creativemongolia

Category: media-content

  • Г.Бадамсамбуу: Бүдүүлэг хүмүүс яаж эзэнт гүрэн байгуулсан байх вэ. Тийм бололцоогүй, тийм юм байгаагүй.

    NTV телевизийн “Болзоо” нэвтрүүлэгт оролцсон сэтгүүлч, судлаач Г.Бадамсамбуугийн ярилцлагыг хүргэж байна.


    СУДАЛГААНЫ БҮТЭЭЛ ХИЙХ НЬ ЯРУУ НАЙРАГ БИЧИХТЭЙ АДИЛ ТИЙМ ГОЁ ГЭЖ БОДОЖ БАЙСАНГҮЙ

    -Сайхан өвөлжиж байна уу, танаар сонин сайхан юутайв?

    Сайхан өвөлжиж байна аа. Ерөнхийдөө гэрээрээ ажиллаад, судалгааны ажлаа хийгээд сууж байна.

    -Сэтгүүлзүйн нэгэн үеийн төлөөлөгч болсон хүн тэгвэл судалгаа руу нэлээд хэлбийгээд байгаа юм аа даа?

    Судалгаанд ер нь сонирхолтой болж байгаа гэх үү дээ. Бараг сүүлийн дөрөв, таван жил энэ чиглэл рүү ажиллаж байна. Нэг талаас хөгширсөн хойноо ч гэдэг юм уу. Залуудаа бол бага сага хийдэг л байсан. Одоо бодоход бас харамсах юм байна шүү дээ. Ер нь сэтгүүлзүй гэж явснаас энэ чиглэл рүү явсан бол одоо нүдний шил зүүсэн эрдэмтэн болчихсон сууж байх байж дээ гээд бас бодогдох л юм. Гэхдээ сэтгүүлзүйн амьдрал бол миний дуртай зүйл мөн л дөө. Харин судалгаа бол чадах нь уу, үгүй юу гэдэг бас нэг асуудал байна. Ерөнхийдөө бол үүнийг хийгээд явж байна. Эрдэмтэй том хүмүүсээс юм мэдэж авах юмсан гэсэн хүсэл дүүрэн байна. Ерөнхийдөө бараг шулуудчихсан л байна, хөгширсөн хойноо.

    -Та өөрийгөө хөгширсөн гэж үнэхээр бодож байгаа юм уу.(инээв)

    Ер нь одоо тэгээд явж байна даа. Зуугийн тал гэдэг чинь нөгөө Ерөнхий сайд байсан нэгэн хүний хэлснээр бол залуу хүний хөгшин нас, хөгшин хүний залуу нас. Тэгэхээр бараг л өөрийгөө ухаан ордог насан дээрээ байна гэж бодох болсон. Миний бодлоор ер нь 40 наснаас хойш эр хүн чинь нэг тийм сайхан болдог юм шиг санагдаад байгаа юм. Тэр нь 60 хүртэл үргэлжилнэ тийм ээ. Тэрнээс цааш гэвэл харин ахмаддаа ороод явчих байх. 

    -Сэтгүүлч Г.Бадамсамбуу гэхээр таны нэвтрүүлгийг үзэх дуртай хүмүүс бий. Энэ тал дээр орон зай байгаа гэж бодож байна. Гэтэл та сүүлийн жилүүдэд энэ салбараас яагаад хөндийрөх маягтай судлаач хүн болчихов. Судалгаа , тэр дундаа угсаатны зүйн чиглэлээр яагаад нарийвчлан судлах болов?

    Оюутан байхдаа би чинь хамгийн хийсвэрлэгч, хамгийн бодитой бус, ерөнхийдөө модернизм гэдэг юм л даа хийсвэр сэтгэлгээний тэр урлагийн чиглэлээр явдаг залуу байлаа. Харин одоо хамгийн бодитой байхыг эрмэлздэг хүн болжээ. Тэр үед их л үгүйсгэж байсан юмаа одоо өөрөө хийж байна. Тэгэхээр сэтгүүлч гэдэг мэргэжил бол өөрийн гэсэн онцлогтой, зорилго чиглэлтэй ажил. Олон нийтэд жишээ нь хялбаршуулсан мэдлэг мэдээлэл хүргэдэг. Энэ мэргэжлээр ажиллаад яваад байхаар яагаад ч юм арай л хямдхандуу юмаар юм хийгээд, хожим хүндэтгэх зүйлээр бага болчих юм шиг санагдаад байгаа юм. Хэдэн баримтат кино хийнэ биз, дэлхий ертөнцийг монголчуудад танилцуулаад, Монгол эх орноо ч бас танилцуулаад тухайн үедээ жаахан урам дэм олон хүнээс аваад, дахиад хийгээчээ гэсэн хүсэлтэд дарагдаад л. Гэтэл судлал гээч зүйлд жинхэнэ ёсоор юмыг хийж тогтоох, хувь нэмрээ оруулах гэдэг нь, ядаж тийм хүмүүстэй ойр байх нь их сайхан зүйл юмаа гэж би сүүлийн хэдэн жилд бодох болсон. Судалгааны бүтээл хийх нь хөгжмийн зохиол бичих, яруу найраг бичихтэй адил тийм гоё юм гэж бодож байгаагүй. Одоо бол тийм гоё юм байна гэж бодож байгаа. Яагаад гэвэл шинэ нууцуудыг тайлах, ээдрээ учир жанцанг олох тэгээд тэр нь зөвхөн бидний мэдсэн зүйл байгаад, дараа нь нийгэмд тэр зүйл тодорхой хэмжээнд мэдлэг үйлдвэрлэхэд миний, бидний нөхдийн бий болгосон зүйл болж орох нь чухал юм байна гэж ойлгосон. Ер нь цаашдаа яах вэ, хойч үе гээд ярья л даа. Тэдэнд зориулж бас мэдлэг хийгээд үлдээчихсэн юм байх хэрэгтэй. Хувь хүний зүгээс энэ бол нэр алдрын төлөө биш юм. Энэ бол өөрийн эрхгүй арай тулхтай юм хийе гэсэн ханасан бодол.

    62afdb50-8e1f-422f-a670-c4583bd4659b,бадамсамбуу Болзоо time mn (5).JPG.jpg

    Залуудаа бол угсаатны зүй, утга зохиолын онолын чиглэлээр юм хийж байсан л даа. Тэгээд олон жил ингээд аялаад яваад байтал, бас өөр ч нөлөөлж байгаа зүйл байна. Би чинь бас нэг талаар их сонин хүн юм билээ. Бусдын хийгээгүй юмыг хийе гэж боддог. Багаас л тийм хачин мөрөөдөлтэй хүүхэд байж. Тийм хүмүүс олон л байдаг байх л даа. Гэхдээ “Аяллын цаг”-ийг тухайн үед аяллын сэтгүүлзүйн төрөл зүйл байхгүй байхад хийснээс хойш 20 гаруй жил болчихож. Харин сүүлдээ хэн ч хийчихэж болохоор болчихлоо. Хүн болгон камертай, хүн болгон явдаг, унаа тэрэгтэй аялчихдаг боллоо. Одоо хүмүүс хийдэг болчихсон юм чинь би тэнд ямар хэрэгтэй юм. Өөрөөр хэлбэл сайн баримтат бүтээлийг, сайн гэрэл зургийг, сэтгүүлзүйн сайн төрөл зүйлүүдийг би л илүү хийж байвал тэрэндээ таашаал авах аминчхан гэмээр юм уу, өөрийн хувийн тийм бодол байна аа даа. Одоо залуус олноороо гарч ирж байна. Тэд хийг л дээ. 

    “Аяллын цаг” ганцаархнаа Монголд байдаг байхад хүмүүс долоо хоног бүр үздэг, маш их шагшиж, “Монголд ийм гоё байгаль байдаг билүү”, “Хөөх энэ Лондон ямар гоё юм”, “Токиод тэгдэг гэнээ” гээд нэвтрүүлгийн минь тухай ярьдаг байсан. Одоо хүмүүс яваад үзчихдэг, утсаараа зургийг нь дарчихдаг, хуваалцах хэрэгсэл зөндөө болчихлоо. Тэгэхээр тэнд маш өндөр түвшний мэргэжлийн ажил л хийхгүй бол цаг үрсэн зүйл хийх нь юу л бол доо гэж бодож байгаа. Гэхдээ мэдээж энэ ажлаа хаяхгүй л дээ. Аялах, зураг авах, явах минь зогсохгүй.

    -Гэхдээ бас энэ олон аяллын тухай нэвтрүүлгүүд дундаас арай сэтгэлд үлдэцтэй байсан нь таных байжээ гэж боддог юм л даа. Би сурагч байхдаа Хяргас нууран дээрээс хийсэн таны нэг нэвтрүүлгийг үзээд, “Хөөх, зурагтаар гардаг гадаад далай шиг тийм байгаль Монголд байдаг юм байжээ. Очиж үзэх юмсан” гэж бодож байсан. Тэгээд өнгөрсөн жил очиж үзлээ л дээ. (инээв) 

    Одоо танай энэ зураг авч байгаа Эрдэнэбаяр бол манай Соёлт найруулагчийн хүү. Бид хамт Хяргас нуур дээр анх очиж байлаа. Сүүлд тоолж үзэхэд миний нэвтрүүлгээр олонд хүрсэн Монголын 16 газар байдаг юм билээ. Тэр нь ямар газар гэхээр үндэстэн даяар алдаршуулсан газар гэх үү дээ. Мэдээж нутгийнхан нь мэдэж л байсан газар. Миний нэвтрүүлгийн дараа дагаад аялал жуулчлал хөгжсөн, бас байгаль орчны эрсдэл үүссэн газрууд байна. Өөрөөр хэлбэл нөгөө Бадамсамбуу яваад өнгөрөхөөр дагаад баахан хүн ирдэг, загасчид ирдэг. Зарим нь “Бадамсамбуу явж ирээд байгаль сүйтгэчихлээ” гэж ярьдаг л гэсэн. 

    -“Бадамсамбуугийн явсан мөрөөр баларсан газрууд” гээд бүр нэршил хүртэл гарчихсан байсан. 

    Тэгэхээр миний зорилго бол тэр байгалийн аялал жуулчлалын нөөцийг нь нээж өгч байгаа юм. “Эх орон чинь ийм сайхан шүү” гэж урам дэм өгсөн. Харин дараа нь тэр нөөцөө хэрхэн ашиглах уу гэдэг нь тухайн орон нутгийн захиргаа гэдэг ч юм уу газруудын хариуцах ажил юм л даа. Тэгээд түүх соёлын чиглэлээр ч гэсэн шинэхэн зүйлсийг олж нээж бид нэвтрүүлгээрээ гаргаж байсан. Одоо ингээд бодоход, “Хөөх бас их зүйл амжуулж шүү” гэж санагддаг л юм. Заримдаа бас бодохоор их ядуу үед үнэхээр байгаа боломж, түвшинд нь л хийж байж дээ гэж хөөрхийлөх маягтай. Ийм л байгаа юм. Ер нь бол Монголоор явж дуусахгүй. Аль ч өнцгөөс нь харуулаад явахад их зүйл бий. Одоо энэ салбарт залуучууд олон болж. Чиний хэлснээр миний нэвтрүүлэг илүү гэдэг нь юу л бол. Нэгдүгээрт, миний нэвтрүүлэг энэ салбарт анхны нэвтрүүлэг. Ер нь аливаа юманд анхдагч шинж гэж бий. Монголд угаасаа тийм нэвтрүүлэг байгаагүй. Тэгээд байгалийг тэгж үнэнчээр олж хардаг, авдаг уран бүтээлчдийн баг байгаагүй. Зүгээр бид түүгээрээ жаахан төрөлжөөд явчихсандаа л илүү байсан юм. Дараагийн тийм аяллын нэвтрүүлгүүд хийсэн хүмүүсээс сонсож байхад бидэнтэй харьцуулаад байдаг гэдэг юм. Хүмүүс ч бас одоо хүртэл утасдаад л байдаг. Ийм юм хийж өгөөч, яагаад нэвтрүүлгээ хийхгүй байгаа юм гээд ярина л даа. 

    ТЕЛЕВИЗ НАМАЙГ ХӨӨГӨӨД ЯВУУЛЧИХСАН ЮМ ШИГ ЭВГҮЙ САНАГДДАГ ЮМ БИЛЭЭ

    d78e1bc4-a509-4f8d-848f-02efd11653be,бадамсамбуу Болзоо time mn (9).JPG.jpg

    -Гэхдээ та одоо телевизээ санаж байгаа байлгүй дээ. Нэвтрүүлгээ хийнэ биз дээ?

    20, 30 жилээ үүнд зарчихсан хүн чинь мэдээж холдохгүй. Яахав гадныхантай хамтраад түүх соёлын чиглэлийн баримтат төслүүд байгаа. Сүүлийн жилүүдэд судалгаа руу голлосон учраас аялах цагаа багасгаад ярилцлагын нэвтрүүлэг Үндэсний телевиз дээр хийж байсан. Түүхч Д.Өлзийбаатар бид хэд хөтөлдөг байлаа. Тэгсэн нэг өдөр Үндэсний телевиз биднийг “Хийгээд хэрэггүй” гэж байна. Тэгэхээр нь “За, хэрэггүй гэж байгаа юм бол судалгаа юм руугаа анхааръя даа” гэж дотроо бодсон ч гэсэн бас эвгүй санагддаг юм билээ. Телевиз намайг хөөгөөд явуулчихсан юм шиг. Би ажилгүй хүн болчихсон ч юм шиг. Өөрөөр хэлбэл хүнд чинь нэг тийм ирдэг, очдог дассан газар гэж байдаг юм байна. Тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн сэтгэлд их том хоосон орон зай үүсдэг юм байна гэж тэгэхэд мэдэрсэн шүү. 20-иод жил Үндэсний телевизийн хажууд яваад ирчихсэн, тэндэхийн хүн гээд бодоод явж байтал нэг өдөр намын тушаалаар дарга нар нь солигдонгуутаа “Энэ студиудтэй хамтарч ажиллахгүй ээ” гэхээр намайг хөөж байгаа юм байна даа гэж бодогддог юм билээ. Тэгээд яахав сэтгүүлзүйгээс бол холдоогүй л дээ. Юмаа хийж л байгаа. 

    Үндэсний телевизээсээ бол холдчихсон байх нь?

    Тийм, Үндэсний телевизээс бол холдчихсон. Гэхдээ хүмүүс бол намайг Үндэсний телевизээр харах гээд үгүйлээд байх шиг. Бидний тэр түүхийн чиглэлээр хийж байсан ярилцлага бол ер нь монголчуудын түүхийг олон нийтэд хүргэх, түүхчдийг танилцуулах, түүхийн мэдлэг түгээн дэлгэрүүлэх тийм нэвтрүүлэг байсан. Ийм нэвтрүүлгийг гадаадад байгаа монголчууд их үздэг юм билээ. Тэгээд нэвтрүүлэг зогссоны дараа олон хүн санал тавьж, гомдол мэдүүлсэн л дээ. Тэглээ гээд яахав дээ.

    -Таны ярианаас сонсоход түүхээ танин мэдүүлэх чиглэлд нэлээд ажиллаад байна гэж ойлгогдлоо. Сүүлийн үед залуус түүхээ мэдэхгүй байна гэдэг шүүмжлэл гарч байгаа. Уншихгүй байна гэж байна. Уншихгүй бол ядаж сонс гэдэг ч юм уу хувилбар хэлж байна. Орчин цагт тэгэхээр арай дэвшилтэт аргаар түүхийг нь мэдүүлэх ёстой ч юм уу. Жишээ нь, хүүхдүүдэд бол хүүхэлдэйн киногоор, залууст орчин үеийн хэрэгслээр нь дамжуулдаг ч юм уу. Энэ талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?

    Нас насанд нь зохицсон янз  бүрийн аргаар түүхийг мэдүүлэх хэрэгтэй байх. Мэдээж хэрэг бүгд түүх үзэх ёстой гэж шахах ёсгүй байх. Гэхдээ түүх мэдэх гэдэг бол боловсролтой хүний явдал. Өөрөөр хэлбэл хүн илүү их боловсроод улс орноо, ах дүүсээ, орчин тойрноо танин мэдье гээд ингээд явбал аяндаа л таны өмнө түүх хөндөлсөөд байж байх болно. Түүх л үзэхээс аргагүй. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан гэж хэн юм. Чингис хаан гэж хэн бэ гэвэл түүх л байх болно. Дэлхий юу билээ, Трамп хэн юм бэ? гэхэд мөн л түүх яригдана. Түүхгүйгээр оршиж байдаг, түүхгүйгээр тусгаар байгаа улс орон нэгээхэн ч үгүй. Тэгэхээр залууст түүхийг ойлгуулах нь манайх шиг жижиг оронд маш чухал байдаг. Өөрөөр хэлбэл үндэс угсаа, улс орныхоо бахархал, суурь дэвсгэр өөрийнх тэр хүн болох явцад нь одоо тулгуур мэдээлэл болгож монгол хүн байхад нь их чухал. Нэг л сүрхий Харвард төгсчихсөн хүн, тэгсэн мөртлөө түүхээ мэдэхгүй байж яам удирдаад юм уу, Их сургууль удирдаад явна гэдэг чинь харанхуй бүдүүлэг хүнтэй адил харагдана. Тиймээс залууст түүхийг янз бүрийн аргаар хүргэх хэрэгтэй. Түүхэн мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэх ажлуудыг хийх хэрэгтэй.

    cf6db5a6-62f7-40da-ad00-d1041769b8d7,бадамсамбуу Болзоо time mn (6).JPG.jpg

    Сүүлийн үед харин сайшаалтай нь хүмүүс түүх уншдаг болжээ. Жилд түүхээр наад зах нь арав гаруй ном гарч байна. Тэр номууд борлож байна, түүх сонирхох хүн олон болж байна. Түүхээ зөв ойлгохгүй бол өнгөрснөө ч зөв танихгүй, ирээдүйгээ ч таних боломжгүй. Түүхэн сургамж гэж бий. Гэхдээ түүхэн сургамж гэдэг бол мэдлэгийн хувьд түүнийг тойрч болох ч, туршлагын хувьд тойрч гардаггүй юм байна гэж бодоод байгаа шүү. 1911 оны ноёдын хагаралдаж тэмцэлдэж байсан байдал, 1921 оноос хойш тэр хувьсгалчдын хоорондоо хагарч урсгал нугалаанууд болж байсан байдал, бүүр өмнө бага хаадын үеийн хагарал чинь яг одоо Төрийн ордон дотор байна. 1990 оны Монголд өлсгөлөн зарлаж, Улс төрийн товчоо унадаг чинь монголчууд ухаантайдаа тэгээд болчихсон гэхээсээ илүү өөр хүчин зүйлүүд байдаг. Жишээлбэл, 1990 оноос өмнө дэлхийн хэд хэдэн улсад дуулиантай, гэхдээ ард түмнийхээ эсрэг зэвсэг барьсан засаг төрийн удирдлагуудын шившигт явдлууд болсон байсан. Тэр Румыны явдал, Африк, Латин Америкт болсон явдал байна. Тэгж байтал тэр Ардчилсан хувьсгал гарахаас дөрөв, тавхан сарын өмнө хятадууд Тянь ань миний талбай дээр жагсаал хийсэн оюутнуудаа хядсан. Энэ бас том дуулиан болсон. Тэгэхэд Монголд залуучуудын дунд престройка гээд, ер нь орон даяар их гэгээрчихсэн байсан. Ямар ч үед ард түмнийхээ эсрэг хөдөлж болохгүй юм байна аа гэдгийг тэр үед бид баттай ойлгосон байсан. Үүгээр юу хэлэх гээд байна гэхээр 1990 оны тэр цаг үед тал талаас түүхэн мэдээллүүд бүрдэж, “Ингэж болдоггүй юм байна”  гэж нийтээрээ ойлгосон байх гэж би боддог. Энэ утгаараа орчин тойрныхоо түүхийг, өөрийнхөө түүхийг танин мэдэх нь өөрийгөө танин мэдэхэд чухал. Түүхээ үзээгүй хүн бол гадагшаа явж үзээд, нэг гялгар гудамж үзээд, нэг гялгар байшин харангуутаа сөхөрнө. Түүх мэддэг хүн бол энэ гялгар байшинтай улс чинь тэр үедээ тэгж байсан, тэгэхэд бид тэгж байлаа харьцуулалтын өргөн боломжтой учраас “За яах вэ, байдаг л юм. Бид энэ түвшинд тэдэн жилийн дараа хүрнэ. Гэтэл харин энэ хэд тэр үе хүртэл тогтож байдаг байгаа” гэх мэтээр бодно. Ингээд олон харьцуулалтын боломжууд түүх гэдэг юм уу, судалгаа хийдэг хүмүүст байдаг. 

