл хөгжлийн бэрхшээлтэй. Гэхдээ зогсож байгааг нь харахад надад бол зүгээр л бүсгүй /Би ч хүмүүсийг хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж тодорхойлох дургүй. Хараагүй, сонсголгүй, хэлгүй, суугаа гээд тоймгүй олон бэрхшээлтэй хүн байна л даа. Гэхдээ эднийг хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж хэлэхээр хэл эвлэдэггүй юм /.

            Явдал нь нүдэнд тусав уу, яагаад ингэтлээ анхаараад байгаа юм бол гэж өөрөөсөө асуулаа. Гунигтай бодол лав төрөөгүй юм даг. Үнэндээ ээж хүү хоёрын яриа тээр холоос яаж сонсогдох вэ дээ, гэхдээ хөтлөлцөөд алхаж яваа нь хайр татам харагдсан юм. Зургаа юм уу, долоон настай болов уу гэмээр тэр хүүгийн алхаа яагаад ч юм хайр дүүрэн амьдралыг зөгнөж харагдаад байсан.

            Ээж нь жаахан алхаж байгаад л амрах юм, харин хүү нь барьсан тортойгоо савчаад зүггүйтэж зогсоно. Болоогүй ээ, ээж рүүгээ хараад л инээгээд хөөрөлхөнө. Сэтгэл нэг л хөнгөн санагдсан шүү. Явдал дундаа түүртэж яваа хэрнээ, амьдралын гоо сайхныг өөрөөсөө цацруулж байгаагаа тэр бүсгүй мэдээгүй байх л даа. Би танихгүй хэрнээ ээж хүү хоёроос хайр мэдэрч чадсан шүү дээ.

            Хүмүүсийг гаднаас нь хараад хайр, талархал мэдэрч болдог юм байна.

Дээл, гутал, малгай, бүс. Тэмээний шарласан яс. Хэрэмний чих. Хэнд хэрэгтэй байсныг мэдэхгүй. Түлхүүр товч, чихрийн хайрцаг. Хаяхад хайран. Хадгалахад хэцүү. Хэрэгтэй. Бас хэрэггүй юмс. Завсраас нь дурсамж өндөлзөх он жилийн эвхээс. Онгичоод л суумаар. Тэр жилийн зун. Тэр зуны бороо. Тэр борооны чимээ тэндээс сонсогдоно. Тийм л нэг бор авдар одоо эзэнгүй. Тэр авдарт эмээ дурсамж, үнэр хоёроо эвхэж тавьчихаад явчихжээ.

Цагаан ноосон утсаар эмээ цаг хугацааг нэхэж суудагсан. Завсраас нь дурсамж өндөлзөх он жилийн эвхээс. Хос зүү. Нэхэж гүйцээгүй цагаан ороолт. Тэр жилийн өвөл. Тэр өвлийн цас. Тэр цасны өнгө тэндээс санагдана. Хос нэхмэийн зүүг гартаа атгав. Хоосон орон зайд нь нь цаг хугацааг нэхлээ. Цаг хугацаа хөврөнө. Цагаан утас хөвнө. Он жилийн нэхээсээр ороолтыг гүйцээлээ. Эмээгийн оёсон хээг минийх гүйцсэнгүй. Ороолтыг зүүгээд толь руу харав. Олон жилийн тэртээх л янзаараа миний буурал эмээ тэнд цагаан ороолттой зогсож харагдлаа.
-Эмээ! /нь би ажээ/
Цагаан ноосон ороолтыг хүзүүнээсээ би тайлав. Цаг хугацаатай хамт эвхээд бор авдартаа хийлээ.
ОДОО БИ ЭМЭЭ. Энэ жилийн намар. Энэ намрын салхи. Энэ салхины чимээг тэнд хадгаллаа.

Цас хүнд дурлажээ. Хэзээ ч тийм юм байж таарахгүй. Гэхдээ дурласан л юм даа. Гудамжны гэрлийн төмөр бүрхүүл салхинд савласан гуравдугаар сар. Yдэш орой. Өнөөх бүсгүй цонхон дээрээ. Цонхны наана будрах цас. Бүсгүйн нүд хөгжилтөй. Тэр инээмсгэлэн будрах цасыг ажина. Бүр ширхэг бүрийг алдалгүй харахыг хичээнэ. ”Тийм баяртай инээмсгэлэл, гэрэлтсэн харц. Яг тэндээ, яг тэндээсээ битгий холдоосой. Намайг гайхан бишрээсэй гэж цас бодлоо.

