creativemongolia

Category: mongolian-national-identity

  • Миеэгомбын АМБАГА- Уламжлалт ба европ анагаах ухааныг холбосон нээлт хийсэн нэрт эрдэмтэн

    Монгол улсын төрийн соёрхолт, Анагаахын шинжлэх ухааны гранд доктор, профессор. Уламжлалт ба европ анагаах ухааныг холбож, оношлогоо, эмчилгээний асуудлыг цогцоор шийдэх нээлт хийсэн нэрт эрдэмтэн. “Салимон, Дентамон, Биомон цуврал эм бэлдмэл” бүтээгдэхүүнүүдийг хамтран бүтээсний учир Монгол улсын Төрийн шагнал хүртсэн.

    Хэнтий аймгийн Баянмөнх сумын нутагт төрсөн. 1961-1965 онд Хэнтий аймгийн Баянмөнх сумын бага сургууль, 1965-1971 онд Өндөрхаан хотын төвийн 10 жилийн дунд сургууль, 1971-1976 онд Анагаах ухааны дээд сургуулийг төгссөн.

    1981-1984 онд Москва хот дахь Анагаах ухааны 1-р дээд сургуулийн аспирантурт суралцан “Туршилтын амьтдад үүсгэгдсэн зүрхний булчингийн тэжээлийн дутагдлын үед антиоксидант, бетта-блокатор эмийн хамгаалах үйлдлийг судалсан нь” сэдвээр анагаах ухааны дэд докторын, 1994 онд “Хий, шар, бадганы онол ба эсийн мембрант байгууламж” сэдвээр анагаахын шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан.

    2000 онд Москва хотноо төвтэй Европын Холбооны Мэдээлэл зүйн Академид “Уламжлалт анагаах ухаан судлалын сүүлийн үеийн ололтууд” сэдвээр Grand doctor-ийн зэрэг хамгаалж, Full professor цол хүртсэн.

    Анагаахын шинжлэх ухааны доктор (Монгол улс), гранд доктор, профессор (Европын холбоо), ОХУ-ын анагаахын шинжлэх ухааны доктор, профессор.

    Эм зүйн салбарт эх орны эмийн ургамал, амьтны гаралтай түүхий эдээс гарган авсан “Салимон, Дентамон, Биомон цуврал эм бэлдмэл” бүтээгдэхүүнүүдийг хамтран бүтээсний учир Монгол улсын Төрийн шагнал хүртсэн.

    Анагаах ухааны чиглэлээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалуулах комисс, Эм судлал, уламжлалт анагаах ухаанаар дэд докторын зэрэг хамгаалуулах эрдмийн зөвлөл, ASTM буюу New letter of Asian Society for Medicine /Tailand/ сэтгүүлийн редакцийн гишүүн.

    1980 оноос хойш Монголын уламжлалт анагаах ухааны онолын судалгаа, уламжлалт анагаах ухаан судлал, эмт бодис, оношлогоо, эмчилгээний чиглэлээр 30 жил ажиллаж, 90 гаруй ном, сурах бичиг, 100 гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, 180 гаруй тезис хэвлүүлсэн, 16 шинэ эм бэлдмэл бүтээсэн.

    Шинжлэх ухааны доктор 5, дэд доктор 20, мөн 40 магистрын ажлыг удирдаж хамгаалуулсан.

    Уламжлалт анагаах ухааны эртний мэргэдүүд хүний биеийн бүтэц үйл ажиллагааны анхдагч эхлэл нэгж нь “хий”, “шар”, “бадган” гэсэн өөр хоорондоо нягт холбоотой, харилцан шилжимтгий эсрэг тэсрэг байдал бүхий 3 төлвөөс тогтдог гэж үздэг байсныг шинжлэх ухааны үүднээс гүнзгийрүүлэн судалж, эдгээр хийсвэрлэл билигдэл 3 төлвийн хүний биед оршдог жинхэнэ бодитой хэлбэр нь “мембраны α, β, γ” гэсэн 3 төлөв гэж үзсэний дээр “шар төлөв – α төлөв”, “хий төлөв – γ төлөв”, “бадган төлөв – β төлөв” гэсэн нарийн нягт тохирол нийцэл байдгийг илрүүлэн “Хий, шар, бадган-Эсийн мембрант байгууламж” онолыг үндэслэсэн бөгөөд энэ нь уламжлалт ба орчин үеийн гэсэн анагаах ухааны 2 том тогтолцооны онол, оношлогоо, эмчилгээний холбогдолтой бүх л мэдээллийг нэг субстанцийн хүрээнд мэдээлэл солилцооны цэгцэрсэн тогтолцоонд оруулах боломж олгож байгааг тогтоон “нэг субстанци – 2 анагаах ухаан” шинэ хандлага хэмээн томъёолж, энэ чиглэлээр “эрдэм шинжилгээ – үйлдвэрлэл – сургалтын гурамсан холбоо”-г бүрдүүлэх үндэслэлийг бий болгож, “х+g+s-NCM=амьд эсийн эрүүл оршихуйн үндэс, түүний эмгэг өөрчлөлтийн мөн чанар, тэдгээрийн оношлогоо, эмчилгээний төгс шийдэл” гэсэн тэгшитгэлийн хүрээнд 2 анагаах ухааныг холбож, оношлогоо, эмчилгээний асуудлыг цогцоор шийдэх боломжийг нээж олсон байна.