    62c54962-26e4-4142-8764-8bf179474053,бадамсамбуу Болзоо time mn (8).JPG.jpg

    -Монголын түүх ярихаар баатар эрс, хаан удирдагчид их гардаг. Эрдэмтэн мэргэдийн талар орхигддог гэж би анзаараад байдаг юм?

    Монгол бол баатарлаг түүхийн орон. Олон орон байна шүү дээ, зарим нь загасчлалаараа, зарим нь аж үйлдвэрээрээ алдартай гэдэг ч юм уу. Янз янзын имиж хэв төрхтэй. Тэр талаараа бол Монгол бол баатарлаг түүхийн орон байж. Монголчуудыг харах гадны имиж тэр шүү дээ. Монголчуудыг сэлэм барьсан бүдүүлэг гэсэн байдлаар хардаг. Гэхдээ Монголд бол асар олон эрдэмтэн, мэргэд байж. Мэдээж ард түмэн байгаа юм чинь, оюун ухаан байгаа юм чинь тухайн тухайн нийгэмдээ эрдэмт хүмүүс байж л таарна. Одоо хүртэл эрдэмтэд, бүүр суут эрдэмтэд ч хариулж чаддаггүй нэг асуулт бий. Эзэнт гүрнийг зүгээр нэг зэрлэгүүд байгуулдаг гэж үү? Тэгээд монголчууд бүдүүлэг байсан гэж хэлчихээд Монголын эзэнт гүрэн гэдгээ судлаад байдаг. Дэлхийн түүхийн талын хамаг л агуу эрдэмтэд Монголын эзэнт гүрний түүхийг шүргэж үзсэн. 

    -Монголын түүх бол дэлхийн түүх гэдэг?

    Тэгсэн хэрнээ, монголчууд бүдүүлэг зэрлэг байсаан гэдэг. Бүдүүлэг хүмүүс яаж эзэнт гүрэн байгуулсан байх вэ. Тийм бололцоогүй, тийм юм байгаагүй. Тэгвэл Монголын эзэнт гүрэн гэж байсан юм бол тэнд мэдлэг, ёс суртахуун, хууль цааз, засаглал, тогтолцоо, зохион байгуулалт бүгд байсан. Тэгж байж эзэнт гүрэн байж таарна. Тэгэхээр эзэнт гүрэн нэгэнт байсан учраас эрдэмтэн байсан гэсэн үг. Тэдгээр хүмүүс бол тэр судруудад гараад байгаа хүмүүс мөн. Харин бид нарийвчлан судлах хэрэгтэй. Энэ мэтээс эхлээд бид ойлгуулах хэрэгтэй байгаа юм. 

    БАДАМСАМБУУ БАРУУНААС ИРЭЭД УЛСТӨРЧ БОЛОХ УУ, САЙД БОЛОХ УУ ГЭДЭГ Л БАЙСАН

    -Та бол Монголын уран зохиолд тухайн үедээ шинэ өнгө нэмж байсан “Зүс бүгэг андууд” бүлгэмийг байгуулж байсан хүний нэг. Таны зарим уран бүтээлүүд уран зохиол судлалын номуудад харагддаг юм билээ. Та уран зохиолын ертөнцөөс бас яагаад хөндийрөөд явчихсан бэ?

    Түрүүн би хэлсэн дээ. Яагаад ч юм би хүмүүсийн хийгээгүй шинэ юмыг хийх хорхойтой ч гэх юм уу, тийм дадалтай хүн шиг байгаа юм. Аав маань их үлгэрч хүн байлаа. Би өөрөө ер номноос салаагүй ном л уншдаг хүүхэд байлаа. Би чинь Увс аймгийн Зүүн хангай сумын хүүхэд. Тэр Зүүн хангай сумынхаа номын санг тав, зургаадугаар ангид байхдаа уншаад дуусгачихсан. Тэгээд дээд сургуульд орлоо. Миний багын мөрөөдөл зохиолч юм уу, сэтгүүлч болно гэсэн мөрөөдөл байсан. Гэхдээ зохиолч юм уу, сэтгүүлч болно гэдэгтээ яагаад ч юм итгэдэггүй байлаа. Тээр дээр л миний мөрөөдөл байгаа юм шиг, зохиолч сэтгүүлч гэдэг хүмүүс их мундаг хүмүүс санагдана аа. Дээд сургуульд орлоо. Зохиол бичмээр санагдаад болдоггүй. Зохиол бичдэг үеийнхээ залуусыг дугуйланд очоод харахаар тэд арай л нэг том. Шүлэг мүлэгтэй, тэрийгээ уншиж байгаа нь баавартай. Сүрдээд болдоггүй. Тэр үед би өөртөө л бичдэг байсан. Тэгээд нэг удаа Галбаатар доктор гэж одоо энэ МУИС-ийн багш маань миний шүлгийн дэвтрийг “олзлоод” үзэв. Тэгээд намайг “Энэ ерөөсөө шүлэг бичдэг байсан нөхөр байна” гээд дугуйланд чирч орууллаа. Ингэж их сургуулийн дугуйланд нэг орой л би “цоорчихсон”. Оюутнууд, багш нар “Өө, энэ Бадмаа ямар сүрхий бичдэг хүүхэд вэ” гээд л. Тэгээд маргаашнаас бодлоо, “Би чинь ер нь болох юм байна. Багш нар дэмжиж байхад…” гэж. Тэр хүсэлтэй хамт, ерөөсөө бусад хүмүүс шиг бичдэггүй байх хэрэгтэй, өөрийгөө олж өөрөө онцгой байх хэрэгтэй гэсэн хүсэл яагаад ч юм төрсөн. Тэгээд үндсэндээ Монголын уран зохиолд анхны модернист буюу шинэчлэгч уран зохиолын чиглэлээр бидний залуус анхны номоо гаргаж байлаа. “Зүс бүгэг андууд” гэдэг ном гарч хэдэн жил шуугиан тарьсан. Гэхдээ үүнийгээ орхисон. Ерөөсөө давтагдашгүй өөр юм хийе гэж байснаа хэсэг хугацааны дараа “Өө энэ нь гоё юм байна. Аяллын сэтгүүлзүйгээ хийе” гэж бодож байгаа юм. Тэгээд тэр “Зүс бүгэг андууд” гэдэг ном бол Монголын уран зохиолд анх удаа “хий сэрэмжийн яруу найраг” гэдэг зүйлийг оруулна гэж бид томъёолол гаргасан. Өөрөөр хэлбэл утга зохиол, яруу найргийн цэцлэх, уянгалах, утгачлах зүйлээс илүүтэйгээр хүний тэр далд мэдрэмж, барим тавим үелзээ, харанхуй, ёр тэргүүтнийг зуран үзүүлэх, цэвэр яг сэтгэл зүй гэдгийг яаж харуулах вэ гэдэгт зорьж байлаа. Энэ уран зохиолын нэлээд нухацтай оролдлого туршиц юм даа. Тэр үед бид их хөөрцгөөдөг байлаа. Утга зохиолын онолын маргаан, шүүмж залуусын дунд их ярина. Шөнөжин үүр цайтал хэлж, маргацгаана. Сүүлд нь ширээгээ шаагаад босож,нар мандахад тардаг байлаа. Яагаад гэхээр, “Дэлхийд утга зохиолын тухай жинхэнэ яриа энэ л боллоо. Одоо хэн ч дэлхий дээр ингэж ярихгүй байгаа. Францын сэргэн мандалтын уран зохиол аль эрт улирсан. Зөвхөн энд л уран зохиолын тухай ярьж байна” гэж онгирцгоодог байсан. (инээв) 

    d4a02e9c-20e8-43a9-b400-971a2dc6e632,бадамсамбуу Болзоо time mn (7).JPG.jpg

    Бид шуугиулсаан, шуугиулсан. Тэгээд тэр үеэс хойш Монголын утга зохиолын олон ч өнгө аяс өөрчлөгдсөн. Яаж нөлөөлж байгааг бид ч мэдэрдэг байлаа. Гэхдээ хэзээ ч урвахгүй гэж бодож байсан юм шүү. Түүгээр зогсохгүй яруу найргаас урвах гэдэг бол бурхнаас бидэнд илгээсэн тэр зүйлээс урваж байна гэсэн үг хэлж бүх найзуудаа ятгадаг байлаа. Тэгсэн мөртлөө хамгийн түрүүнд би үүнийгээ завсарлаад сэтгүүлзүй рүү явчихсан. 

    -Таны ажлын түүхийг харахад Ардчиллын “Алтан харайцайнууд” гэдэг С.Зориг агсан, С.Цогтсайхан агсантай хамтран ажиллаж байсан. Тэр үед та “Ардчилал” сонинд ажиллаж байсан. Дараа нь аяллын сэтгүүлзүйд орсон. Ер нь та хэзээнээс “Би яг л ийм хүн, ийм юм хийх юм байна даа” гэж өөрийгөө таньж мэдсэн бэ?

    Хар багаас өөрийн илүү дурладаг байсан юмнуудаа бодоод байхаар ерөнхийдөө би энэ соёл, түүх, байгаль, урлаг талын хүн байжээ. Таашаагаад, надад хүртэгдээд байгаа зүйл нь тэд байж. Гэтэл ингээд явахаар заавал улс төр, нийгмийн юмтай тулгардаг. Тэр ардчилал гэдгийн тухайд бол утга зохиолоо бичиж байсан үеийн л хэрэг. Хөрөнгөтний уран зохиол гэдэг чинь чөлөөт сэтгэлгээ рүү гарчихсан байдаг, тийм болохор яг тэр чөлөөт байдал руу татагдаж байгаа юм. Тэгээд тэр үед надад бодогдож байсан зүйл юу гэхээр яг өөрийн дуртай зүйлийг хийх юмсан гэдэг байсан. Яагаад гэхээр би улс төр, эдийн засгийн сэтгүүлч байв. Дандаа хэрүүл бичдэг болчихсон. Би нэг муу зантай. Нэг зүйлийг нэг байр суурин дээр тавиад харчихвал заавал тэрийг сайн хийчихмээр санагдаад байдаг. Тэгэхээр улс төр, эдийн засгийн сэтгүүлч байна гэдэг чинь нийгэм дэх шинэлэг үзэл, нийгмийн шударга бус явдлын эсрэг довтлох хэрэгтэй болно. Хайр найргүй бичдэг. Түүнээсээ болж сэтгэл санааны хувьд, “За тэр хүнийг арай дэндүү хэлчихэв үү дээ” гэдэг.  Гэхдээ үүний хажуугаар соёл, түүх, байгаль гэсэн юмнууд үгүйлэгдээд байсан. Тэгээд үндсэндээ 1996 оны сонгууль болоод анх удаа Ардчилсан нам ялсан даа. Сонгуульд нь ажилласан учраас намайг Ерөнхий сайд шууд Радио телевизийн хэрэг эрхлэх газрын даргаар тавья гэлээ. Тэгэхээр нь би, “Хэрэггүй ээ, би албан тушаалд дургүй” гэсэн. Тухайн үед Үндэсний телевизэд “ММ агентлаг” гэж байгаагүй . “Тэр мэдээний секторыг нь би нэг агентлаг болгоё” гэж харин хэлсэн. Ингээд “ММ агентлаг”-ийг байгуулаад. Тэндээс нэг жил болоод явлаа. Одоогийн энэ улстөрчид дунд тухайн үед миний “цэрэг” явсан олон залуу байсан. Ер нь манай “ММ агентлаг”-аас УИХ-ын олон гишүүн төрсөн байдаг. Яг тэр үед нэг бололцоо гараад би Англи руу хагас жил сурахаар явсан юм. Харин Англи явж байхдаа, “Эргэж Монголдоо очоод шал өөр хүн болно оо” гэж бодсон. Яагаад гэвэл би улс төр, эдийн засаг руу улам бүр лавшраад байсан. Улам бүр улстөрчидтэй танил, улам бүр бизнесийнхэнтэй танил болоод л. Нөгөөдүүл маань ч бас, “Чамайг энэ дээр л тавьчихмаар байна. Чи туг өргө” гэнэ. Гэтэл би өөрөө юун дээр ажилламаар байна гэхээр соён гэгээрлийн юмнууд байдаг. Тэгээд 1997 оны есдүгээр сард, яг төрсөн өдрөөрөө Англи руу, анх удаа баруун луу нисэж байхдаа  эргэж ирээд өөр хүн хүн болно оо л гэж бодсон. Тэнд байх хагас жилийнхээ хугацаанд өөр хүн болох бэлтгэлээ хийж, буцаад ирэхэд яг энд намайг хүлээж байсан хүмүүс, “За Бадамсамбуу баруунд тодорхой хугацаанд яваад ирлээ. Ирээд улстөрч болох уу, сайд болох уу” гэдэг л хүлээлттэй байсан. Тэгэхэд нь би “Үгүй ээ” гэж байгаа юм. (инээв) Олон ч хүнээс зугтсан даа.

    Тэгж 1998 оны намар “Аяллын цаг” нэвтрүүлэг “Бурхан халдун” уулнаас эхэлж байлаа. 

    МОНГОЛ ШИГ МИНЬ САЙХАН ГАЗАР МИНИЙ ХУВЬД БАЙХГҮЙ

    da1f80ea-0f7c-45fe-bddc-ea0f39e3f2f9,бадамсамбуу Болзоо time mn (1).jpg.jpg

    -Хүн хамгийн их очихыг хүсдэг тэр газарт өөрийг нь цэнэглэх эрчим хүч энерги байдаг гэж уншиж байсан юм байна. Танд тийм газар орон байдаг уу?

    Энерги гэж их ярьдаг болж. Тэр зүйлийг бол хаанаас ч авч болно гэж би боддог юм. Зүгээр номноос, хүнээс ч авч болно. Очих газрын тухайд гэвэл манай Ханхөхийн нуруу гэж сайхан газар бий. Хуучин цагийн домог түүхэнд бол Ар Халхын дунд диваажин байдаг. Тэр “дунд диваажин” бол миний төрсөн нутаг. Монгол хүн болохоор ч тэр юм уу, монгол хүн чинь нутгаа санадаг тийм сонин хүн шүү дээ. 40 мянгатынхан бол 40 мянгатдаа ирж байж сайхан болдог гэдэг ч юм уу. (инээв) 

    Тэгээд нутагтаа очих бол мэдээж сайхан. Ер нь энэ дэлхий тойроод явж байхад хамгийн сайхан амьдарчихаар газар хаана байна гээд бодно. Сайн бодвол тийм газар Европ л юм билээ. Хөгжлийн хувьд биш шүү, тэр байгаль нь. Тэр дундаа надад их таалагдсан нь Шотланд. Хөгжил гэдэг ч юмуу ярьвал өөр юм ярина л даа. Гэхдээ Монгол шиг минь сайхан газар миний хувьд бол байхгүй. Яагаад гэхээр энэ чинь би энд л дураараа байна шүү дээ. Хөдөө гарч давхина, майхнаа барина, ууланд зургаа авна. Цагдаатайгаа муудалцана. Монголын юм монголоороо. Дэлхий дээр байгаа газруудаас зөвхөн энд л би эзэн шиг байж чадах оронзай минь юм. Түүнээс тэр олон орнуудаар явж байхад Америкт ч юм уу, Шотланд, Израил хаана нь ч буугаад амьдарч болно оо доо. Ажил хийгээд тийм ээ. Гэхдээ ганцхан олдох насанд хүний газарт хаяанд нь маягаар амьдарч байснаас өөрийнхөө газр дээр эзэн мэт амьдрах их чухал юм байна гэж боддог. Эрх чөлөө гэдэг бол хамгийн чухал баялаг юм байна гэдгийг их олон янзаар мэдэрдэг шүү. Аялж явсан 20 жилийн хугацаанд өөрчлөлтийг их хурдан мэдэрдэг юм билээ. Дэлхий ямар хурдан өөрчлөгдөв өө. Олон улсын онгоцонд хутга зүүгээд, тамхилаад явж болдог байлаа. Гэтэл есдүгээр сарын 11-ний үйл явдлаас хойш онгоцонд жижигхэн хоолны хутга байсан ч хураагаад авчихдаг болсон. Ер нь тэр есдүгээр сарын 1-ний явдлаас өмнөх 10 жилд дэлхий яг диваажин шиг байсан. 

    -Та бол үлгэр сонсож өссөн сайхан хүмүүжлээр хүн болжээ. Харин таны нэг ярилцлагыг уншиж байтал одоо таны гэр бүлийн хүмүүжлийн арга барил өөр сангадсан. Танай гэр бүлийнхэн хувь хувьдаа тийм тусгаар тогтоносон байдаг юм болов уу гэж бодсон. Асуудал гарвал их товчхон ярилцаад шийдчихдэг гэж та ярьсан байсан. Орчин цагт гэр бүл ер нь ийм болчихов уу?

    Миний хүүхдийн цаг үе, миний цаг үе өөр юм даа. Би бол тавдугаар анги хүртлээ аавынхаа өвөрт унтдаг хүүхэд байсан. Бид наймуулаа өссөн. Гэхдээ аавын хүүхэд, ээжийн хүүхэд гэж байдаг шиг, аав намайг онцгойлон хажуудаа авна. Тэгээд тавдугаар анги хүртэл аавынхаа өвөрт унтахад шөнө бүр биш ч ихэнх шөнүүд үлгэртэй байна. Аав өөрийнхөө үлгэр домог, туулиудаас ярихаас гадна Гэсэрийн тууж, Гучин хоёр модон хүний үлгэр, Шидэт хүүрийн үлгэр гээд дорно дахины хамаг л үлгэрүүдээс ярина. Би унтаж байхдаа ч сонсдог хүүхэд байлаа. Надад ярьж байхад бусад ах дүү нар маань ч дашрамд сонсоно. Азтай хэрэг шүү. Дорнын уламжлал, оюун билигийн зүйлүүдийг аав маань бидэнд тэгж хар багаас өгч байжээ гэдэг. Өөрийнхөө бага насыг ажихаар нэг их мөрөөдөмтгий, юмыг маш гоё дэврүүнээр хардаг, зөвөөр харахыг эрмэлздэг, буруу зөрүүг хэлэхгүй байхыг хичээдэг хүүхэд байжээ гэж одоо боддогддог юм.  Нэгдүгээр ангид орохдоо би үеийнхээ хүүхдүүдтэй тоглож чаддагүй байлаа. Тэр нь яагаад гэхээр ихэнх хүүхдүүд аавын надад хэлсэн , “Энэ бол муу үг шүү. Ингэвэл тэгнэ шүү” гэдэг ч юм уу зүйл хэлдэггүй байж. Нөгөө хүүхдүүд хараал ерөөл их хэлнэ. Тэр надад яагаад ч юм гэнэтийн санагдаад хүүхдүүдтэй тоглож чаддаггүй байж. Тэгэхээр одоо миний гэр бүл гээд ярихаар бид бол бие даасан байдалтай гэх үү тийм гэр бүл л дээ. Ер нь би боддог юм, аав ээж учиргүй яншаад юманд нь оролцоод л байх биш. Харин аяндаа бидний дуугүй байдал, бодож байгаагаас хүүхдүүд ойлгох юмаа шингээгээд авчихдаг юм уу даа. Миний аав, ээж хоёр бол онц сурах ёстой шүү гэж хэзээ ч хэлж байгаагүй. Би зүгээр л онц сурч байсан. Аль болохоор л үеийн юм шиг чөлөөтэй зөв харьцдаг, гэхдээ зиндаа байдаг тийм байдлаар төв дарамтгүй өсөх нь зөв юм байна гэж бодоод байгаа шүү. Чи заавал сайн хүн бол гэж хүүхдийг тархидаад байснаар сайн хүн болдоггүй. Бүүр задгай хаяаад байснаар ч бас болдоггүй. Гэр бүл, нийгэм, хувь хүн гэдэг гурван хүчин зүйлээс л хамаардаг юм байна. Архичин, танхай гэр бүлүүдээс ямар сайхан төв хүн бойжсон жишээ миний найзууд дотор бий шүү. Үнэхээрийн төв сайхан сэхээтэн, амьдрал байдал нь аятайхан тийм хүний гэр бүлээс тэгвэл нэлээд замбараагүй байрын хүүхэд гарах нь ч байна. Тэгэхээр энд тал талын л хүчин зүйл байна. Гэхдээ хүүхдийн хүмүүжлийн хамгийн чухал үе бол шилжилтийн нас л юм билээ гэж бодогддог. 