Тэгээд цас яг л дурлаж үзээгүй залуу хүн шиг аашилж, өөрийн чаддаг бүхнээ бүсгүйд гайхуулахаар шийдэв. Өөрийгөө улам бишрүүлж, улам алмайруулах гэсэн тэнэг хүсэл цасыг эзэмдэнэ. Зөөлөн будрах цас төдөлгүй том томоор малгайлан орж эхлэв. Бүсгүй салхивчаар цээжээ гаргаж, хөөрхөн цагаан хуруунуудаараа цасыг тослоо. Цас онгирч хөөрсөндөө хамгийн том, хамгийн ганган ширхэгүүдээ бүсгүйн алган дээр буулгав. Харамсалтай нь тэд бүсгүйг харж ч амжаагүй байхад хайлан алга болно. Тэр бүсгүй өөрийг нь хайлуулж чадах шидтэйг цас ингэж мэдэв.
Цас өөрийнхөө сул доройг нуухаар шийдлээ. Малгайлан орж байсан цас гэнэт эмх цэгцгүй, зүг чиггүй бужигнаж, уурласан нөхөр шиг тал талаас хуйсагналаа. Төдөлгүй өнөөх цас бужигнасан шуурга болон хувирав. Энэ үед бүсгүйн нүүрэн дээрх инээмсэглэл аажимхан алга болж харцан дахь гэрэл нь хэрхэн бөхөхийг цас мэдэх ч завгүй хүүгнэнэ. Хөөрсөөр, шуурсаар…
Цас өөрийнхөө сүр хүчийг бахдан гайхна. Эмх цэгцгүй энэ үйлдлээсээ болоод сүүлдээ өөрөө ч бүсгүйг олж харахаа болив. Гэнэт тэр өнөөх цонх руу харлаа. Бүсгүй алга. Цонхонд хөшиг татжээ. Тэр яаж ч хичээгээд цонхыг нэвтлэн орж чадсангүй” Намайг хараач. Намайг хараач… Цас хамгийн том хамгийн ганган ширхэгүүдээрээ бүсгүйн цонхыг ийнхүү балбана. Гэвч түүний энэ их хүч бороон дуслын төдий чимээ өгсөнгүй. Шөнөжин бүсгүйн цонхыг балбасан цас өглөө нь ядарч тамирдсандаа талаар нэг тарж, газарт нэвсийн унав. Бүсгүйг дахин нэг харах гэсэн горьдлого ч тасарчээ.
Нар гялбасан хаврын цэлмэг өглөөний туяаг согтотлоо ууж хөлчүүрхсэн цас үдийн алдад бялбаганасан саарал юм болсон байв. Төдөлгүй өнөөх цонхны хөшиг алгуурхан нээгдэж бүсгүйн гоо царай гарч ирлээ. Хөлчүү цас сүүлчийн тамираа шавхан байж ганц хоёрхон гялтганахад бүсгүй эргэн тойрноо зэрвэсхийн хараад дахин алга болов. Цасыг хайлж урсаад дуусан дуустал бүсгүй гэрээсээ гарахгүй байхаар шийджээ.

Хаймран дугуйтай гурван хөл бүхий тэргэнцэрээр явдаг байхдаа анх хөлд орсоноо санаж байна. Энэхүү шуудагтай тэргэнцэрээр миний үеийн олон хүүхэд тэр үед “автоматаар” хөлд ордог байлаа. Хүний өөрөө хийх ёстой анхны алхамыг хүртэл би хөлд оруулдаг тэргэний тусламжтайгаар хялбархан хийж сурсан нь энэ. Тэр үед өрөөнүүдийн үүдэнд хадсан босго тун өндөр санагддагсан. Босго давж гарах гэсэн оролдлого бүхэн бүтэлгүйтнэ. Тэргэнцэрээ хичнээн ч өргөсөн дугуй нь хаа нэгтээ тээгэлдэж, би заавал харуулдаж унана. Яг нэг тийм өдөр санаанаас гардаггүй юм. Тэр мөчид л өөрийгөө ухаан орсон гэж бодсоор явдаг. Гал тогооны өрөөнд шиг санагдаж байна. Учир нь эмээ миний дуртай зөөлхөн чихэрлэг шарвинг гарт атгуулсан юм. Тэр агшинд цэнхэр хананд тулгасан хаалганы шилэнд дув дугариг нүдтэй, туулайных шиг онгорхой хамартай, толгой дээрээ хэдэн туг сөөсгөр үстэй, нэг тийм хачин амьтан өөдөөс дүрлийтэл ширтэж байхыг гэнэт харж билээ. Цочиж сандарсан ч гэж жигтэйхэн. Гэтэл тэр сонин амьтан нь би өөрөө юмсанж. өөрийнхөө дүрстэй танилцсан анхны минь нээлт энэ байв. Тэгээд л тэр өдөр санаанд тодхон үлдсэн байх л даа. Давах болгонд зүдэргээ үүсгэдэг байсан хаалганы босгонууд тэр өдөр харин яагаад ч юм нэг л дуулгавартай болчихсон байлаа. Учир нь би ямар ч зовлонгүйгээр өрөөнөөс өрөө дамжин баясгалантайяа сэлгүүцэж байснаа одоо тодхон санаж байна. Мэдээж түүнээс хойш босго давах ямар хэцүү байсныг ор тас мартаж орхисон. Гал дээр нь гарсан ганц зээ нь өрөөнөөс өрөө дамжин шулганахдаа аль тааралдсан босгонд тээгэлдэж унаад бөөн уйлаан майлаан болох бүрт өвөө ихэд шимширдэг байж. Тэгсээр тэвчээр нь барагдаж бүх өрөөнийхөө босгыг хөрөөдөөд хаячихаж. Түүний ачаар л би гэдэг хүн босго давахын зовлонг дахин амссангүй. Бүр хожим том болсон хойноо энэ тухай сонсоод ихэд харамсаж билээ. Амьдралынхаа анхны бартаа болсон тэр жижигхэн босгонуудыг хөрөөдүүлчихсэн миний амьдрал ийнхүү ямар ч тэмцэлгүй эхэлжээ. Аливаа хүнд бэрх бүхний өмнө сөрөхч бэрхшээх бүртээ “Тэгэхэд өвөө тэдгээр босгонуудыг яах гэж хөрөөдөв дөө” хэмээн харуусна. Ер нь хорвоотой танилцсан миний түүх дандаа засвартай байсан юм. Амтат алим, улаан лоолийг надад дандаа хэрчиж нухаж өгдөгсөн. Өөрөө шатаар явахыг маш их хүсдэг ч хэн нэг нь эмээ, өвөөгийн зарлигаар заавал тэвэрч буулгана. Бас хөтлөхөд л өөрөө явдаг хүүхэлдэйг надад авч өгсөн гээд бага насны бэлэн зэлэн юм бүхнийг тоочиж баршгүй. Гэвч би өвөөгөө хэдийнэ уучилсан. Тэр хайртай охиныхоо анхны тэмцэлийг хөрөөдчихсөн буруугаа огт ойлгоогүй ч хожим энэ алдаагаа зассан юм. Учир нь одоо өвөө минь бидний дунд байхгүй болжээ. Бүхнийг бэлдэж өгч байсан өвөөг минь орлох амьдралын асар өндөр босгонууд одоо миний өмнө ярайж байна.