    2f10e7fd-09bd-4be1-bc91-61aef883e264,бадамсамбуу Болзоо time mn (2).jpg.jpg

    -Таны хэд хэдэн шүлэг Ханхөхий уулын тухай, хайртай аав ээжийн тань тухай байдаг. Одоо эргээд уншихад, зарим дуу болчихсон шүлгээ сонсоход цаг хугацаагаар аялсан юм шиг мэдрэмж төрдөг үү?

    Аав ээж нутаг усаа бичдэг чинь ер нь монгол хүний л онцлог юм шиг байгаа юм. Үнэхээр хуучин дуу сонсохоор нутаг ус бодогдоно. Манай аав байгальд их дуртай, тууварт явдаг хүн байлаа. Ханхөхий нуруунаас Хөвсгөл нуур хүртэл мал тууна. Тэгээд надад аав хэлнэ, “Миний хүү манай Хан хөхий шиг сайхан байгаль бас байдаг юм шүү” гэнэ. Би хаана тийм байгаль байгааг асууна. Тэгэхээр аав, “Хөвсгөл гэж газар байна. Миний хүү Сантын нуруун дээрээс Хөвсгөлийг нэг хараарай” гэж билээ. Аавынхаа энэ үгийг их боддог байлаа. Сантын нуруунаас Хөвсгөлийг энэ л үгийг бодсоор харсан. Аав минь намайг Ханхөхий нуруугаар дагуулаад нэлээд явна. Таванцонж, Оройнцонж, Гэрцонж гээд Ханхөхий нуруугаар, ойгоор явна. Шөнө ойд хоёулхнаа хоноход аав надад үлгэр ярьж өгдөг. Оюутан байхдаа энэ тухай шүлэг бас бичиж байлаа. Аав маань хээр хонох их дуртай хүн байсан. Нутгаа их сайхан биширнэ. Аав маань Дорнот аймагт цэргийн алба хаасан, өөр ч зөндөө газраар явсан. Гэхдээ яагаад ч юм Ханхөхийтэй жишиж бусад газрыг ярина. Манай “Ханхөхийн өвстэй харьцуулахад…” гэдэг байсан. Магадгүй байгальд дуртай энэ чанар маань аавтай холбоотой байж магадгүй. Ээж маань бол үнэхээр бурхан шиг бодь сайхан хүн л дээ. Найман хүүхдээ өсгөөд сууж байдаг. Ер нь манай нутаг миний өссөн Хөнхөхийн ой хөвч уулархаг газар шүү дээ. Одоо ингээд хөгширч байгаа чюм уу нутагтаа очихоор, “Ер нь ямар давтагдашгүй сайхан газар төрсөн юм бэ. Ийм газар төрсөн хүн гайгүй явах учиртай даа” гэж ингэж бодогддог.

    -Таны нэг дурсамж яриаг уншиж байсан. Монгол хүн сансарт ниссэн тухай мэдээг өвгөчүүлийн ярианаас сонсоод уйлж байлаа гэж. Тэр баяр бахдлын нулимс байсан уу? 

    Тэгэлгүй яахав. Өмнө хэлснээр их л мөрөөдөмтгий хүүхэд байж. Олон юм сонирхдог, ийм болоосой, тийм болоосой гэж ургуулан бодно. Янз бүрийн өнгө, зурагтай сэтгүүл, ном уншаад л мөрөөдөлл автамтгай тийм л хүүхэд байхгүй юу. Нэг өглөө, тэр нь 1981 оны 3 сарын 22-ны өглөө байсан биз. Тэр үед чинь би тав,зургадугаар ангийн хүүхэд. Сумын төвөөр гүйгээд явж байтал байшингуудын гадна талд том том зурагнууд наачихсан, маш өнгөлөг харагдав. Тухайн үед тийм өнгөлөг, тод хэвлэлтэй зураг ЗХУ-ын сэтгүүлээс өөрөөр бол байдаггүй байлаа шүү дээ. Ингээд харсан чинь Монголын далбаатай, хажууд нь нэг орос хүн бас Зөвлөлтийн зурагтай, монгол хүн сансарт ч билүү биччихсэн. Тэгээд сумын Улаанбулан, захиргааны хажууд өвгөчүүл суучихсан нэг их баяр дүүрэн, сэтгэл хангалуун хүмүүс сууж байна. Томчуудын яриаг сонсож болдоггүй үе шүү дээ. Тэгсэн ч гэсэн чихээ тавиад хэрэгт дурлаад сонстол “Монгол хүн сансарт ниссэн байна”, “Шөнө радиогоор ингэж ярилаа” гэж байна. Их тод санадаг юм юу гэхээр би тэр яриаг сонсоод газар зураад сууж байснаа өөрийн эрхгүй нулимс урсаад, сургууль руугаа гүйгээд хэн нэгэнд хэлэх гэсэн найзууд байдаггүй. Тийм л юм болж байж. Монгол хүн сансарт ниссэн тухай мэдээр бүр тэр алс нутгийн сумын сургуулийн хязгаарт оччихсон, сурагч хүүхэд сонсоод яаж байжээ. Монголд ингэж ард түмнээрээ давлгаалан баярлаж байсан үе ер нь хэдхэн байдаг. 

    -Сансарт ниссэн үйл явдал бол түүхэнд томоор бичих үйл явдал байх. Түүнээс хойш таны сэтгэлд үлдсэн үйл явдал юу вэ?

    Зүгээр нэг чухал үйл явдал гэхэд багадна. Энэ бол гайхамшигтай үйл явдал байсан. Яагаад гэвэл бүхэл бүтэн ард түмэн уйлах нь уйлж, инээх нь инээж байсан сэтгэлийн тийм давалгаа болж байгаа юм. Тэр цагаас хойш бол 90 оны үйл явдал байна. “Ардчилсан хувьсгал гараад, Монгол ийм чөлөөт орон болох гэж байна, бүгд гадаадад зорчдог болно, гадны гудамжаар дүүрэн байдаг машин удахгүй манайд ч байдаг болно, бүх дэлгүүр бараагаар дүүрэн, дэлхийн гоё сайхныг хэрэглэдэг болно” гээд л. Бас “Монгол Улс ардчилсан сонгууль явуулж, дундаасаа хүссэнээ сонгодог болно” гэхэд маш гоё сонсогдоно. Тэгээд тэр эхэн үеийн жагсаал, өлсгөлөнгийн дараа олон хүн уйлж байсан, тэр бол үнэн. Олон ч хүн “За ёстой нэг гоё юм болох нь, одоо л Монгол хөгжих нь” гэдэг найдлага тэр үед байсан. Энэ бол нэг үйл явдал. Өөр нэг үйл явдал бол манай Н.Түвшинбаяр алтан медаль авсныг хэлнэ. Тэгэхээр ард түмэнд бүгдийг нь давалгаалуулах хүлээлт хүсэл ямар ч гэсэн байдаг байх нь ээ. 1911 онд “Богд хаант улс мандаж, манжийн дарлалаас гарлаа” гэхэд хөдөө хотгүй баярлаж байсан гэдэг. Дараа нь 1944 онд Хятадаас тусгаар байна гэдэг санал асуулга явуулах үйл явдал. Энэ мэт баярт үйл явдлууд үе үе ард түмэнд ирдэг юм байна. Улс орон оршиж байгаа болохоор одоо цаашаа ч олон ирэх байх. 

    1e5cb4e1-5a52-42e8-8e56-661fd209b141,бадамсамбуу Болзоо time mn (4).jpg.jpg

    -Нэлээд удаан ярилцлаа. Энд хүрээд ярилцлагаа өндөрлөе. Таны цаашдын ажил амьдралд амжилт хүсье.

    Баярлалаа. “Болзоо” гэдэг нэвтрүүлэгт орж үзлээ. Танай нэвтрүүлгийнхэнд амжилт хүсье. Төгсгөлд нь настай хүн шиг сургааль айлдмааргүй байна, би чинь одоо идэр насны хүн шүү дээ. Ер нь бол энэ залуучуудыгаа, хойч үеээ эх орон газар нутаг, соёл түүхээ ойлгодог суурьтай болгож өсгөхгүй бол байдаг л нэг улс болчих гээд байна. Монгол чинь байдаг л нэг улс биш шүү дээ. Өөрийн түүх, баялаг соёлтой, үүгээрээ ялгардаг улс. Гэтэл одоо Европоор явахад улс гээд байдаг мөртлөө байдаг л нэг улсууд байна. Хэл нь байхгүй, онцлог соёлын хэлбэрүүд нь байхгүй. Ийм нэг байдаг л улс болчих гээд байна уу л гэж боддог. Хүмүүсийг багаас нь үүнд бэлдэхгүй бол зүгээр нэг эрх ашгаар нийгэмтэй харьцдаг болох гээд байна. Бид эрх ашгаар биш сэтгэлээрээ харьцдаг хүмүүс байх ёстой. 

    Эх сурвалж: Time.mn

  • Н.ЖАВЗМАА- Шилмүүст модны эфирийн тос үйлдвэрлэл

    Монгол Улсын ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, докторант

     Монгол орны шилмүүст модны эфирийн тос нь бактери мөөгөнцөр устгах, хорт хавдрыг дарангуйлах “хүчтэй”

    Н.Жавзмаа Нобелийн шагналтнуудтай хийх 70 дахь удаагийн уулзалтад оролцохоор сонгогдоод байна. Энэ оны 6 дугаар сарын 28-наас 7 дугаар сарын 3-нд ХБНГУ-ын Линдау хотод болох тус уулзалтад 35 хүртэлх насны дэлхийн 650 шилдэг залуу судлаач оролцох юм. 1951 оноос эхлэлтэй тус уулзалтад 2015 оноос хойш манай улсаас зургаан судлаач оролцсон бөгөөд дэлхийн өнцөг булан бүрээс сонгогдсон залуу судлаачид санал бодлоо идэвхтэй солилцохоос гадна үндэстэн хоорондын “хил хязгааргүй уулзалт” болдгоороо онцлогтой.

    -Нобелийн шагналтнуудтай хийх тус уулзалтад 2015 оноос хойш оролцсон манай улсын долоо дахь судлаач та болох нь ээ. Шалгаруулалтад хэрхэн сонгогдов?

    -Энэ уулзалтад оролцох залуу судлаачдын материал саналыг манай хүрээлэнгээс ШУА-д хүргүүлсэн юм.  Aкадемиас ярилцлага авч сонгон шалгаруулсны дүнд нэг залуу судлаачийг тус уулзалтад явуулахаар тодорхойлох захидал илгээснээр судлаач онлайн өргөдөл бөглөх эрхтэй болдог. Онлайн өргөдлийг судлаач бөглөж илгээснээр уулзалт зохион байгуулах комисс сонгон шалгаруулж оролцогчдыг сонгодог. Өргөдөлд боловсрол, судалгааны ажил, судалгааны бүтээл, амжилт, бусад ур чадвар, олон нийтийн ажилд хэрхэн оролцдог талаарх мэдээллийг бөглөсөн. Эдгээр мэдээллийг тусгахын зэрэгцээ үйлдвэрлэлтэй холбож судалгаа хийдэг гэдгээ тодотгон бичсэн.

    Анх тус уулзалтын веб хуудас руу орж танилцуулга болон өмнөх жилүүдэд оролцсон залуу судлаачдын сэтгэгдэлтэй танилцаад нэлээд эмээсэн. Их мундаг залуучууд өндөр шалгуураар оролцсон байсан. Тиймээс сонгогдох эсэхдээ эргэлзсэн л дээ. Шалгаруулалтад тэнцсэн тухай захиа ирэхэд маш их баярласан ч Монгол Улсын ШУА гэсэн том байгууллагын химийн салбарыг төлөөлнө гэхэд маш их хариуцлага оногдож байгааг ойлгоод бас эмээж л байна. Тиймээс бэлтгэл сайн хийж, өөрийгөө хөгжүүлэх шаардлагатай байгаа.  

    Энэ ташрамд надад итгэл найдвар хүлээлгэн уулзалтад явуулахаар сонгосон Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн удирдлагууд болон ШУА-ийн тэргүүлэгчдэд талархсанаа илэрхийлье.

     -Энэ удаагийн уулзалтад өмнөх жилүүдээс харьцангуй олон буюу Нобелийн шагналт 70 эрдэмтэн оролцоно. Уулзалтаас ямар үр дүн хүлээж байгаа вэ?

    -Танилцуулгаас харахад уулзалтад оролцох судлаачдыг бүлэг болгон хуваагаад, судлаачид судалгааны ажлаа танилцуулдаг юм билээ. Энэхүү уулзалтад оролцсоноороо бусад олон орны судлаачидтай харилцаа холбоо тогтоох боломжтой. Мөн Нобелийн шагналтнуудын лекцийг сонссоноор залуу судлаачийн хувьд, судалгаа хийх эрч хүч нэмэгдэхийн хажуугаар олон улсын судалгааны чиг хандлагыг ойлгож, түүнийгээ цаашдын судалгаандаа ашиглах бололцоо бүрдэнэ гэж найдаж байна.

    -Өөрийн судалгааны ажлын талаар танилцуулна уу?

    -Сүүлийн жилүүдэд шилмүүст модны эфирийн тосны химийн бүрэлдэхүүн биологийн идэвхийг тодорхойлох судалгааг хийж байна. Эфирийн тосны үйлдвэрлэлийг Монголд бий болгохын тулд эхний ээлжинд мод бэлтгэлийн хаягдал шилмүүсний эфирийн тосны үйлдвэрлэлийг бий болгох нь хамгийн оновчтой гэж үзэж байгаа. Учир нь Монгол орны шилмүүст модны эфирийн тос нь бактер мөөгөнцөр устгах, хорт хавдрыг дарангуйлахад идэвхтэй үйлчлэлтэй болох нь эхний шатны судалгаагаар тодорхойлогдоод байгаа юм.

    Мөн шилмүүсний эфирийн тосны зонхилох нэгдлүүдийг изомержүүлэн олон өөр төрлийн дэгдэмхий нэгдлийн хольцуудыг гарган авах өргөн боломжтой. Ингэснээр Монголд эфирийн тос, түүнээс үүдэлтэй байгалийн гаралтай үнэрийн үнэт түүхий эдийг дотооддоо үйлдвэрлэх боломж нээгдэнэ. Тиймээс цаашид энэ төрлийн судалгааг илүү нарийвчлан, өргөн цар хүрээтэй  хийснээр экспортыг дэмжих дотоодын үйлдвэрлэл бий болоход чухал нөлөө үзүүлнэ.

    Миний хувьд, ШУА-иас зохион байгуулсан Энтрепренер судлаач (ЭС-21) хөтөлбөрт хамрагдсанаар судалгаагаа үйлдвэрлэлтэй холбох боломж нээгдсэн. Одоогоор шилмүүст модны цэвэр эфирийн тосыг бага хэмжээгээр зах зээлд нэвтрүүлээд байна. Мөн  инновацлаг судлаачдын судалгааны ажлын дүн, түүхий эдийн боловсруулалтын технологи Монголын жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд маш их хэрэгтэй байгаа өнөө үед залуу сулаачид бид дор бүрнээ судалгааныхаа ажлыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх талаар анхаарч ажиллах нь зүйтэй юм.


    Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/ 
    bolor@montsame.mn | 2020-03-19 14:24:04

    Хими, хими технологийн хүрээлэн https://www.facebook.com/%D0%A…

  • Минжигдоржийн НАЙДАНХҮҮ- Хөгжлийн бодлого судлаач

    Зооинженер, хөгжлийн бодлого судлаач

    1969 онд Булган аймгийн Булган хотод төрсөн

    Булган хотын П. Е. Шетинкины нэрэмжит 1-р арван жилд суралцсан

    1996 онд Румын улсын Бухарест хотын Хөдөө Аж Ахуйн Шинжлэх Ухаан, Мал эмнэлгийн Их Сургуулийг (USAMVB) Зооинженер-статистикч мэргэжлээр бакалавр зэрэгтэй дүүргэсэн

    2014 онд Норвеги улсын Амьдралын Шинжлэх Ухааны Их Сургуульд (NMBU) ХААУ-ны (PhD) докторын зэргийг “Mongolian mare milk production” сэдвээр хамгаалсан. 

    2010 онд мөн МУИС-ийн ХЗС-ийг Эрхзүйч мэргэжлээр дүүргэсэн.

    2019 онд БСШУС-ын сайдын Шинжлэх ухаан, дээд боловсрол хариуцсан Зөвлөх

    “Ургадаг баялаг, Өсдөг баялаг” үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулан ХАА-д суурилсан хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилготой ажилладаг.

    ҮЗЭЛ БОДОЛ

    Монголчууд бид:

    1. Баялагтаа эзэн болцгоож, Баялгийн тэгш хуваарилалтыг бий болгоё, 

    2. Баялгын орлогоо Монгол банкиндаа төвлөрүүлье, 

    3. Нэг ам. доллартай тэнцэх төгрөгийн ханшаа 2 оронтой тоонд оруулая, 

    4. Монгол хүний нэг цагт хөдөлмөрлөөд авах цалин хөлсийг Норвегийн түвшинтэй адил хэмжээтэй болгоё, 

    5. Монгол хүнээ нэгд эрэмблэе, 

    6. Xөдөөдөө хотоос илүү амьдрал, хөгжил бий болгоё, 

    7. Гэр хорооллоо хаус хороолол болгон өөрчилье, 

    8. Бүгдээрээ өндөр татвар төрдөө төлцгөөе, 

    9. Эргүүлээд төрөөсөө өндөр халамж, хангамж шаардацгаая, 

    10. Авлига, хээл хахуулиас ангижрая, 

    11. Улс орныхоо эрх ашигт харшилсан, олон түмнийхээ хөрөнгө, мөнгөнд хүйтэн хандсан төрөөс төрсөн тэрбyмтнүүдад өндөр хариуцлага тооцоё, 

    12. Xулгайгүй, худалгүй, хуйвалдаангүй Монголыг босгоё!… гээд бүгд Эвийн мориндоо мордвол бидэнд хөгжил ойрхон байна даа.

    Хөгжил гэдэг ердөө иргэд амьдрах таатай орчин. Норвегид утаа, түгжрэл алга, уур уцаар алга, утгагүй улстөржилт алга.

    https://www.facebook.com/%D0%9…

  • Дугарсүрэнгийн ГҮН ҮЙЛС- Нэрт орчуулагч, зохиолч, соён гэгээрүлэгч

    Төрт ёс хаадын сангийн тэргүүн, зохиолч, орчуулагч, түүх судлаач

    УРАН БҮТЭЭЛ

    ТҮҮХ, СОЁЛЫН ЧИГЛЭЛЭЭР

    – Чингис Хаан: Эш хөргийг баримтлах их эзний дүр төрх- Их хаадын зарлигийн дээжис- Монгол Хаад: Намтар цадигийн зурагт цомог – Монголын Нууц Товчоо: хуулмал болон барламал дэвтрүүд- Монгол Хаад (хүүхдэд зориулсан зурагт цомог)- Тэнгэрийн Зарлиг (түүхэн туужис)- Тэнгри (өгүүллэг, туужис)- Солонгон Хөндий (роман)- Алтан ургийн хаадын зургийн цомог- Монгол Хаад – нэгдмэл бахархал (бүрэн хэмжээний түүхэн баримтат кино) – Монгол Хатад: Ээдрээт түүхийн тайлал (бүрэн хэмжээний түүхэн баримтат кино) 

    УДИРДСАН ТӨСӨЛ, ТОМООХОН БҮТЭЭЛҮҮД

    – Монгол хаад: 11 боть түүхийн их шастир НЭГДҮГЭЭР БОТЬ (Тэргүүн Бөлөг – ХҮН ГҮРНИЙ ХААД: Модун шаньюй, Үжүлү Жоди шаньюй, Үлэй Жоди шаньюй, Юй Худурши шаньюй, Пүнү шаньюй, Би шаньюй; Атиль хаан. Дэд Бөлөг – ХАМАГ МОНГОЛЫН ХААД: Хабул хаан, Амбагай хаан, Хотула хаан, Есүхэй баатар); ХОЁРДУГААР БОТЬ (ЧИНГИС ХААН); ГУРАВДУГААР БОТЬ (ИХ МОНГОЛ УЛСЫН ХААД: Өгэдэй хаан, Гүюг хаан, Мөнх хаан, Аригбөх хаан); ДӨРӨВДҮГЭЭР БОТЬ (ЦАГАДАЙН УЛСЫН ХААД: Цагадай хаан, Доголон Төмөр); ТАВДУГААР БОТЬ (АЛТАН ОРДНЫ ХААД: Зүчи хаан, Бат хаан, Сартаг хаан, Улаагчи хаан, Бэрх хаан, Мөнхтөмөр хаан, Тудамөнх хаан, Тулабуга хаан, Тогтоа хаан, Узбек хаан, Тогтамыш хаан); ЗУРГААДУГААР БОТЬ (ИЛ ХААНТ УЛСЫН ХААД: Хүлэгү хаан, Абага хаан, Тэкүдер хаан, Аргун хаан, Гэйхату хаан, Байду хаан, Газан хаан, Өлзийт хаан, Абу Сеид хаан); ДОЛООДУГААР БОТЬ (Тэргүүн Бөлөг – ИХ ЮАНЬ УЛСЫГ ЭСЭРГҮҮЦСЭН МОНГОЛЫН ЭВСЛИЙН ТОЛГОЙЛОГЧ ХАЙДУ ХАН; Дэд Бөлөг – МОНГОЛЫН ИХ ЮАНЬ УЛСЫН ХААД: Хубилай Сэцэн хаан, Төмөр хаан Өлзийт, Хайсан Хүлэг хаан, Аюурбарбад Буянт хаан); НАЙМДУГААР БОТЬ (Тэргүүн Бөлөг – МОНГОЛЫН ИХ ЮАНЬ УЛСЫН ХААД (үргэлжлэл): Шадбал Гэгээн хаан, Есөнтөмөр хаан, Тугтөмөр хаан, Ринчинбал хаан, Тогоонтөмөр хаан; Дэд Бөлөг – УМАРД ЮАНЬ УЛСЫН ХААД: Аюушридара хаан, Төгстөмөр хаан; Гутгаар Бөлөг – ДӨЧИН, ДӨРВӨН ХОЁРЫН МОНГОЛ УЛСЫН ХААД: Энх Зоригт хаан, Элбэг хаан, Гүнтөмөр хаан, Өлзийтөмөр хаан, Дэлбэг хаан, Адай хаан, Тайсун хаан, Махагүргис хаан, Молон хаан, Мандуул хаан, Батмөнх Даян хаан); ЕСДҮГЭЭР БОТЬ (Тэргүүн Бөлөг – МОНГОЛЫН ТҮМЭД ТҮМЭНИЙ ТЭРГҮҮН АЛТАН ХАН; Дэд Бөлөг – ДӨЧИН, ДӨРВӨН ХОЁРЫН МОНГОЛ УЛСЫН ХААД: Барсболд хаан, Боди Алаг хаан, Дарайсун хаан, Түмэн Засагт хаан, Буян хаан, Лигдэн хаан); АРАВДУГААР БОТЬ (ЗҮҮНГАР ХААНТ УЛСЫН ХААД: Галдан Бошигт хаан, Цэвээнравдан хаан, Галданцэрэн хаан, Даваач хаан); АРВАН НЭГДҮГЭЭР БОТЬ (БОГД ХААНТ МОНГОЛ УЛСЫН ХААН БОГД ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТ)Төсөлд оролцогчид: Түүхийн Ухааны доктор С.Бадарчи, Ж.Болдбаатар, Л.Ганбат, Г.Жамсран, С.Лочин, Б.Нацагдорж, А.Пунсаг, Ж.Урангуа, Н.Хишигт, Ц.Цэрэндорж, С.Цолмон, Х.Шагдар, Д.Энхцэцэг, Ц.Энхчимэг, Г.Эрдэнэчимэг; магистр Ч.Содбилэг, Б.Сэрчин, А.Төмөр-Очир; доктор Д.Цахилгаан; Г.Мэнд-Ооёо, Б.Номинчимэд, С.Товуудорж- “Монгол хатад” 3 боть түүхийн шастир.I БОТЬ (Алун гуа, Өэлүн эх, Бөртэ хатан, Есүй хатан, Хулан хатан, Алаха бэхи, Сорхагтани бэхи, Дөргэнэ хатан, Огуль Хаймиш, Хотолун гүнж, Өлзийт гоо, Самар гүнж, Сэцэг бэйж, Мандухай сэцэн, Юнгэн хатан, Абай хатан, Мадь тайгал хатан)II БОТЬ (Ханджамц хатан, Гүнж хатан, Сайхан Жуй хатан, Пунцагролма хатан, Доржравдан хатан, Ану хатан, Сэтэржав хатан, Дармабал хатан, Уламбаяр хатан, Есөнлүн хатан, Турхан хатан, Эргэнэ хатан, Сарай Мульк хатан, Ак султан Ханике, Ханзаде бегум гүнж, Айша султан бегум зэрэг Цагадайн улсын хатад, дараа нь Борогчин хатан, Цэцэг хатан, Яйлак хатан, Тайдула хатан, Жаныке гүнж нарын Алтан Ордны хатад), III БОТЬ (Илдүз хатан, Тогос хатан, Гүюг хатан, Өлзий хатан, Хутуй хатан зэрэг Ил хаант улсын 20-иод хатан, Монголын Юань Улсын 17 хатан, Корйө болон Манжийн үеийн 30 гаруй хатан)Төсөлд оролцогчид: Түүхийн Ухааны доктор Л.Ганбат, Б.Нацагдорж, А.Пунсаг, Ж.Урангуа, Ц.Цэрэндорж, С.Цолмон, Д.Энхцэцэг, Ц.Энхчимэг, Г.Эрдэнэчимэг; магистр Ч.Содбилэг, Б.Сэрчин, А.Төмөр-Очир.- Алтан ургийн 36, Алтан ургийн бус 1, нийт 37 хааны хөрөг бүтээх төсөл Төсөлд оролцсон зураачид: Ч.Алимаа, Ц.Болд, С.Ганболд, Б.Насанцэнгэл, Ц.Отгонбаяр 

    – Чингис, Өгэдэй, Хубилай гурван их хааны сэнтийдээ заларсан, реалист уран зургийг том хэмжээгээр бүтээх төсөл / Зураач: А.Далантай
    – Чингис хааны цээж баримал / Барималч: А.Далантай- Чингис хааны төрийн бэлгэдэл / Зөвлөх: С.Дулам (доктор, профессор)
    – “Монголын Нууц Товчоо” нэгэн дэлгэмэл нүүрнээ бэлтгэх төсөл.
    – Монголын Нууц Товчоо: танилцуулга, толилуулга / Төрт Ёс, Хаадын Сан, Өвөр Монголын “Монголын Нууц Товчоо” Сурвалж Бичгийн Хүрээлэн- Монголын Юань гүрнийг үндэслэгч, их хаан Хубилайн 800 жилийн ойг ёслон тэмдэглэх ЗГ-ын бүрэлдэхүүнд ажиллаж, ойн лого, сүлд зураг зэргийг биечлэн бэлтгэв.- Монголын найман Богд – Богд Хаан (8-р Богдын намтар цадиг) – Монголын их хаад – Богдын лүндэн – Хаан Цадиг (түүхэн туужис) / Төсөлд оролцогчид: С.Пүрэв, Б.Өлзийсүрэн, Ч.Жанчивдорж, Б.Ойдов, До.Цэнджав, С.Оюун- Хатан цадиг (түүхэн туужис) / Төсөлд оролцогчид: Б.Өлзийсүрэн, До.Цэнджав, С.Пүрэв, Ч.Жанчивдорж, Б.Ойдов- Жанжин цадиг (түүхэн туужис) / Төсөлд оролцогчид: С.Пүрэв, Ч.Жанчивдорж, Б.Ойдов, Д.Төрбат, С.Батжаргал, До.Цэнджав, С.Оюун- Тэнгэр хүлэгтэн (Уралдаанд шалгарсан түүхэн туужис) – “Есөн Зууны Сонгодог Бадгууд” XIII-XXI зуун хүртэлх монгол туургатны яруу найргийн дээжис (Д.Гүн-Үйлсийн тайлбар, тодруулга бүхий эмхэтгэл). ОРЧУУЛГА, ХЭЛ ШИНЖЛЭЛИЙН ЧИГЛЭЛЭЭР- А.С.Пушкин: Шүлгүүд / Орос хэлнээс орчуулсан Д.Гүн-Үйлс, ариутган шүүсэн Ю.Н.Кручкин. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2007, -132н.- А.С.Пушкин “Таашаалдаа зориулму” (А.С.Пушкиний хориотой байсан шүлгүүд) / Орчуулагч Д.Гүн-Үйлс, дизайнер М.Тэгшжаргал, зураач А.Далантай. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2009.- Эрин зууны дурлал (У.Шекспирийн сонетууд, А.Пушкиний шүлгүүд; ном, CD) / Орчуулагч, дуун өгүүлэгч Д.Гүн-Үйлс, Бит пресс, 2010 он.- Мао Зэдун / түүхэн өгүүллүүд. / Зохиогч А.Панцов, Орос хэлнээс орчуулсан Д.Гүн-Үйлс, Х.Төмөр. Бит пресс, 2010 он.- Нострадамус: Зөн билиг оршвой. / Д.Гүн-Үйлс. Улаанбаатар хот, Соёмбо Принтинг компани, 2005.- Дэлхийд манлайлагчдын маркетинг / Зохиогчид Сливотски А., Моррисон Д. Орчуулагч Д.Гүн-үйлс, Ц.Нарангэрэл, редактор Д.Гүн-Үйлс. Улаанбаатар хот, Соёмбо принтинг ХХК, 2006.- Монгол-Англи Толь / Д.Гүн-Үйлс. техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Бит пресс, 2010.- Орчуулга, найруулга зүй (Англи хэлээр жишээлсэн онол, дадлага) / Утга зохиолын тухай яриа (шүүмж судлал) / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс. техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Соёмбо Принтинг ХХК, 2008.- Англи хэлний нууц товчоо (Англи хэл сурахад тохиолдох хүндрэл бэрхшээлүүдийг даван туулах арга зам) / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2006.- Кембрижийн англи хэлний шинэ курс: Түлхүүр хариулт бүхий дадлагын ном 4 (Кембрижийн Хэвлэлийн газрын албан ёсны эрхтэйгээр) / Зохиогчид О’Саливан, Д. Сван, М, Уолтер, К. / Орчуулагч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. -Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2007.- Англи хэлний өгүүлбэр зүй / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2007.- Англи хэлний үг зүй / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2007. – Англи монгол зэрэгцүүлсэн хэл зүй / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2007.- Монгол герман яриан толь / Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Соёмбо принтинг ХХК, 2005. – Монгол англи тайлбар яриан толь / Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Соёмбо принтинг ХХК, 2005. – Англи яриан хөтөч / Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Соёмбо принтинг ХХК, 2007. – English – Mongolian phrase – book (аудио CD-ний хамт) / Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2008. – Би англиар ярьж чадна (аудио CD-ний хамт) / Д.Гүн-Үйлс, зураач А.Бат-Эрдэнэ, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Live Design ХХК, 2006. – Англи хэлийг алхам алхамаар (1) (4 ширхэг аудио CD-ний хамт) / зохиогч Н.А.Бонк, И.И.Левина, И.А.Бонк; орчуулагч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2008. – Англи хэлийг алхам алхамаар (2) (3 ширхэг аудио CD-ний хамт) / зохиогч Н.А.Бонк; орчуулагч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2008. – Англи хэлний алтан дүрэм / Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2008. – Англи хэлний алтан ном / Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2010. – Speak & Listen / эмхэтгэгч, зохиогч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2008. – Төгс гэгээрсэн их багш Чин Хай / Асуулт, хариултууд. Орчуулсан Д.Гүн-Үйлс- Нохой миний амьдралд. Зохиогч Чин Хай. Орчуулсан Д.Гүн-Үйлс.- Төгс гэгээрсэн их багш Чин Хай / Зуун зууны хайр. Орчуулсан Д.Гүн-ҮйлсХҮҮХДИЙН ЗОХИОЛ БОЛОН БУСАД- Тэнгэрийн охин (өгүүллэг, туурь) / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, зураач Цом.Ганзориг, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК- “Шижиртэн дуурсах үеийнхэн мину” (Алтан Үеийн зохиолч, уран бүтээлчдийн тайлбар бүхий зургийн цомог.) / Ерөнхий редактор, эрхлэн нийтлэгч Д.Гүн-Үйлс. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2017.- Яруу найргийн тухай яриа / Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Соёмбо принтинг ХХК, 2007 он.- Яруу найргийн шинэ үе. / Ерөнхий редактор, эрхлэн нийтлэгч Д.Гүн-Үйлс. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2007.- “Гайхамшгийн эрэлд” Телевизийн 10 цуврал кино зохиол. Баримтат уран сайхны, хүүхдийн бүтээл. Байгаль хамгаалах сэдэвтэй. / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2008.- “Гайхамшгийн эрэлд” 10 цуврал комикс. (Байгаль хамгаалах сэдэв) / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, Зураач: А.Бат-Эрдэнэ, дизайнер М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2013.1-р дэвтэр Цэвэр агаар, 2-р дэвтэр Лус гуай, 3-р дэвтэр Бэлэг, 4-р дэвтэр Хотод айлчилсан цэвэр агаар, 5-р дэвтэр Нууц, 6-р дэвтэр Амьтадын хувцасны дэлгүүр, 7-р дэвтэр Супермен, 8-р дэвтэр Ойг хэн тарив?, 9-р дэвтэр Гайхмаар юм, 10-р дэвтэр Тогорууны өндөг. – Амьтадын тухай цувралууд (Хойд туйлын амьтад, Европ тивийн амьтад, Африк тивийн амьтад, Ази тивийн амьтад, Австрали тивийн амьтад, Америк тивийн амьтад) / Д.Гүн-Үйлс, дизайнер М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2008.- “Мазаалай” цуврал (англи, монгол хэл дээрх) / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Соёмбо принтинг ХХК, 2008.- “Мазаалай” цуврал (Хүүхдэд зориулан туурвисан Монголын болон гадаадын зохиолчдын шилдэг бүтээлийн дээжис) / Д.Гүн-Үйлс, техник редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, Мөнхийн үсэг ХХК, 2008.- “Эверест” аудио тренинг / Зохиогч Д.Гүн-Үйлс, Оролцсон уран бүтээлчид: Монгол Улсын Соёлын Гавъяат Зүтгэлтэн Чулуунбат, Хаянхирваа, нэвтрүүлэгч Идэрчулуун, найруулагч Баярсайхан, Насандулам. Редактор М.Тэгшжаргал. Улаанбаатар хот, МУЗСТ, 40 минут.- “Ёстой гоё ном” (Хүүхдэд зориулан туурвисан Монголын зохиолчдын шилдэг бүтээлийн дээжис) / Ерөнхий редактор, эрхлэн нийтлэгч Д.Гүн-Үйлс, дизайнер М.Тэгшжаргал, зураач А.Далантай. Улаанбаатар хот, Мөнхийн Үсэг ХХК, 2009.- Амжилтанд хүрэх буян / Сонсдог ном, double CD, 2008.- Ярьдаг цагаан толгой (монгол) / зохиогч Д.Гүн-Үйлс, БНХАУ, Шэнжений хэвлэлийн компани, 2015.- Ярьдаг цагаан толгой (англи) / зохиогч Д.Гүн-Үйлс, БНХАУ, Шэнжений хэвлэлийн компани, 2015.- Гоёхон Бүүжий / зохиогч Д.Гүн-Үйлс, Монголын Утга Зохиол Судлалын Төв, Мөнхийн Үсэг ХХК. 2017.Жич: Дээрх бүтээлүүдээс гадна түүх соёл, хэл, уран зохиолын чиглэлээр олон арван бүтээлийг Д.Гүн-Үйлс редакторлон толилуулжээ. Өдгөө хэвлэлд бэлэн болсон хэд хэдэн бүтээл буй.

     
    Д.Гүн-Үйлс: Бид тоогоор цөөн боловч үзэл санаагаар том үндэстэн

    Зохиолч, түүх судлаач Дугарсүрэнгийн Гүн-Үйлстэй уламжлалт оршихуй, монгол хүний мөн чанар, уг төрхийн талаар  ярилцлаа.

    -Тавлаг сайхан хаваржиж байна уу. Монгол хүний мөн чанарын тухай бодож эргэцүүлж явдгийн хувьд энэ сэдвээр ярилцана гэхээр сэтгэл хөдөлж байна. Ийм том сэдвийг энэ цаг үед дэвшүүлж ярих нь нэг талаар бас зориг юм даа. Одоо чинь Монголоо магтсан хүнийг ад үзэх нь холгүй болж шүү дээ…   
    -Сайхан, та сайхан хаваржиж байна уу. Энэ сэдвээр үндэсний сэхээтнүүд бүхий л цаг үед дуугарсаар ирсэн. Би тэдний л нэг. Чухал сэдэв. Гэхдээ үндэслэлтэй зөв тайлж ярихгүй бол хүмүүстээ тус биш, ус болж ч мэдэх эмзэг сэдэв.  

    Өнөөдөр бид их сонин цаг үед амьдарч байна. Энэ хижиг тахлыг эс тооцвол манай нөхцөлд илт нүдэнд харагдах түрэмгийлэл, дайсагнал, дайн дажин байхгүй боловч хүмүүсийн олон янзын хандлага, бие биетэйгээ тэмцэлдсэн бодол санаанууд, ургасан хөрсөө голж шилсэн элдэв “гоё цэцгүүд”-ийн гоморхол, өөрсдөө ч татгалзаж эхлээд байгаа гаднынхны амьдралын хэв маягийг дагаж дуурайх хүсэл, гаднынхны нөлөө, эд баялгийн төлөөх тэмцэл гээд үй олон зөрчилдөөн, ойлгомжгүй байдлын дунд бид амьдарч байна. Ер нь ойлгомжгүй байдал, хүлээлт хоёроос өөр амьдралыг сүйрүүлдэг юм байхгүй. Зөрчил ямар ч үед байдаг нь ойлгомжтой. Гэвч бидний цөөхөн монголчуудын дунд зөрчил үнэндээ хэтрээд байна л даа.

    Бид тоогоор цөөн боловч үзэл санаагаар том үндэстэн. Түүхийн бүхий л үеийн турш цөөхүүлээ байж ирсэн. Цөөхүүлээ атлаа бусдын дор оролгүй, харин ч дээр гарч байсан нь хавьгүй их. Үзэл санаа том байгаагүй бол олон үеийн турш цөөхүүлээ байж ирсэн үндэстэн түүхийн урт удаан хугацаанд тэсэж, бие дааж үлдэх, тэр тусмаа бусдаас илүүрхэх боломж угаасаа байгаагүй юм. Аз ганц хоёр таарч болох ч алхам тутамд таараад байхгүй шүү дээ. Тэгэхээр бидний аз гэж ойлгодог хувь заяаны сайн тохиол монголчуудыг алхам тутамд дагадаг байсан нь өвөг дээдэс маань зөв үзэл санаатай, зөв сэтгэлтэй явсны ач юм. Зөв үзэл санаатай, эр зоригтой хүмүүсийг л аз дагахаас биш, сул дорой хүмүүсийг аз дагаж байсан түүх ховор.