Нийгэмд амьдарч байгаа бид байнгын харилцаан дунд амьдардаг. Тэр харилцаа ямар байх нь бидний бие биедээ хэрхэн хандах хандлагаас хамаарах зүйл. Хүмүүс биесээ хүн гэсэн нүдээр харж байгаасай… 

Бусдыг гэхээсээ илүү өөрийгөө ажиглах дуртай. Тэгээд бусадтай харилцахдаа өөрийгөө бага багаар мэдэж авна. Би гэдэг хүн гэж ирээд өөрийгөө бодож үзэхэд … ийм зүйлд дургүй юм байна, харин эелдэг намуухан амартайван байдлыг юунаас ч илүүд үздэг байх нь гээл өөртэйгөө ярилцана. Энэ нь зүгээр өөртэйгөө ярилцаж буй байдал. 

Ажлаа хийнгээ, бас алхах зуураа бусдыг ажиглахад заримдаа урамтай байдаг юм. Хүмүүсийг ажиглаж байхад өөрийгөө харах шиг болно хэ хэ. Хүн бүрийн дотоод бодол, ертөнцийг үзэх үзэл өөр ч гэлээ “ХҮН” төрөлхтөн гэдэг утгаараа ерөнхий төлөв нь бас адил байдаг байна. 

Алхах дуртай юм болохоор үдийн цайны дараа ажлаас түр амсхийж алхахаар шийдэв. Ажлын ойролцоох сайхан гудмаар алхаж явлаа.

Өөдөөс монгол, гадаад хоёр залуу ирж явна. Монгол залуу нь тамхи зуусан бага зэргийн муухай царайлсан харагдаж, харин гадаад залуу нь цэвэрхэн нүдэнд дулаан хэрнээ инээмсэглэсэн тэгээд ямар нэг зүйл идэж байгаа бололтой. Дотроо бодож байгаа юм. /хүн бүр өөр шүү/

Эндээс дүгнэхэд тэр хоёр залууг би мэдэхгүй, бас танихгүй. Зүгээр л зөрөөд өнгөрхөд буусан дүр зураг ийм байлаа. Миний л ажиглалт… Гадуур явж байхад инээмсэглэж яваа хүн цөөн харагдана, миний хувьд даруухан мишээгээд өнгөрөхийг эрмэлздэг. Бас байнга тийм байж чадахгүй юмаа тиймээс сайхан дурсамжаа бодоход өөрийн эрхгүй уруул, нүд маань инээмэгсэглэглэмээр болж мишээгээд ирдэг хэ хэ.

Монголд ирсэн гадныхан биднийг уурлахад байнгын бэлэн явдаг гэж дүгнэсэн байгаа юм, үүнийг сонсоход их эмзэглэмээр болж байлаа. Амьдрал үргэлж сайхнаараа байхад ИНЭЭМСЭГЛЭЛ маш чухал. Инээмсэглэл бидэнд амьдралын болон хайрын дархлааг бий болгоно.