    Бид байгаль цаг агаарын олон янз хувирал, түүхийн ээдрээт үйл явц, хүнд хүчрийг даваад гараад ирсэн шигээ ямар ч үед тэсэж үлдэх, амьд гарах төрөлхийн зөн совинтой, тийм чадвартай ард түмэн. 

    Бид байгаль цаг агаарын олон янз хувирал, түүхийн ээдрээт үйл явц, хүнд хүчрийг даваад гараад ирсэн шигээ ямар ч үед тэсэж үлдэх, амьд гарах төрөлхийн зөн совинтой, тийм чадвартай ард түмэн. Тэсэж үлдээд зогсохгүй өөрийгөө ахин дахин тунхаглах санаж сэрэхүй бас бий. Өнөөгийн биднийг олон үеэр бэлтгэсэн өвөг дээдсийн ухаан ч бий. Бид тэднээсээ мөн чанараа өвлөж авсан. Өөр хаанаас хэнээсээ авах билээ дээ. Ер монголчууд гэлтгүй дэлхийн үндэстэн бүхэн өөрийн мөн чанартай. Менталитет, унаган төрх ч гэдэг. Унаган төрх, мөн чанар аливаа улс үндэстний хувь заяаг тодорхойлдог. Хувь заяаны код ч гэж болно.

    -Хувь заяа кодтой гэж бодохоор сонин юм байна шүү. Өөрөөр хэлбэл, хувь заяагаа ямар болгох нь бидний санаж сэрэхүйгээс шалтгаалах нь ээ дээ?
    -Тэгэлгүй яах вэ. Өөр юунаас шалтгаалах вэ. Гэхдээ эхлээд нэг юманд хариулчихмаар байна. Өнөөдөр бид ийм сул дорой байхаар кодлогдсон юм уу гэж асуух хүн гарч магадгүй. Магадгүй ч биш, ер нь гарна. Өвөг дээдсээсээ өвлөж авсан мөн чанар буруу болохоор өнөөдөр бид ингэж амьдарч байгаа хэрэг огт биш. Харин олон үеийн зөв үзэл санаа, зөв дадал хэвшил, зөв мөн чанараа бид үл тоож унтуулсан учраас ийм болчхоод байгаа юм. Гэхдээ монгол хүн тэр бүх эрхэм чанараа унтуулсан болохоос ор тас гээчхээгүй. Бидний сэтгэл зүрхэнд, зөн совинд нэлээд бөх нойрсож байгаа. Өнөөдөр Монголоо муулаад шүүмжлээд байгаа хүмүүсийн дотор ч ялгаагүй. Учир нь хүн судлалын онолоор язгуур мөн чанар тийм амар арилж алга болдоггүй. Алга болдог юм гэхэд ганц хоёр зуун жил, хоёр гурван үе хангалтгүй. Хэрэв монгол хүнийг өөрчлөх бодлого олон үе шаттай, нарийн төлөвлөгөөтэй, бүх төрлийн арга замаар хэрэгжээгүй бол шүү дээ.

    Хүний хөгжлийн онолоор бол, алс хэтийн зорилготой ч байна уу, амьдрах орчиндоо захирагдсан ч байна уу, ямар ч шалтгаантай бай хамаагүй, тухайн үндэстний оюун санаанд олон үеэр хэвшсэн сэтгэхүйн хэв маяг дараа үеийнхнийхээ мөн чанар, уг төрх болж үлддэг нь л бодит зүйл юм.

    Хүний хөгжлийн онолоор бол, алс хэтийн зорилготой ч байна уу, амьдрах орчиндоо захирагдсан ч байна уу, ямар ч шалтгаантай бай хамаагүй, тухайн үндэстний оюун санаанд олон үеэр хэвшсэн сэтгэхүйн хэв маяг дараа үеийнхнийхээ мөн чанар, уг төрх болж үлддэг нь л бодит зүйл юм. Улс үндэстэн бүхэн өөрийн нийтлэг гэмээр чанартай байдаг нь үүнтэй холбоотой. Олон мянганаар амьдарч ирсэн ахуй оршихуй, түүх соёл нь үндэстэн бүхний сэтгэхүйд кодлогдсон болохоор тэр. Ухаандаа хятадууд ажилсаг, зан заншлаа дээдэлдэг, жаахан дотуур тамиртай, оросууд болохоор далайцтай, нийтэч, хээгүй, танхайдуу, англичууд цэмцгэр, нухацтай, нэр төрд дуртай, япончууд хариуцлагатай, хөдөлмөрч, ёс уламжлалаа сахидаг гэхчлэн нэг тийм тогтчихсон гэмээр дүр төрх, хандлагыг бид олж хардаг…

    -Бид тэднийг тэгж хардаг юм байж. Тэд харин биднийг яаж хардаг бол. Монгол хүн яг ямар юм бол. Монгол хүний уг төрх, хандлага юу юм бэ?
    -Шууд тийм ийм гээд хэлчхэж болно л доо. Гэхдээ хүний мөн чанар, энгийнээр зан араншин, хандлага яаж бий болж төлөвшдөг тухай ярихын тулд олон үеэр оршин амьдарч ирсэн нөхцөл байдал, ахуй оршихуй, түүнээсээ ургаж гарсан сэтгэхүй, түүхийн явц, уламжлал, зан заншил зэргийг судалгааны зөв арга барилаар, хүн судлалын үүднээс логиктой гаргаж тавихгүй бол уг санаа нь хэчнээн зөв байгаад ч бусдад ойлгуулж чадахгүй. Зөв ойлгуулахгүй бол хүмүүс хүлээн зөвшөөрөхгүй, та бид хоёрын яриа ч ач холбогдолгүй болно. Хүний ой тойнд үлдээхүйц санаж эргэцүүлэх юм өгөхгүй бол хэн өөрийгөө таньж, өөрийгөө хүндлэх вэ дээ.

    Зөвхөн ганц шинжийг ойлгуулахын тулд л нэлээд их зүйл ярих хэрэгтэй болно. Жишээ хэлье. Холыг харах чадвар бол монгол хүний нэг мөн чанар байжээ. Нүдний хараа сайтай гэсэн утгаар биш шүү. Амьдралын алс хэтийг ухаарахдаа, хожмын үр дагаварт дүн шинжилгээ хийхдээ сайн байсан гэсэн үг. Ингэж хэлээд л орхичихвол хэн ч итгэхгүй. Залуучууд “Ёстой мэдэх ч үгүй юм байна. Монголчууд холыг хардаг байсан бол өнөөдрийнх шиг ингэж амьдрах уу. Адаглаад том гэрээг ингэж хийх үү?” гээд л шаагилдаад унана. Өнөөдрийн нөхцөл байдлаар сэтгээд байна л даа. Тэгвэл ганц энэ чанарыг тайлбарлахын тулд их холоос эхлэх хэрэгтэй болно. 

    Монгол хүний хувьд, орон зайг эзэгнэгч байхаар төрсөн гэж би боддог. Орон зай гэдэг өөрөө асар том ухагдахуун.

    Монгол хүний хувьд, орон зайг эзэгнэгч байхаар төрсөн гэж би боддог. Орон зай гэдэг өөрөө асар том ухагдахуун. Сэтгэлийн орон зай, зөн билгийн орон зай, хувийн орон зай, харилцааны орон зай гэхчлэн олон орон зай байдаг. Бас бодит ертөнцийн хэмжээсийг ч орон зай гэж ойлгож болно. Тэгэхээр байгаль дэлхий бол орон зайн бас нэг төлөөлөгч. Суурин соёлд цаг хугацаа чухал бол нүүдэлчин соёлд орон зай чухал байжээ. Нүүдэлчин соёлын хүмүүс орон зайг чухалчилж ирсэн нь цаг хугацааг хүн төрөлхтний төлөө үргэлж сайн сайхнаар гүйлгэхийн тулд дэлхий ертөнц өөрөө эрүүл саруул байх ёстой гэж сэтгэж амьдарсных юм.

    Өнөөдөр амьдрал дээр ч тэр, зурагтын дэлгэцээр ч тэр, хүмүүс машин техникийг цаг хугацаанаас түрүүлэх шахуу шамдан хийж байна. Тэгээд тэр хүчтэй техникээрээ уулыг нурааж, усыг эргүүлж, газрын хөрсийг онги татаж байна шүү дээ. Байгаль дэлхий сүйрч үгүй болсон ч цаг хугацаа урссаар үлдэх биз. Гэвч байгаль дэлхийтэйгээ хамт үгүй болох хүн төрөлхтөнд цаг хугацаа урссаар байх уу, уудам тал халил хясаанд тулж гэнэт төгсөх шиг таг зогсоно уу, үнэндээ юуны ялгаа байх вэ дээ. Цаг цагаараа байдаггүй, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй. Цаг хугацааны гадна орших юу ч байхгүй гэдгийг нүүдэлчин малч ард түмэн бас мэддэг байсан.

    Нүүдэлчин оршихуй өөрөө урт холын явдалтай. Хуучин цагт монголчууд намхан морио унаж дэлхийг хөндлөн гулд туучсан. Тэр зангарагаараа ямар ч орон зайнаас айж сүрдэхээсээ өнгөрсөн улс. Ухаандаа Төв Азийн өндөрлөгөөс хэдэн мянган бээрийн алсад мяралзан урсах Амударья мөрөн, Хорезм улс гэхэд эртний монголчуудын хувьд, “жижиг тугалын бэлчих газар” байсан юм. Гэтэл манай нийслэлээс тэр үеийн Хорезмын томоохон хот Ургенч хүртэл таван мянга гаруй км гээд бод. Хүнээ дагаад адуу мал нь ч тэвчээртэй. Дэлхийн ямар ч алс бөглүү хязгаар сайн морины гүйх газар байсан. Монголчууд морин дэл дээр холыг туулахаас гадна алсад сэрэмжлүүлэг мэдээ дамжуулах аргатай байсан нь орон зайг эзэгнэх ухааны л бас нэг илрэл байж. 100 км газар мэдээ дамжуулахад 10 гаруйхан минут шаардагддаг байсан гэвэл өнөөдөр итгэх хүн гарахгүй. Хүлэг мориноос өөр хурдан унаа байхгүй, нар, сар, галаас өөр гэрэл гаргах юмгүй эрт зуун шүү дээ. Өнөөдөр шиг холбоо барих утас шөрмөс байх биш. Яаж тэр хол газар мэдээ дамжуулдаг байсан юм бол гэж гайхах хүн гарна. Арга нь энгийн.

    Нутгийн хил хязгаараас эхлэн хараа бараагаа харах өндөрлөгүүд дээр хуурай мод, хатсан харгана, аргал хомоол овоолон бэлтгэж, асааж дохио өгөхөд дараагийнх нь асаах гэх мэтээр хоромхон зуур нутгийн гүнд мэдээ хүргэдэг байж. Өндөр уулын орой дээр харуулын цэргүүд байрлаад дайсан довтолсон нөхцөлд ээлж дараалан дохио өгсөөр эзэн хаанд мэдэгдэх ба хаан, жанждадаа цэргээ яаралтай засаж, дайсныг угтан цохих хугацаа өгдөг байж. Холыг туулах чадвар, мэдээ дамжуулах арга, нүүдэлчин оршихуйд дасан зохицсон зориг тэвчээр зэрэг олон чанар орон зайг эзэгнэх монгол хүний боломжийг бусдаас илүү болгосон.

    Нүүдэлчин малч улсын өглөө сэрээд хамгийн түрүүнд хардаг зүйл нь тооноор үзэгдэх хөх тэнгэр. Хөндий талаар хатируулж явахдаа хардаг юм нь хараа хүрэх алс, холын уулс. 

    Нүүдэлчин малч улсын өглөө сэрээд хамгийн түрүүнд хардаг зүйл нь тооноор үзэгдэх хөх тэнгэр. Хөндий талаар хатируулж явахдаа хардаг юм нь хараа хүрэх алс, холын уулс. Өвөл, зун, хавар, намрын аль ч улиралд ихэнхдээ нартай цэлмэг байдаг нь хүний сэтгэлийг тэнүүн болгодог. Хүний сэтгэхүйд нөлөөлөх газар нутгийн нөлөөлөл. Гэрэл гэгээ ихтэй газрын хүний сэтгэхүй өөр, бүүдгэр сүүмгэр газрын хүний сэтгэхүй өөр. Гэрэл гэгээ ихтэй, уудам нутгийн хүмүүсийн сэтгэл уужим байдаг. Дээр нь байнга алсыг харж явах тул нүдний хараа сайн. Тэнүүн сэтгэлээр аливааг ухаж бодох тул ирэх цагийг төсөөлөх нь газрын холыг хараалах шиг баримжаатай байжээ. Байгаль дэлхийн ааш араншинг танихдаа ч тэр, амьдралын алс хэтийг бодохдоо ч тэр. Тийм байж чадахгүй бол нүүдэлчин амьдралын хэв маягт зохицон амьдрахад хэцүү байсан. Байгаль нь хүнийг тийм чанарт сургана, тийм чанарт суралцсан хүн эргээд байгальдаа зохицон амьдарч чадна. Ийм л харилцан шүтэлцээтэй оршихуй байж.

    Холыг бодож сурахад өөр зүйл ч бас нөлөөлсөн. Тэр нь хууччуулын үг, аман зохиол, хайранд суурилсан сэтгэхүй. Цөөн айл талын энгэрээр тарж сийрэг суух тул олон хүний ярианд автах нь бага, тиймээс ойр байх гэрийн ахмадын үгийг л сонсоно. Өөрөө үнэн зөв явахын баталгаа болж амьдарсан хүндтэй хүнийхээ сургаал үгийг хэзээ ч мартахгүй. Үнэн зөв ухааныг хэзээ ч мартахгүй явна гэдэг холыг харах бас л нэг том өгөгдөл. Хашир туршлагатай, ухаантай хүний үгийг дагаж зөв амьдрах зүг чигээ олно. Байгалиар заалгаснаа тунгаахын хамт ахмадын үгийг уужим сэтгэлээр ухаж бодох тул холыг харах өгөгдөл улам нэмэгдэнэ. Монгол хүн ийм л байж. Энэ чанарыг холоос эрэлтгүй. Өвөө эмээ, нутгийг хөгшчүүлээ бодоод үзэхэд л харагддаг шүү дээ.

    -Өнөөдөр  монгол хүн тийм байсан гэхэд итгэх арга алга болж байна шүү дээ.  Өнөөгийн зарим хүмүүсийг хараад гайхах хүн гарна. Гарна ч гэж бие биеэ хараад танихгүй  гайхсан улс зөндөө байна шүү дээ, цаана чинь…
    -Бүгд ойрын хараатай болчхоогүй ч тийм чанар бүх хүнээс холдож алга болоогүй. Үлдэх нь үлдсэн, унтах нь унтсан. Тийм чанараа сэрэхээргүй бөх унтуулж орхисон нь өөрийгөө хэн бэ гэдгийг таниагүйтэй, өнгөрснөө тоодоггүйтэй, бас харийн соёлд ууссантай холбоотой. Бидний хэн нэгнээс тийм чанар харагдахгүй байгаа нь байгальд ойр, нүүдэлчин малч хөгшид тийм байгаагүй гэсэн үг биш шүү дээ. Ердөө л тэднийхээ олон үеэр бий болгож өгсөн шинж төрхийг бид өөрсдөө унтуулж орхисных юм. Тэгэхээр монгол хүн холыг харах цээжний ухаантай байсныг ойлгуулахын тулд ийм хэдэн зүйлийг оршил болгон ярих хэрэгтэй болно. Дахиад ч задарна.

    Түүхэнд манай хууччуулын холч харааны жишээ тун их. Их хаад, ухаант мэргэдээс авахуулаад цаг үеэ зөв шинжиж, ирээдүйгээ далайцтай харж төлөвлөж байсан учраас л өнөөдрийн монголчууд газар нутагтайгаа, соёл сэтгэхүйтэйгээ үлдсэн хэрэг. 

    Түүхэнд манай хууччуулын холч харааны жишээ тун их. Их хаад, ухаант мэргэдээс авахуулаад цаг үеэ зөв шинжиж, ирээдүйгээ далайцтай харж төлөвлөж байсан учраас л өнөөдрийн монголчууд газар нутагтайгаа, соёл сэтгэхүйтэйгээ үлдсэн хэрэг. Хэрэв монгол хүн холын хараагүй байсан бол та бид хоёр ингээд энэ талаар яриад сууж байхгүй. Өндөр гэгээн Занабазар мандах төрийг биш, мөхөх төрийг дагасан нь чухам тийм л холч харааны илрэл байсан. Хальт сонсоход ойлгомжгүй санагдана. Мандах төрийг дагавал сайхан баймаар юм. Гэтэл холыг харах цээжний ухаанаар мөхөх төрийг дагавал, мөхөх тавилантай улсын дунд бид хожим бие даагаад үлдчихнэ гэдгээ тооцоолж. Харин мандах төрийг дагасан бол мандсан төрийн эрхшээлд үлдэнэ гэдгийг л харсан хэрэг шүү дээ. Ер нь бид бүгд ийм л сэтгэхүйг төрүүлсэн нүүдэлчин соёлын бүтээл.

    -Зөвхөн ганц шинж бий болохын тулд байгалийн, нийгмийн, түүхийн олон хүчин зүйлс нөлөөлсөн байх нь ээ…
    -Тэгэлгүй яах вэ. Ингээд бас зогсохгүй. Сэтгэлгээний өөр хэв шинж ч бас нөлөөлсөн. Үйлийн үрийг манайхан шашин номын ойлголт гэж боддог. Үнэндээ тийм итгэл үнэмшил шашны том урсгалууд үүсэхээс өмнө бидэнд байсан. Байгалиа хайрлах ухаанаас эхтэй, үндэсний уламжлалтай эртний сурвалжит ойлголт л доо. Амь амьжиргааны эх үүсвэр болсон адуу малаа өсгөж адгуулахын тулд байгальтай зөв харьцах ёстойг их эрт ухаарсан учраас хожмын үр дагаврыг сэтгэж сурсан. Байгалийг ойлгож чадвал бүхнийг ойлгож чадна. Байгаль дэлхий тэр аяараа монгол хүний багш байжээ. Монголоор үйлийн үр гэдэг үгийг самгард хэлээр карма, төвөд хэлээр лай ланчиг гэдэг. Гэхдээ тэд биднээс авсан гэж хэлэх гээгүй шүү. Үнэн ганц учраас түүнд очиж нийлэх цэг нь таарсан хэрэг.

    Өнөөдөр хийсэн үйл маргаашийн хувь заяаг тодорхойлно гэдгийг эртнээс ойлгосон үндэстэн муу юм хийхгүй байхыг үр хойчтоо ойлгуулж, холыг харж алсыг ухаарч амьдрахыг өөрөөрөө үлгэрлэдэг байж. Өөрөөрөө үлгэрлэх нь үглэж дуулснаас зуу дахин үр дүнтэй. Залуус ахмадаа харж хүмүүжнэ. Өглөө босоод л байгаль дэлхийгээ шинжиж, гэр хороогоо засаж, мал сүргээ адгуулж, хол ойрыг туулж, айраг цагаа боловсруулж, сур элдэж, үйл урлаж, олон үйл зэрэг зэрэг өрнөх байгаллаг нүүдэлчин оршихуйд эцэс төгсгөлгүй удаан ярьж, үглэж дуулж суух цаг зав ч байгаагүй юм.  

    -Монгол хүний холын хараа өнөөдөр хааччихав гэж асуух хүн надаас эхлээд байна л даа. Тэгэхээр үүнийгээ бид яаж сэрээх вэ?
    -Эхний ээлжид монгол хүн өөрт анхнаасаа байсан эрхэм чанаруудыг олж харах хэрэгтэй. Тэгээд өнөөдөр хэр их өөрчлөгдсөнөө ойлгох. Өмнө хэлснээ дахин хэлэхэд, бид өөрчлөгдсөн гэхээсээ илүү эрхэм сайн чанаруудаа сэтгэл зүрхнийхээ гүнд унтуулж орхисон юм. Ганц би ч хэлээд байгаа юм биш, аливаа үндэстний төрөлх чанар үгүй болоход маш урт удаан хугацаа, бие организмын болоод оюун санааны эрлийзжилийн олон үе, харь соёлын хүчтэй довтолгоо хэрэгтэй гэдгийг дэлхийн тэргүүлэх судлаачид хэлж сануулаад байна шүү дээ.

    Амьдралд алхам хэрэгтэй шүү дээ. Ойлгож ухаарвал итгэл үнэмшил төрнө. Итгэл үнэмшлээс найдвар, боломж төрнө. Итгэл найдвар, эр зоригтой хүнд аз тохиодгийг монголчууд түүхээрээ харуулсан. 

    Бидний аз болоход, хэд хэдэн нийгмийн нүүр үзсэн ч төрөлх зөн совин бүрэн гүйцэд алга болоход цаг хугацааны хувьд хангалтгүй, ихэнх монголчуудын үндэсний үзлийн голомт унтраагүй, дээр нь монголчуудын бие организмын эрлийзжилийн хувь бага, оюун санааны буюу соёлын эрлийзжил эхлэлийн шатандаа байгаа учраас санаж сэрэх боломж өндөр байгаа юм. Тэгэхээр ойлгож ухаарах нь эхний том алхам. Амьдралд алхам хэрэгтэй шүү дээ. Ойлгож ухаарвал итгэл үнэмшил төрнө. Итгэл үнэмшлээс найдвар, боломж төрнө. Итгэл найдвар, эр зоригтой хүнд аз тохиодгийг монголчууд түүхээрээ харуулсан. Дараа нь зөв үзэл санааныхаа баталгаа болж амьдарсан хууччуул шигээ ёс зүйтэй явахын баталгаа нь болж амьдрахыг хичээх хэрэгтэй. Хичээх, хүсэх гэдэг нь өөрөө амжилтын тал нь юм. Том үйл хэрэг бодит байдалд биелэхийн өмнө сэтгэл санаанд биелдэг шүү дээ. Шашин номынхон “Гэгээрэхийг хүсэх нь өөрөө гэгээрэл юм” ч гэж хэлдэг. Тэгэхээр үнэн зөв бодлынхоо баталгаа нь болж амьдрах хэрэгтэй. Тэвчээртэй бай гэж хэлэх амархан. Тэвчээртэй байхын баталгаа нь болж амьдрах хэцүү. Бусдыг бүү гомдоо гэх амархан. Бусдыг гомдоохгүй явахын баталгаа нь болж амьдрах амаргүй.           

    -Монгол хүн холыг харж, нэг ёсондоо зөв бодож төлөвлөх чадвартай байсныг ойлголоо. Монгол хүний өөр ямар шинж төрхүүдийг хэлж болохоор байна?
    -Энд ахиад л өнөөх дэлгэрэнгүй хэлж ярихгүй бол ойлгомжгүй болох асуудал үүснэ. Тиймээс ганц хоёр санааг хэлэх төдийгөөр хязгаарлая. Ямар ч үндэстний шинж төрх газар нутгийн онцлог, амьдралын хэв маяг, түүхэн үйл явцтай холбогддог. Ээрэм тал, уул нуруу, хангай говь, гол мөрөн, булаг шанд эрээлжилсэн өргөн уудам нутаг, эрс тэс уур амьсгал, нүүдэлчин амьдралын хэв маяг монгол хүнийг өгөөмөр, тэвчээртэй болгосон юм. Байгалиа дагаж, өөрсдийн оршихуйд зөнгөөрөө түшиглэж, ямар нэг албадлагагүйгээр бий болсон учраас өрх гэр, төрөл садан, хот айл, хөрш саахалтаар амьдарч ирсэн амьдралын хэв маяг нь монгол хүнийг ах дүүсэг, хамаатан садансаг болгосон. “Айл хүний амь нэг, саахалт айлын санаа нэг” гэсэн хэлц ардын дунд яригддаг.

    Ойр дотнынхны хүрээнд тохиолдох санаанд оромгүй үйл явдлууд тэднийг аливаа зүйлийн ая эвийг олж, алтан дунджыг барьж шийдэх голч зантай болгосон. Ойр төрлийн хүмүүсийн дунд үл ойлголцол гарч, сайдаж муудах аваас голчийг барихаас өөрөөр яаж эвлэрүүлж, хэн хэнийг нь гомдоохгүй байж чадах билээ. “Эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй” гэдэг үг амьдралаас урган гарчээ. Байгалийн олон янз хувирал дунд үр хүүхдээ өсгөх, мал сүргээ адгуулах, ашиг шимийг нь хүртэх, нүүдэл суудал хийх гэхчлэн амьдралд тохиолдох бүхий л үйл явц зэрэг зэрэг өрнөх өвөрмөц орчин монгол хүнийг хурдтай, бие даасан, боломжит зөв шийдлийг олох чадвартай болгосон. Хаад нь хаад шиг, ноёд нь ноёд шиг бие дааж шийдвэр гаргадаг, эрт дундад зуунд дэлхийн эзэнт гүрнийг байгуулж, хүн төрөлхтнийг бүхэлд нь эрхшээх эрхийг мөнх тэнгэрээс хүртэж явсан учраас түүх нь тэднийг итгэлтэй, омог бардам болгосон гэх зэргээр их зүйл ярьж болно.

    Энэ бүх ярианаас монгол хүнийг дэндүү төгс харагдуулах санаа цухалзаж байж магадгүй. Сайн сайхан чанар ямар ч үндэстний хүнд бий.

    Энэ бүх ярианаас монгол хүнийг дэндүү төгс харагдуулах санаа цухалзаж байж магадгүй. Сайн сайхан чанар ямар ч үндэстний хүнд бий. Давхцах зүйл ч бий, давхцахгүй зүйл ч бий. Бусдад байдаг сайн сайхан чанар бидэнд ч бас байсан л гэсэн үг. Бас бусдад үл хүрэх, дутуу чанар ч бидэнд бий. Гэхдээ сэтгэхүйгээрээ эртний нүүдэлчин малч үндэстэнтэй толгой дараалан давхцах тийм үндэстэн хаа ч байхгүй гэдгийг л би баттай хэлж чадна. Харин хэн нэг нь энэ бүхнийг үгүйсгэе гэвэл миний мэдэхгүй олон баримтыг гаргаж ирэх хэрэгтэй болно.

    Нүүдэлчдийн хувьд, мал аж ахуй бие даасан шинжтэй бөгөөд эдийн засгийн өрсөлдөөн гэсэн ойлголт байгаллаг оршихуйд байгаагүй учраас монголчуудын хувьд эв нэгдэл үнэ цэнэтэй, харин өрсөлдөөн үнэ цэнэ багатай байжээ. Түүхийн урт удаан хугацаанд нутаг усыг нь түйвээх, тайван амьдралд нь халдах харийн хүмүүс, сүүлтэй сүүлгүй чоно цөөнгүй байсан учраас ах дүүсээ болон амьдарч буй газар нутгаа хайрлаж хамгаалах зөн совин монгол хүнийг зоригтой байхаас аргагүй болгосон юм. Бас зэрэгцээд нутгархаг үзэл, өөрийгөө болон өөрийнхөө хүмүүсийг бусдаас дээгүүр тавих үзэлтэй болгосон. Ийм зан өнөөгийн улс төрийнхөнд их илэрдэг. Ялгаагүй нүүдэлчин сэтгэхүйн угшилтай монгол хүмүүс шүү дээ. Тэд оюун ухаантнуудыг, улс төрийн бодлоготнуудыг улс орныхоо хэмжээгээр харж сонгодог байсан бол бид арай өөрөөр хөгжих байсан. Гэтэл тэд зөвхөн өөрийн хүмүүсийн дундаас буюу нам дотроосоо шилмэл оюун ухааныг хайдаг. Үл мэдэх хүмүүсийг тэд гадуурхдаг.

    Уудам орон зай, байгалийн хүнд нөхцөл, туулахын эцэсгүй хол зам, санамсаргүй өөрчлөлт, гэнэтийн тохиол учрал бүхэн монгол хүнд өөрөө л сурч мэдэхгүй бол амьдрахын аргагүй тийм нөхцөлийг үүсгэсэн юм. Мэдэхгүй чадахгүй зүйлээ очоод асуучих суурин иргэншлийнх шиг “юм мэддэг” олон хүн, суугаад үзчих номын сан ч бидэнд байгаагүй. Байдаг юм гэхэд хариултыг нь өгөх ном ч бас үгүй байв. Өнөөдөр хийж барахгүй бол маргааш оройтно гэдгийг зөн совин нь сануулж, цагийн юмыг цагт нь хийж сурах зан монгол хүнд суужээ. Дэргэд байх хөгшдөөсөө өөр асуух мэргэдгүй, өөрөөсөө өөр найдах хүнгүй амьдралын орчин “Айлаас эрэхээр авдраа уудал” гэдэг ухаарлыг монголчуудад өгсөн юм. Тэр нь ч зөв байсан. Авралыг алсаас биш, дэргэдээсээ хайсан нь оносон. Үнэндээ дэргэд байх хөгшид ганц хэрэгтэй ном нь байжээ. Тэднийхээ ачаар монгол хүн өөрөө сэтгэж, өөрөө бие даан хийж сурсан. Хар авдарт эрдэнэ байж, хазгар хөгшинд эрдэм байж. Ингээд яриад байвал маш ихийг ярьж болно, даанч танай сонины хэмжээнээс халиад явчих биз.

    Монгол хүний шинж төрх, нүүдэлчин сэтгэхүйн талаар “Монгол заяатан” ном маань удахгүй гарна. Тэр номондоо энэ талаар би дэлгэрэнгүй бичсэн. Тэр номонд судалгаа ч бий, шинжлэх ухаан ч бий, логик гаргалгаа ч бий, түүх оршихуйн задаргаа ч бий, бас уран зохиол, домог яриа, болсон явдал, түүх, шог яриа ч бий. Гэвч энэ ярилцлага маань номын танилцуулга биш учраас олон зүйл яримааргүй байна. Гол нь хүмүүс энэ номыг уншиж, санаа сэдэл авч чадвал ойлгож ухаарч, сэтгэлээ сэрээж, бусдадаа мэдүүлэх боломжтой болно. Заавал номын нэрийг дурдах албагүй л дээ. Энэ бүтээлээс санаа сэдэл авч, монгол хүн өөрийгөө танивал болоо.   

    -Сүүлийн асуулт. Өөрийгөө танихыг жаахан тодруулбал…   
    -Өөрийгөө таних нь толинд хараад өөрийгөө таних, зургаас өөрийгөө олж харахтай зарим талаар адил боловч удам дамжсан ойлголт “арай” өөр. Өөрийгөө таниагүй, өөртөө итгэдэггүй хүн ер бусын зүйл өдөрт хэдэн сая дүнчүүрээрээ тохиож байдаг салхи шуурга шиг орчлонд яаж амьдрах вэ дээ. Тиймээс юуг чадах вэ, юуг чадахгүй вэ, сэтгэлийн бяр тэнхээ хэдий хэрийн ачаа даах вэ, уран сэтгэмж хаа хүртэл үргэлжлэх вэ, удмын мэдээлэлд байгаа давуу талаа яаж ашиглах вэ гэдгээ зөн совингоороо мэдрээд ирэхээр хүнд итгэл төрж, тэр хэрээр боломж бий болдог нь батлагдсан зүйл. Чадах бүхнээ хий, үлдсэнийг нь хувь заяандаа даатга гэдэг шүү дээ. Тиймээс өөрийгөө таних гэж хичээх нь хүний өөрийнхөө төлөө хийж чадах эхний зүйл юм. Хүн өөрийнхөө төлөө чадах зүйлээ хийвэл, хувь заяа түүний төлөө чадах зүйлээ хийнэ.

    Юу ч үгүй хоосон үед апдейт хийх боломжгүй. Юундаа ч хийх вэ дээ. Түүн шиг, төрөлх чанараа таньсан хүн л өөртөө апдэйт хийх материалтай болно. 

    Орчин үеийн компьютерт апдейт хийх гэж нэг юм байдаг. Хуучин программаа санахын хамт сайжруулж шинэчлэхийг тэгж хэлдэг. Юу ч үгүй хоосон үед апдейт хийх боломжгүй. Юундаа ч хийх вэ дээ. Түүн шиг, төрөлх чанараа таньсан хүн л өөртөө апдэйт хийх материалтай болно. Өмнөх үеийнхнээсээ буян заяа өвлөж авахын тулд төрөлх чанараа таньж, түүнийгээ сэрээх хэрэгтэй гэж би боддог. Тэднийхээ оршихуй, сэтгэхүй ямар байсныг мэдэж, өөрийгөө дахин програмчилж, апдейт хийх нь хүний эхний эхний ээлжид олж авах суу мэдлэг гэхэд бараг хилсдэхгүй. Тэнгэрээс мөнгө унахгүй, өдөр бүхэн азын сугалаа хожихгүй, жинхэнэ хайр алхам тутамд таарахгүй болохоор өөрийгөө таньж, өөрийгөө хүчтэй болгохоос өөр амьдралыг туулах ухааныг дэлхийн хүмүүс нээгээгүй байна. Хуучны ёс уламжлалаа сахиж ирсэн япончууд өнөөдөр ямар хүчтэй байгааг бүгд харж байгаа. Бид ч хүчтэй байсан. Гэхдээ бид язгууртан байх үедээ хүчтэй байсан юм. Энэ нь ямар нэг язгуур угсаатай гэхээсээ илүү язгуур сэтгэлгээтэй байх үедээ хүчтэй байсан гэсэн үг. Язгуур сэтгэлгээтэй хүнийг ‘язгууртан’ гэдэг. 

    Эх сурвалж: Зууны мэдээ сонин

  • APU Festival | БАЙГУУЛЛАГА ХАМТ ОЛНЫ ӨДӨРЛӨГ

    APU компанийн хамт олон энэ жилээс эхлэн нийт групп компаниудаа нэг доор цуглуулан багийн тэмцээн, интертаймент хөтөлбөр, урлагийн уралдаан, бүтээлч хөтөлбөрүүдтэй APU Festival-ийг зохион байгуулж эхэлж байна. Уг үйл явдлын багуудын дундах Team Challenge буухиа тэмцээн, болон Mandala Art, Уран бичлэг, Оюуны тоглоомын өртөө, усны чалленж зэрэг хөтөлбөрийг бид удирдаж хамтран ажиллаа.

    БУСАД ЭВЕНТ ҮЙЛЧИЛГЭЭ: 
    https://www.facebook.com/CreativeEventMongolia/

  • Ганзоригын ЛУВСАНЖАМЦ- Хот төлөвлөлт

    Architect, Master of Urban planning, Phd Student.

    Бакалавртаа архитектор мэргэжил эзэмшин, Монголд мэргэжлээрээ 5 жил ажилласан туршлагатай Лувсанжамц одоогоор Токиогийн их сургуульд хот төлөвлөлтөөр докторантурт суралцаж байна. Оюу толгой хот болон Багануурын оюутны хотхоны төслүүдэд оролцож байсан.

    Ярилцлага унших: https://ikon.mn/n/14fx

    Блог: https://lukaganzorig1.medium.c…

  • СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧЛЭЛ ТББ-ИЙН БОДЛОГО, ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

    АГУУЛГА

    1. ТАНИЛЦУУЛГА

    2. ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЧИГЛЭЛ

    3. УДИРДАХ ЗӨВЛӨЛ

    4. ГИШҮҮД

    5. ХИЙСЭН АЖЛУУД

    6. САЙН ХҮҮХЭД ХӨТӨЛБӨР

    7. ШИЛДЭГ БАГШ ХӨТӨЛБӨР

    8. НОМ ГАРЫН АВЛАГА

    9. ХАМТРАН АЖИЛЛАХ БОЛОМЖ

    10. ХАМТРАГЧИД

    11. ТАЛАРХАЛ

    12. ХОЛБОО БАРИХ

    СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧЛЭЛ ТББ by CREATIVE MONGOLIA

    АЛСЫН ХАРАА

    Нийслэл орон нутгийн багш нарыг нэгтгэж, улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг, СӨБ-ын бодлого чиглэлийг хамтран тодорхойлохуйц байгууллага болно.

    ЭРХЭМ ЗОРИЛГО

    Бид өвөг дээдсийнхээ “Хүнээр хүн хийх” ухааныг өвлөж, сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг зөв төлөвшүүлэхэд чиглэсэн цогц хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлж, ирээдүйд өөрийнхөө болон эх орныхоо эзэн нь байх ЗӨВ МОНГОЛ хүний суурийг тавина.

    БИДНИЙ УРИА

    Нэг зорилго – Нэгдмэл санаа

    Багш сурган хүмүүжүүлэгч, эцэг эхчүүд нэгдмэл санаатай байж, харилцан биесээ ойлгон дэмжиж, хамтран ажиллах нь хүүхдийн төлөвшилд онцгой ач холбогдолтой.

    1.ТАНИЛЦУУЛГА

    Манай байгууллага нь сургуулийн өмнөх боловсролыг хүний амьдралын суурь хандлага бүрэлдэн тогтох хамгийн чухал боловсрол мөн гэдгийг олон нийтэд таниулж, СӨБ-ын байгууллагын тулгын гурван чулуу болох хүүхэд, багш, эцэг эхчүүдрүү чиглэсэн цогц сургалт хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэн, шинэчлэлийн давлагааг эрчимжүүлэх зорилгоор 2014 онд үүсгэн байгуулагдсан.

    Монгол улс БОЛОВСРОЛ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЧАНАРЫН ШИНЭЧЛЭЛИЙН БОДЛОГО-доо “Иргэний ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэсэн, эх оронч, бүтээлч, өрсөлдөх чадвар бүхий боловсролтой “Зөв Монгол” хүнийг төлөвшүүлэх олон талт нөхцөл, боломжийг бүрдүүлэн, эрдэм шинжилгээний ажлын чанарыг сайжруулан, судалгаа инновацийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлж, нийгэм эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмэр оруулан хөгжүүлэхэд оршино” хэмээн тусгасан байдаг.

    Түүнчлэн боловсролын чанарын шинэчлэлийн үзэл санаа нь “Хүн болох багаасаа, хүлэг болох унаганаасаа” буюу хүүхэд бүрт хичээл зааж сургах гэдэг ойлголтоос хүүхэд бүрийг өөрийн гэсэн сонирхолтой, хичээл хийх чадвартай, ном унших хүсэлтэй, амьдралын төлөө зүтгэдэг чармайлттай болгоход нь тусалдаг систем, эцэг эхчүүд, боловсролын байгууллага, багш сурган хүмүүжүүлэгчидтэй хамтран ажиллах үүрэг оролцоог хөгжүүлэхийг зорьж байна.

    Бид мэдлэг чадвартай ганц хүнийг бус багийн ажиллагааг эрхэмлэдэг, боловсрол мэдлэгээс илүү хүний зан чанар, харилцаа хандлагаар нь үнэлдэг мэдээлэл технологийн хурдтай /үсрэнгүй/ хөгжил бүхий цоо шинэ нийгэмд амьдарч байгаа билээ. Энэ нийгэмд өрсөлдөх чадвартай, өөрийнхөө болон эх орныхоо эзэн нь байж чадах үнэт зүйлтэй, үнэ цэнэтэй иргэдийг бэлтгэх суурь нь гагцхүү хүүхэд насанд тавигддаг. Хүний төлөвшлийн 70-90% нь 5 хүртлэх насанд бүрэлдэн тогтдог гэж оросын алдарт сурган хүмүүжүүлэгч А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский нар үзэж байсан нь орчин үеийн эрдэмтдийн судалсан тархины хөгжлийн онолтой дүйцэж байгаа билээ. Учир нь хүний тархины хөгжлийн үйл явцын хамгийн чухал үе нь эхний таван жил бөгөөд тархины “барилгажилт” бүрэн явагдаж дуусдгийг эрдэмтэд баталсан.

    Сургуулийн өмнөх нас буюу хүний амьдралын эхний 5-6 жил маш хурдан өнгөрдөг боловч энэ богино хугацаанд хүний сэтгэцэд асар их дэвшилттэй өөрчлөлт явагддаг. Хүүхэд хамгийн арчаагүй амьд амьтнаас ухамсарт бие хүнд хувилж, байгаль, нийгэм ба өөрийн сэтгэцийн хөгжлийн зүй тогтлыг ойлгож, хүрээлэн буй бодит байдлыг идэвхтэй өөрчлөн шинэчлэгч хүч болон төлөвшдөг. Тиймд бид сургуулийн өмнөх нас бол хүний амьдралын суурь хандлага бүрэлдэн тогтдог хамгийн хариуцлагатай, чухал үе гэдгийг олон түмэнд таниулж, тэр насанд нь анхаарал хандуулан, багш сурган хүмүүжүүлэгч, эцэг эхчүүдтэй хамтран ажиллаж, нэгдмэл санаагаар “Зөв монгол” хүүхдийн суурийг тавихад чиглэсэн үйл ажиллагааг зохион байгуулж байна.

    Бидний хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа болон “Сайн хүүхэд” хөтөлбөрийн ач холбогдлыг үнэлж, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслүүд сурвалжлан, 2014-2015 оны хичээлийн жилд дараах нэвтрүүлгүүдийг бэлтгэн олон нийтэд хүргэлээ. Үүнд: “Соён гэгээрүүлэгч” телевизийн “Соён гэгээрүүлэгч” таван цуврал лекц, “Бага хуралдай” нэвтрүүлэг, 25-р суваг телевизийн “Номын гэгээ” нэвтрүүлэг, Монгол телевизийн “Өнөө өглөө” нэвтрүүлэг, MNC телевизийн өдрийн хэмнэл хөтөлбөр, NTV телевизийн “Coffee break” нэвтрүүлэг, Үндэстэн телевизийн “Индиго хүүхдүүд” нэвтрүүлэг, PP channel телевизээр “Шинэ үеийн хүүхдийг хүмүүжүүлэх арга ухаан” лекц, Сүхбаатар аймгийн SB телевизээр “Хүүхэд эцэг эхийн тусгал” лекц.

    2.ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЧИГЛЭЛ

    1. Судалгаа

    А. Бага насны хүүхдийн сэтгэцийн хөгжлийг тодорхойлох, зан байдлыг илрүүлэх, гарын жижиг булчингийн хөгжлийг тодорхойлох гэх мэт.

    Б. Эцэг эхчүүдийн хүүхэд хүмүүжүүлэх арга барил хандлагыг илрүүлэх

    В. Цэцэрлэгийн багш нарт тулгамдсан асуудлыг илрүүлэх

    2. Лекц, сургалт

    А. Хүүхдийн хөгжил төлөвшилд чиглэсэн

    Б. Эцэг эхчүүдэд хүүхэд хүмүүжүүлэх эерэг арга барил олгосон

    В. Багшийн хөгжил, эерэг харилцаа, хандлага, сэтгэлгээрүү чиглэсэн.

    3. Ном гарын авлага

    А. Хүүхдийн хөгжил, төлөвшилд чиглэсэн

    Б. Эцэг эхийн боловсролд чиглэсэн

    В.Багшийн хөгжилд чиглэсэн

    4. Төсөл, хөтөлбөр

    А. Хүүхдийн эрүүл мэнд, хөгжил, төлөвшилрүү хандсан

    Б. Цэцэрлэгийн багшийн үнэ цэнэ, нийгмийн үнэлэмж, ур чадварт чиглэсэн

    В. Эцэг эхийн боловсролыг дэмжсэн.

    5. Төрийн бодлого боловсруулагч нарт санал хүсэлт дэвшүүлэх

    Үйл ажиллагааны үр дүнд үндэслэн гаргасан шийдвэрээ зохих төрийн албаны хүмүүст өргөн барьж төрийн бодлого үйл ажиллагаанд тусгуулахаар санал хүсэлт дэвшүүлнэ.

    3.УДИРДАХ ЗӨВЛӨЛ

    Хар үхэрт Жамсранжавын ХОРЛОО

    “СӨБШ” ТББ- ийн тэргүүн. СӨБ- ын салбарт 8 дахь жилдээ ажиллаж байна. “4 настай хүүхдийн зан төлөв дэх хандлага” сэдвээр магистр зэрэг хамгаалсан.

    “Шинэ үеийн хүүхдүүдийн зан байдал, хандлагыг илрүүлэх”, “Эцэг эхчүүдийн хүүхэд хүмүүжүүлэх арга барилыг илрүүлэх”, “Ахмад багш нарт тулгамдсан асуудлыг илрүүлэх” зэрэг судалгааг цэцэрлэгийн багш, арга зүйчидтэй хамтран хийдэг.

    Бага насны хүүхдийн гарын жижиг булчинг хөгжүүлж, зурж бичих дадал олгохоос гадна математикийн болон бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх “Цэгээр наадъя” дасгалын дэвтэр, “Сайн мууг ялгая”- хүүхдийг зөв хүн болгоход туслах 60 дадал цуврал ном, “Сайн хүүхэд” сургалтын хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлж байна.

    Халтар Ганбаатарын УУГАНЖАРГАЛ

    Сүхбаатар дүүргийн 42- р цэцэрлэгт арга зүйч, “СӨБШ” ТББ- ын гүйцэтгэх захирал. СӨББ- д 6 дах жилдээ ажиллаж байна.

    2010 онд Чингэлтэй дүүргийн 102- р цэцэрлэгийн “Байгууллагын бүтээлч багш”- аар шалгарч байсан.

    2011 онд МУБИС- СӨБС- ийг “Бага насны хүүхдийн математикийн энгийн төсөөллийг сургах тоглоомын явцад хөгжүүлэх нь” сэдвээр магистрын зэрэг хамгаалсан.

    Олгонууд Санжаадоржийн ДАШМАА

    Чингэлтэй дүүргийн 39- р цэцэрлэгт 36 жил багшилж байгаад 2010 оноос одоог хүртэл арга зүйчээр ажиллаж байна. БНХА- ны Алхам алхмаар хөтөлбөр, МХТ- ийн Зан төлөвшлийн хөтөлбөр, СӨБШ- ийн Сайн хүүхэд хөтөлбөрийг тус тус хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.

    “Зугаатай зургийн ном”, “Зугаатай зураасан зураг”, “Зугаатай тооны ном”, “Зугаатай буддаг ном”, “Зугаатай аялал”, “Зугаатай цагаан толгой” зэрэг ном гарын авлагыг эмхтгэн боловсруулсан.

    2000, 2002, 2005, 2006, 2008 оны Дүүргийн тэргүүний багш, Боловсролын тэргүүний ажилтан, Алтан гадас одон, Ахмад багш нарын холбооны дээд шагнал Алтан өлзий одон, Ард түмний гавьяат цол тэмдэгтэй.

    Боржигон Намжилын СЭРЖМЯДАГ

    УБТЗ-н ХБХ-н харъяа 178-р цэцэрлэгийн эрхлэгч. СӨББ- д 24 дэх жилдээ ажиллаж байна. УБТЗ-ын ХБХ-ийн багш нарын дунд зохион байгуулагддаг “Ур чадвар” тэмцээнд 1997 онд хэл ярианы хичээлээр амжилттай сайн оролцож, 2001 онд биеийн тамирын хичээлээр IV байр, 2005 онд хөгжмийн хичээл дунд бүлэгт зохион байгуулж III байр, 2009 онд биеийн тамирын хичээлээр ахлах бүлэгт зааж II байр, 2011 онд дүрслэх урлагийн хичээл зааж II байр тус тус эзэлж өөрийн мэргэжлийн ур чадвартаа ахиц гарган ажиллаж байсан. Бага насны хүүхдийн хөгжилд зориулсан гарын авлага 6, зөвлөмж 5, сонсгол 1, илтгэл 3, үзүүлэн таниулах материал 2343 ширхэгийг хийж байсан.

    Багшийн алдар, Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй.

    Олхонууд Хубаагийн ЦЭЦЭГСҮРЭН

    Сүхбаатар дүүргийн II цэцэрлэгийн эрхлэгч. СӨББ-д 24 дэх жилдээ ажиллаж байна.

    “Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг хөгжүүлэхэд эцэг эхийн оролцоог нэмэгдүүлэх боломжийг судалсан нь” сэдвээр магистр хамгаалсан. 2009 онд Удирдлагын академийг “Гэр бүлийн харилцаанд гарч буй өөрчлөлт хүүхдийн хүмүүжилд нөлөөлөх нь” сэдвээр дипломын ажил бичиж, “Боловсролын удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалт, менежер” цолтойгоор төгссөн.

    “Хөгжилтэй дүрсүүд”, “Хүүхдийг ардын аман зохиолоор сурган хүмүүжүүлэх нь”, “Бага насны хүүхдэд эцэг эхийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь” зэрэг гарын авлага бэлтгэн гаргасан.

    Багшийн алдар, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэгтэй.

    4.ГИШҮҮД

    Манай байгууллага цаашид хамтран ажилладаг багш нараа Онцлох, Хүндэт, Дэмжигч гишүүний үнэмлэхтэй болгон албан ёсны хамтын ажиллагааг өрнүүлж, илүү өргөн хүрээнд, далайцтай үйл ажиллагаа явуулахаар төлөвлөж байна.

    Хүндэт гишүүд:

    З.Ууганбаяр (Увс аймгийн 2-р цэцэрлэгийн эрхлэгч)

    Л.Алтанзул (Орхон аймгийн 5-р цэцэрлэгийн эрхлэгч)

    Г.Энх-Оюун (Сүхбаатар аймгийн 9-р цэцэрлэгийн эрхлэгч)

    Н.Нарангэрэл (Сонгинохайрхан дүүргийн 113-р цэцэрлэгийн эрхлэгч)

    Б.Оюунгэрэл (Чингэлтэй дүүргийн 39-р цэцэрлэгийн эрхлэгч)

    Дэмжигч гишүүд:

    Д.Ариунзаяа (Чингэлтэй дүүргийн 39-р цэцэрлэгийн багш)

    Б.Буджав (Чингэлтэй дүүргийн 39-р цэцэрлэгийн багш)

    Ц.Оюунчимэг (Баянгол дүүргийн 120-р цэцэрлэгийн багш)

    Э.Золзаяа (Баянгол дүүргийн 120-р цэцэрлэгийн багш)

    Д.Ганцэцэг (Баянгол дүүргийн 114-р цэцэрлэгийн багш)

    С.Отгонцэцэг (Баянзүрх дүүргийн 129-р цэцэрлэгийн багш)

    Г.Цэрэнсүрэн (Баянзүрх дүүргийн 191-р цэцэрлэгийн багш)

    П.Ууганцэцэг (Сонгинохайрхан дүүргийн 113-р цэцэрлэгийн багш)

    М.Өсөхбаяр (Сонгинохайрхан дүүргийн 104-р цэцэрлэгийн багш)

    Д.Даваасүрэн (УБТЗ-ын ХБХ-ийн харъяа 178-р цэцэрлэгийн багш)

    Х.Наранжаргал (УБТЗ-ын ХБХ-ийн харъяа 179-р цэцэрлэгийн багш)

    Э.Шинэсоёл (Баянгол дүүргийн 85-р цэцэрлэгийн багш)

    Б.Оюунчимэг (Баянгол дүүргийн 85-р цэцэрлэгийн багш)

    5. ХИЙСЭН АЖЛУУД

    2015/5-р сар Сүхбаатар аймгийн ЗДТГ-тай хамтран “Хүүхэд-Эцэг эхийн тусгал” сургалт

    2015/4-р сар “Хүүхэд-Эцэг эхийн тусгал” сургалтын аян зохион байгуулж нийслэл хотын хэмжээнд 6 дүүргийн 12 цэцэрлэгийг хамруулсан.

    2015/3-р сар Орхон аймгийн V цэцэрлэгийн эрхлэгч Л.Алтанзулын санаачилгаар “Сайн хүүхэд” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн.

    2015/3-р сар Чингэлтэй дүүргийн 39-р цэцэрлэгийн арга зүйч С.Дашмаагийн санаачилгаар тус цэцэрлэгийн багш нартай хамтран “Сайн уу муу юу аль нь вэ?” жүжигчилсэн тоглолтыг хийж нийт хүүхдүүдэд толилуулсан

    2015/2-р сар Сүхбаатар аймгийн II багийн зохион байгуулагч Д.Бадамын санаачилгаар тус багийн VIII цэцэрлэгийн эцэг эхчүүдэд “Хүүхэд-эцэг эхийн тусгал” сургалтыг зохион байгуулсан.

    2015/2-р сар Сүхбаатар аймгийн IX цэцэрлэгийн эрхлэгч Г.Энх-Оюуны санаачилгаар тус цэцэрлэгийн багш хамт олонд “Харилцааны чадвар” сургалт зохион байгуулсан.

    2015/1-р сар “Хаад пикчерс” анимэшн студитэй хамтран “ЗӨВ ХҮҮХЭД” хүүхэлдэйнкиноны төслийн ажлыг эхлүүлсэн.

    2014 онд “Сайн мууг ялгая” буюу хүүхдийг зөв хүн болоход туслах 60 дадал ном

    2013 онд “Цэгээр наадъя” дасгал ажлын дэвтэр

    2012 онд “Ахмад багш нарт тулгамдсан асуудлыг илрүүлэх” судалгаа

    2011 онд “Өнгөт хүүхдүүд” аянг зохион байгуулж, Монгол хүүхдийг анх удаа аура гэрлэн биеэр нь оношилж судалсан.

    2010 онд Чингэлтэй дүүргийн ЗДТГ-ын мэргэжилтэн Г.Гүррагчаатай хамтарч тус дүүргийн харъяа 12 дунд сургуулийн 300 гаруй эцэг эхчүүдийг хамруулсан “Шинэ үеийн хүүхдийг хүмүүжүүлэх арга ухаан” сургалтын аянг зохион байгуулсан.

    6.САЙН ХҮҮХЭД ХӨТӨЛБӨР

    Бид 2014 оноос шинэ үеийн хүүхдийг зөв төлөвшүүлэх “САЙН ХҮҮХЭД” хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлж эхлээд байгаа билээ. Тус хөтөлбөрийн хүрээнд дараах ажлуудыг зохион байгуулж байна.

    А. Хүүхдэд чиглэсэн сургалт, хөгжүүлэх ажил

    I.“Зөв дадлын мод”-өөрийн үнэлгээний хамтын бүтээл

    II.“Сайн мууг ялгая”-зан байдал, харилцааны сургалт хөгжүүлэх ажил

    III.“Цэгээр наадъя”-бүтээлч сэтгэлгээний хөгжүүлэх ажил

    Б. Багшид чиглэсэн үзүүлэх ажил, зөвлөгөө, сургалт

    I.“Сайн хүүхэд” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, хүүхэдтэй харилцах арга зүйн үзүүлэх ажил

    II.“Хүүхдийн зан чанар, дадал хэвшилд гарч буй ахисан түвшинг үнэлэх, эцэг эхчүүдэд тайлагнах арга зүйн зөвлөгөө.

    III.“Харилцааны чадвар” сургалт.

    В. Эцэг эхчүүдэд чиглэсэн “Хүүхэд-эцэг эхийн тусгал” сургалт

    САЙН ХҮҮХЭД ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТ

    Хүүхдэд багаас нь эерэг зан чанар, үзэл санааг төлөвшүүлж, зөв дадал хэвшил олгох зорилготой хүүхэд, багш, эцэг эхчүүдрүү чиглэсэн цогц хөтөлбөр.

    А. Хүүхдэд чиглэсэн сургалт, хөгжүүлэх ажил

    А.1. “Сайн мууг ялгая”- Зан байдал, харилцааны сургалт, хөгжүүлэх ажил

    Хүүхэдтэй харилцан ярилцаж, аливаа асуудлыг олон талаас нь харах чадвартай болгон тэдний эрүүл мэнд, өсөлт хөгжилт, зан төлөвшилд нь хэрэгцээтэй мэдээллийг өгөх замаар өөрсдөөр нь зөв буруу үйлдэл, сайн муу зан чанарыг ялган салгуулж өдөр тутмын үйлдэлдээ мөрдвөл зохих дүрмийг өөрсдөөр нь гаргуулж дагаж мөрдүүлж хэвшүүлнэ. Энэхүү хөгжүүлэх ажил нь:

    vУБТЗ-ын харъяа 178, 179-р цэцэрлэг

    vЧингэлтэй дүүргийн 39-р цэцэрлэг

    v Баянзүрх дүүргийн 129-р цэцэрлэг

    vСүхбаатар дүүргийн 2, 42-р цэцэрлэг

    vХан-Уул дүүргийн 72-р цэцэрлэг

    vОрхон аймгийн V цэцэрлэг дээр тус тус хэрэгжиж эхэлсэн бөгөөд одоогоор 500 орчим хүүхдийг хамруулаад байна.

    А.2 “Зөв дадлын мод” өөрийн үнэлгээний хамтын бүтээл

    “Сайн хүүхэд” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хамгийн чухал хэрэглэгдэхүүн бол “Зөв дадлын мод”.

    Хөтөлбөрийн хүрээнд хүүхдүүд маань өөрсдийн зан чанар, дадал хэвшлийг үнэлэх “Зөв дадлын мод” хамтын бүтээлийг бүтээлээ.

    Хүүхдүүд “Сайн мууг ялгая” номын сайн хүүхдийн баримталдаг дүрмүүдээр ангийн дүрмээ гарган, өдөр тутамдаа мөрдөн хэвшил болгож эхлээд байна.

    А.3 “Цэгээр наадъя”- хөгжүүлэх үйл ажиллагаа

    Зорилго: Бага насны хүүхдийн гарын жижиг булчинг хөгжүүлж, зурж бичих дадал олгохын зэрэгцээ математик болон бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлнэ.

    Агуулга: Цэг холбон өгөгдсөн дүрсийг үүсгэхээс гадна шинээр дүрс сэтгэн бүтээж, өнгө ялган будна.

    Хэрэглэгдэхүүн: “Цэгээр наадъя” дасгал ажлын дэвтэр

    Тус хөгжүүлэх үйл ажиллагаа нь:

    vБаянгол дүүргийн 85, 114, 178-р цэцэрлэг

    vЧингэлтэй дүүргийн 39, 103-р цэцэрлэг

    vСүхбаатар дүүргийн 2, 42, 143-р цэцэрлэг,

    vСонгинохайрхан дүүргийн 90, 104, 113-р цэцэрлэг

    vХан-Уул дүүргийн 72-р цэцэрлэг

    vОрхон аймгийн V цэцэрлэг

    vУвс аймгийн II цэцэрлэг дээр тус тус хэрэгжиж эхлээд байгаа бөгөөд одоогийн байдлаар 900 гаруй хүүхэд хамрагдаад байна.

    Бид цаашид нийслэл орон нутгийн 100-300 цэцэрлэгийн 5,000-15,000 хүүхдийг хамруулах төлөвлөгөөтэй байна.

    Б. Багшийн хөгжилд зориулан зохион байгуулсан сургалтууд

    Бид 2014 онд “Багшийн хөгжил-Имидж” ТББ-тай хамтран нийслэлийн СӨББ-ын эрхлэгч, арга зүйч, багш нарын нэгдсэн сургалтыг 84-р сургуулийн зааланд зохион байгууллаа. Тус сургалтаар бид мэдээлэл технологийн үсрэнгүй хөгжил бүхий шинэ үеийн хүүхдүүдийн онцлог болон тэдний хүмүүжил, төлөвшилрүү чиглэсэн, тэдэнд эерэг үзэл санаа, зөв хандлагыг бий болгох асуудал чухал байгааг онцоллоо.

    2014 оны 10 дугаар сард Хан-Уул дүүргийн 72-р цэцэрлэгийн эрхлэгч Эрдэнэ-Ундрахын санаачилгаар тус дүүргийн бүх цэцэрлэгийн эрхлэгч нарт зориулсан сургалт зохион байгууллаа. Тус сургалт шинэ үеийн хүүхдийн онцлог ба “Сайн хүүхэд” хөтөлбөрийн зорилго, зорилт, агуулга, ач холбогдол, үндэслэлрүү чиглэж байлаа.

    Түүнчлэн бид 2014-2015 оны хичээлийн жилд Чингэлтэй дүүргийн 39, 103-р цэцэрлэг, Сүхбаатар дүүргийн 2, 42-р цэцэрлэг, Баянгол дүүргийн 85, 114, 157, 178, 179-р цэцэрлэг, Орхон аймгийн 5-р цэцэрлэг, Сүхбаатар аймгийн 9-р цэцэрлэгийн нийт 100 гаруй багшид сургалт хөтөлбөрөө хүргэлээ.

    В. Эцэг эхийн хөгжилд зориулан зохион байгуулсан сургалтууд

    Хүүхдийн хөгжил, төлөвшилд хамгийн чухал нөлөө үзүүлдэг зүйл бол эцэг эхийн харилцаа, хандлага байдаг. Бид эцэг эхчүүдэд мэдээлэл технологийн шинэ үеийн хүүхдүүдийн зан байдал, сэтгэлзүйн онцлог, түүнтэй холбоотойгоор тэднийг хэрхэн яаж хүмүүжүүлэх арга барил олгох “Шинэ үеийн хүүхдийг хүмүүжүүлэх арга ухаан”, “Хүүхэд эцэг эхийн тусгал” цуврал сургалтыг зохион байгуулж байна. Манай сургалтанд дараах цэцэрлэгийн эцэг эхчүүд хамрагдаад байна. Үүнд:

    -Баянгол дүүргийн 157-р цэцэрлэг

    -УБТЗ-ын ХБХ-ийн харъяа 178, 179-р цэцэрлэгийн эцэг эхчүүд:

    -Чингэлтэй дүүргийн 39, 103-р цэцэрлэгийн эцэг эхчүүд

    -Сүхбаатар дүүргийн 2, 42, 143-р цэцэрлэгийн эцэг эхчүүд

    -Сонгинохайрхан дүүргийн 113-р цэцэрлэгийн эцэг эхчүүд

    -Хан-Уул дүүргийн 72-р цэцэрлэгийн эцэг эхчүүд

    -Орхон аймгийн 5-р цэцэрлэгийн эцэг эхчүүд

    – Сүхбаатар аймгийн 8-р цэцэрлэгийн нийт 500 гаруй эцэг эхчүүд хамрагдаж, хүүхэд хүмүүжүүлэх эерэг арга барилаас суралцлаа.

    7. ОНЦЛОХ БАГШ ХӨТӨЛБӨР

    Бид СӨББ-ын шилдэг багш нарыг шалгаруулж урамшуулах, хийж бүтээсэн зүйлийг нийтэд таниулан нийгмийн үнэлэмжийг дээшлүүлэх, шинэ санаачилга, арга зүй, технологи ажиллагааг цуврал ном болгон хэвлүүлж олны хүртээл болгох, улмаар авьяаслаг, хүүхдийн төлөө гэсэн чин сэтгэлтэй залуу багш нарыг татах зорилготой “Онцлох багш” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр зорьж ажиллаж байна.

    Тус хөтөлбөрийн хүрээнд бид

    I.30 жил ажилласан багшийг 3 жил ажилласан багштай уралдуулдаг хуучирсан аргыг халж, зөвхөн хичээлийн нэг жилийн хугацаанд багшийн санаачилсан шинэлэг ажил, хийж бүтээсэн сургалтын хэрэглэгдэхүүн, технологи, арга зүй, аргачлал, гарын авлага, бүтээл, хүүхэд эцэг эх багш нарын хөгжилд зориулан зохион байгуулсан ажил зэрэг тухайн нэг жилийн амжилт бүтээлээр нь дүгнэн шилдэг багшийг шалгаруулах.

    II.Шилдэг багш нараа нийслэл хотод урьж, таван одтой зочид буудалд 1-3 хоногийн турш амраан, биеийн алжаал тайлах бариа, мэргэжлийн үсчин, маникур, педикур, нүүр будалт хийлгэн амрааж, гоо зүйн зөвлөгөө өгүүлэх.

    III. Түүнчлэн 1.000.000-2.000.000 төгрөгний мөнгөн урамшууллаар урамшуулах, эх орныхоо болон дэлхийн үзэсгэлэнт байгалаар аялуулах.

    IV.Шалгарсан багш нарын арга зүй, аргачлал, хөгжүүлэх ажил, хэрэглэгдэхүүн, бүтээл зэргийг эмхтгэн “Шинэ технологи” цуврал ном бүтээн СӨБ-ын чиглэлээр сурч буй оюутан залуус, багш нартаа түгээх зэрэг ажлуудыг зохион байгуулах төлөвлөгөөтэй байна.

    8. НОМ ГАРЫН АВЛАГА

    1. “Сайн мууг ялгая”

    2. “Цэгээр наадъя”

    3. “Зугаатай тооны ном”

    4. “Сайн хүүхэд” сонсдог ном

    1. “Сайн мууг ялгая” буюу хүүхдийг зөв хүн болоход туслах 60 дадал номын зорилго, ач холбогдол

    Номын зорилго: Хүүхдэд багаас нь эерэг зан чанар, хандлага төлөвшүүлж, зөв дадал хэвшил олгоход оршино.

    Номыг зохиох болсон үндэслэл: Хүүхэдтэй зөв харьцаагүй тэднийг сонсоогүй, ойлгож дэмжээгүй, анхаарал тавьж өсгөөгүйн улмаас тэдний зан байдлыг уур уцаартай, гөжүүд, бусдыг сонсдоггүй, гэр бүлийн гишүүдээ дийлж сурсан, түрэмгий, бусадтай нийлдэггүй, зожиг, уур уцаараар асуудлыг шийдэхийг оролддог зэрэг олон сөрөг хандлагаруу түлхэж байдаг тул эдгээр асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэнэ.

    Номын ач холбогдол: Хүний төлөвшлийн 70-90% нь бүрэлдэн тогтдог сургуулийн өмнөх насны хүүхдүүдтэй харилцан ярилцаж, аливаа асуудлыг олон талаас нь харах чадвартай болгож, тэдний эрүүл мэнд, өсөлт хөгжилт, зан төлөвшилд нь хэрэгцээтэй мэдээллийг өгөх замаар зөв буруу үйлдэл, сайн муу зан чанарыг ялган салгуулж, улмаар хүүхэд багачуудын өдөр тутмын үйлдэлдээ мөрдвөл зохих дүрмийг өөрсдөөр нь гаргуулж, дагаж мөрдүүлж хэвшүүлнэ.

    2. “Цэгээр наадъя”- Бага насны хүүхдийн гарын жижиг булчинг хөгжүүлж, зурж бичих дадал олгохоос гадна математикийн болон бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх дадлага ажлын дэвтэр

    Бага насны хүүхдийн хувьд “Визуал сэтгэлгээ” буюу орон зайг баримжаалах чадвар нь хараахан хөгжөөгүй байдаг учир аливаа дүрсийг хараад, хоосон цаасан дээр дуурайлгаж зурна гэдэг маш бэрх ажил байдаг. Түүнчлэн аливаа дүрсийг харан, баримжаалан зурж буй тохиолдолд адил дүрс үүсгэж чадаагүйгээс болж өөрийгөө голох, өөртөө үл итгэх, дахин бичих хүсэлгүй болох, хичээл хийх сонирхолгүй болох, бичих ажлаас зугтах зэрэг асуудлууд үүсдэг.

    Тэгвэл эдгээр асуудлуудыг шийдвэрлэж өгөх зорилгоор, цэг холбох замаар өгөгдсөн дүрсийг үүсгэн, олон хувилбараар зурж, будах, бодож сэтгэх боломжтой сонирхолтой дасгалын дэвтрийг бүтээлээ.

    Энэхүү дасгалын дэвтэр нь цэг холбож өгөгдсөн дүрсийг үүсгэхээс гадна аль нэг мөр болон баганад буй дүрсийг ижил өнгөөр будах, өндөр нам багана үүсгэн будах, хос хосоор нь адил өнгөөр будах, хүссэн өнгөөрөө будаад бодитоор тоолж холбогдох цифрийг тавих, 2, 3, 4-өөр нь ижил өнгөөр будан багцлах, тэгш хэмтэй дүрсний баруун талыг нь баруун гараараа, зүүн талыг нь зүүн гараар будаж хоёр тархины жигд хөгжлийг дэмжих, тухайн дүрсийг баруун эсвэл зүүн талруу нь эргүүлэхэд үүсэх дүрсийг бүтээх, баруун зүүн, дээр доорыг таниулан дүрсний аль нэг талыг будуулах, цифр бичүүлэх, машин зам, байшин гудамж талбай, хүнсний ногоо, мал амьтан зэрэг өмнөх дүрснээс огт өөр дүрс сэтгэж үүсгэх, зураг бүтээх, будах олон хувилбараар ашиглах боломжтой, бага насны хүүхдийн гарын жижиг булчинг хөгжүүлж, бичгийн дадал олгохоос гадна математекийн болон бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх ач холбогдолтой.

    3.“Зугаатай тооны ном”- математик сэтгэлгээг хөгжүүлж, анхаарлын төвлөрөлтийг нэмэгдүүлэх дасгалын дэвтэр

    Бага насны хүүхдийн хувьд хийсвэрээр тоолж чаддаг ч бодитоор тоолж чаддаггүй, цээжээрээ тоо мэддэг ч цифрээ таньдаггүй, анхаарлын төвлөрөлт сул, орон зайн баримжаа муу байдаг зэрэг бэрхшээлүүд тулгардаг. Тэгвэл эдгээр бэрхшээлийг шийдвэрлэж өгөх зорилгоор зугаатай тооны ном мэндэллээ.

    Хүүхдүүд маань цифрээ харж бичиж нүдлэх, зугаатай зургуудаа харж бодитоор тоолон, нэмж хасан олон хувилбараар бодлого зохиох боломжтой. Түүнчлэн орон зайг баримжаалах, ажигч чанар, сэтгэх чадварыг хөгжүүлж улмаар анхаарлын төвлөрөлтийг нэмэгдүүлэн, сууж сурахад нь туслах олон янзын сонирхолтой дасгалууд орсон байгаа.

    4. “Сайн хүүхэд” сонсдог ном

    Бид 2014 оны III сараас 2015 оны VI сар хүртлэх хугацаанд МҮОНР- ийн “Залуус” өдрийн хөтөлбөртэй хамтарч “Та хүүхдээ хэн болгохыг хүсч байна вэ?” залуу эцэг эхчүүдэд хүүхэд хүмүүжүүлэх арга барил олгох цуврал хичээлийн 60 дугаарыг бэлтгэн хүргэсэн. Энэхүү нэвтрүүлгээ “Сайн хүүхэд” сонсдог ном болгон гаргалаа.

    9. ХАМТРАН АЖИЛЛАХ БОЛОМЖ

    Бага насны хүүхдийн хөгжил төлөвшилд чиглэсэн, сургуулийн өмнөх боловсролын шинэчлэлд хувь нэмрээ оруулах сонирхолтой, бидний үйл ажиллагааг дэмжин хамтран ажиллахыг хүссэн хувь хүн, оюутан залуус, багш сурган хүмүүжүүлэгчид, төрийн болон төрийн бус байгууллага, компаниудтай

    Хувь хүн

    Хүүхдийнхээ цэцэрлэг болон гэр бүлдээ сургалт, зөвлөгөө авах

    СӨББ, багш сурган хүмүүжүүлэгчид

    “Сайн хүүхэд” хөтөлбөрийг цэцэрлэгтээ хэрэгжүүлэх

    “Онцлох багш” хөтөлбөрт хамрагдах

    Ном, гарын авлагаас захиалах

    Төрийн байгууллага

    Төсөл хөтөлбөр, лекц сургалт, судалгаан дээр хамтарч ажиллах

    Орон нутгийн удирдлага

    Лекц, сургалт зохион байгуулах.

    Төсөл, хөтөлбөрийг орон нутагтаа хэрэгжүүлэх.

    Бизнесийн болон Төрийн бус байгууллага

    Хамт олондоо лекц сургалт авах

    Төсөл хөтөлбөрийг дэмжиж, хамтарч ажиллах

    бүх талаар нээлттэй, хамтран ажиллах доорх саналыг тавьж байна.

    10. ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА

    Чингэлтэй дүүргийн 39, 83, 103-р цэцэрлэг

    Сонгинохайрхан дүүргийн 90, 104, 113-р цэцэрлэг

    Сүхбаатар дүүргийн 2, 42, 150-р цэцэрлэг

    Баянгол дүүргийн 85, 114, 120-р цэцэрлэг

    Баянзүрх дүүргийн 129-р цэцэрлэг

    Хан-Уул дүүргийн 72-р цэцэрлэг

    УБТЗ-ын ХБХ-ийн харъяа 178, 179-р цэцэрлэг

    Орхон аймгийн 5-р цэцэрлэг

    Увс аймгийн 2-р цэцэрлэг

    Сүхбаатар аймгийн 2, 8, 9-р цэцэрлэг

    11. ТАЛАРХАЛ

    “СӨБ-ын шинэчлэл” ТББ нь “Хаад пикчерс” анимэшн студитэй хамтран Монгол хүүхдүүдээ баясан үзэх хүүхэлдэйн кинотой, бахархан дуурайх үндэсний баатартай болгож, уран бүтээлээрээ дамжуулан хүүхдэд багаас нь эерэг үзэл санаа, хандлага, зөв дадал хэвшил олгох зорилгоор “ЗӨВ ХҮҮХЭД” хүүхэлдэйн киноны төслийн ажлыг эхлүүлээд байна.

    Тус төслийг хамтран санаачилж, уран бүтээлийн багийг ахлан ажиллаж буй “Хаад пикчерс” анимэшн студийн захирал Н.Амаржаргал болон ЗӨВ МОНГОЛ хүүхдийн төлөө санаачлан хэрэгжүүлж буй манай төслийг сэтгэл зүрхнээсээ дэмжин, хандив өргөсөн Д.Болд (хань), Б.Баярсайхан (хадам ээж), М.Чимэдрагчаа (ээж), М.Туул (эгч), Ё.Оюунчимэг (эгч), Б.Бүжинлхам (найзын охин), У.Гарьд (найзын хүү) нарт чин сэтгэлийн талархал илэрхийлж, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе!

    АРЫН НҮҮР

    “Сайн хүүхэд” хөтөлбөрийн үр дүнг өндрөөр үнэлж, гуравхан настай дунд бүлгийн хүүхдүүд нь өөрсдөө хоолны ширээгээ засч, өөр хоорондоо зөв харилцдаг болсон талаар өгүүлж байлаа.

    Баянзүрх дүүргийн 129-р цэцэрлэгийн багш С.Отгонцэцэг

    “Цэгээр наадъя” хөгжүүлэх ажлыг үнэлж “Хүүхдүүд цэг холбож, янз бүрийн дүрс, олонлог үүсгэж, бүлэглэх, багцлах олон хувилбараар зурж, дүрсэлж, будах нь их таалагдлаа. Хүүхдүүд чөлөөтэй сэтгэж, хүссэн зүйлээ зурж бүтээн ихэд сонирхож байлаа.

    Чингэлтэй дүүргийн 103-р цэцэрлэгийн багш н.Нямсүрэн

    “Сайн мууг ялгая” буюу хүүхдийг зөв хүн болоход туслах 60 дадал номын уншигч Хорлоо багшийгаа гэртээ урьж, номоо эргүүлэн, эхнээс нь дуустал ярьж өгч, эцэг эхчүүд нь талархсан сэтгэгдлээ илэрхийлж байлаа.

    Т.Тэмүүн (4настай)

    ХОЛБОО БАРИХ

    Утас: 9915-8825, 9122-4555

    sub.shinechlel@gmail.com

    horloo_j@yahoo.com

    www.twitter.com/jhorloo

    www.facebook.com/jhorloo

    www.facebook.com/SUBSHNGO

    www.creativemongolia.com

  • Team Work& Team Play | багаар ажиллах ур чадварын сургалт

    БАГИЙН АЖИЛЛАГААГ САЙЖРУУЛЖ, ЭЕРЭГ ХАНДЛАГА, ОРОЛЦООГ БИЙ БОЛГОЖ, УУР АМЬСГАЛЫГ НЭГТГЭН БАГАА ИДЭВХИЖҮҮЛЭХ олон улсын сургалт.

    Сургалтын шинэ хандлага болон хөгжиж буй тоглоом, оролцооны аргаар баг нэгнээ илүү танин мэдэх, бүтээлч сэтгэлгээ, эерэг хандлага, багаар ажиллах чадварыг хөгжүүлж, хамт олны идэвхижүүлэн уур амьсгалыг нэгтгэдэг “үйлдэн суралцах” олон улсын сургалт юм. Багийн гишүүд мэдлэгтэй, ур чадвартай байлаа ч багийн ажиллагаа, эерэг уур амьсгал үгүй бол бүтээмж гарахгүй. Баг хамт олныг идэвхи оролцоотой бай, хандлагаа өөрчил, хамт олныхоо ур чадвар, давуу талыг танин мэд гэж хэлж шаардлаа гээд хэрэгжихгүй. Яриад байгаа зүйлийг тоглоом, оролцооны аргаар үйлдүүлэн мэдрүүлснээр бодитоор хэрэгжих боломж бүрддэг.

    Амралт зугаалга, гадаад орчны сургалт, байгууллагын сургалттай уялдуулан зохион байгуулах боломжтой.

    “Багийн ажил & Багийн тоглолт” сургалт нь бүхэлдээ тоглоомын аргад тулгуурлан явагддаг. Үр дүнтэй баг хамт олон бий болгох, шинэ баг бүрдүүдэх, багийн гишүүн бүрийн оролцоог нэмэгдүүлэх, идэвхижүүлэх, хөгжүүлэх зэрэг дасгал ажлуудаас эхлээд эрч хүч авах, эерэг хандлагыг төлөвшүүлэх, ур чадвараа хөгжүүлэх, бүтээлчээр сэтгэх, эсвэл зүгээр л хөгжилдөх зэрэг үйл ажиллагаанууд энэхүү сургалтын хөтөлбөрт багтдаг.

    Таванбогд, Хаан банк, MCS-Тотал дистрибюшин, МSC-Азиа Пасифик Брюэри, Шунхлай, APU, Петровис, Голомт банк, Макс групп, MSM, Талх чихэр, GEM, Интерактив BI, БльюМон групп, Мастер групп, Номин Холдинг, Нью Медиа групп, Хүннү ресурс, Zig Zag Trade, БОСА Холдинг, Мах импекс, Монос групп, Мөнхийн үсэг, Намир групп, Мон Роүд, Арж капитал, Космо трейд, Мишээл групп, TML Group, Үндэсний хөгжлийн газар, ЧД ИТХ, Улсын төв 2-р эмнэлэг, Мөнгөн гүүр эмнэлэг, ХӨСҮТөв, УБЦТС ТӨХК, KRKA, УБТЗ- Сайн шанд зангилаа, МҮОНРТелевиз, JCI Их хүрээ зэрэг байгууллагуудад сургалтаа зохион байгуулсан.

    “Хүн өндрөөс унах үедээ, аль эсвэл тоглож байхдаа л зөвхөн “жинхэнэ өөрийнхөөрөө” байдаг”


    ХОЛБОО БАРИХ

    Утас: 88028241, 89811326
    info@creativemongolia.com
    https://www.facebook.com/OneTEAM

    www.creativemongolia.com/TTM

  • Нэг нүүр стратеги төлөвлөгөө

    Жилийн хугацаатай стратеги болон үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрхэн төлөвлөх вэ?

    Г.Өлзийбуян

  • Хүний нөөцийн нэгдсэн удирдлага 3rd Generation- TOTAL HR MANAGEMENT

    Орчин үеийн хүний нөөцийн удирдлагын хөгжлийн шинэ үе шат болох “3rd Generation HR”-ийн эрин үе ирж байгаатай холбоотойгоор ХНУ-ын үйл ажиллагаагааг оновчтой иж бүрдлээр удирдан зохион байгуулах зайлшгүй шаардлага тулгарч байна.