    Хий, шар, бадган – мембрант байгууламж (1995), Дорно дахины анагаах ухааны онолын гүн ухаан, танин мэдэхүй, шинжлэх ухааны үндэслэл (1996), Дорно дахины анагаах ухааны онолуудын харьцуулсан судалгаа (1997), Антиоксидант – өөхний хэт исэлдэлт тогтолцоо (1999), Дан ба нийлмэл уламжлалт эмийн жагсаалт, тэдгээрийн зохистой хэрэглээ (1999), Монгол туургатны уламжлалт анагаах ухааны алдарт эмч, маарамбуудын намтар, бүтээл (1999), The membrane mechanism of some theoretical problems on Traditional medicine (1999), Курс лекций по теории традиционной медицины (1999), Уламжлалт анагаах ухаан судлалын үндэс (2001), Уламжлалт анагаах ухааны онолын асуудлыг эс, мембран, молекул, рецепторын түвшинд тайлбарлах нь (2002), Түвд, Монголын уламжлалт анагаах ухааны Язгуурын үндэс, Номлолын үндэсний агуулгыг эмчийн өдөр дутмын үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэх нь (2002), Язгуурын үндэс бүтээлд хийх эс, мембран, молекулын түвшингийн тайлал (2002), One substance – two medicines” (2003, 28 х.х. англи хэлээр), Уламжлалт анагаах ухаан судлалын 100 асуулт хариулт (2005), Уламжлалт ба орчин үеийн анагаах ухааны оношлогоо, эмчилгээний нэгдмэл хэлхээ боловсруулах онол арга зүйн үндэс (2005), Уламжлалт ба орчин үеийн анагаах ухааны кодын шилжилт (2005) зэрэг 90 гаруй ном, эрдэм шинжилгээний 100 гаруй өгүүлэл, 180 гаруй тезис хэвлүүлж, Астрадин, Асваргал, Силодин, Барбадин, Нефромон, Салимон, Салсамон, Ортуузин, Салорид, Дентамон, Эллипин, Хиазасол, Тонзилмон, Гепамон зэрэг дархлал сэргээх, элэг хамгаалах, зүрх хамгаалах, бөөр хамгаалах, хорт хавдрын эсрэг үйлдэлтэй 16 шинэ эм бүтээж, 5 патентын гэрчилгээ авснаас гадна эрдэм шинжилгээний 30 орчим өгүүлэл нь Бюллетень экспериментальной биологии и медицины, Кардиология, Фармакология и токсикология, New letter of Asian Society for medicine, A materials of I congress of Tibetian medicine зэрэг гадаадын томоохон сэтгүүлүүдэд хэвлэгдсэн ба түүний сүүлийн үед (1991 оноос хойш) хэвлүүлсэн 300 орчим ном, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, тезис нь уламжлалт анагаах ухаан судлалын чиглэлээр нээсэн “Хий, шар, бадган – Эсийн мембрант байгууламж” онолын дагууд бичигдсэн байна. Уламжлалт анагаах ухаан судлал, эм зүйн “Монос” дээд сургуулийг 2000 онд санаачлан байгуулсан нь эдүгээ 1000 гаруй оюутан, 50 гаруй багштай, дэлхийн түвшинд хүрсэн сургалтын технологитой сургууль болсон байна. Уламжлалт ба орчин үеийн анагаах ухааны онол, оношлогоо, эмчилгээний аргын нийцлийг “мембран” гэсэн нэг субстанцийн түвшинд анх удаа шинжлэх ухааны үндэстэй нэгтгэн зангидаж, “нэг сургууль – хоёр хандлага, хосмол мэргэжил” гэсэн шинэ хандлагын дагууд уламжлалт ба орчин үеийн анагаах ухааны аргаар оношлогоо, эмчилгээний нэгдмэл нэг хувилбарыг нэгэн зэрэг гаргаж чадах мэдлэг дадлага, хандлага бүхий эмч, эм зүйч мэргэжилтэн бэлдэх “шавь сургууль” бий болгох, анагаахын салбарт “эрдэм шинжилгээ-сургалт – үйлдвэрлэл”-ийн гурамсан холбоо бүрдүүлэхэд томоохон хувь нэмэр оруулсан эрдэмтэн бөгөөд уг сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт “Уламжлалт ба орчин үеийн анагаах ухааны цэгцэрсэн тогтолцоо”, “Уламжлалт анагаах ухаан судлал”, “Эмийн хоёр үйлдвэр” гэсэн хоёр хичээлийн стандарт, хөтөлбөрийг шинээр боловсруулан оруулсан нь манай улсад төдийгүй өөр аль ч улс орны сургалтад өнөөг хүртэл байгаагүй цоо шинэ агуулга бүхий хичээлүүд юм.

    http://www.ambaga.mn/
    https://www.facebook.com/%D0%9C%D0%B8%D0%B5%D1%8D%…

  • PEGASUS- Морин хуурын үйлдвэрлэл, сургалт

    Манай компани 1994 онд анх үйл ажиллагаагаа эхлэн 1998 онд “3-БАД” нэртэйгээр байгуулагдаж Монголын үндэсний хөгжмийн зэмсэг морин хуур, товшуур зэргийг мэргэжлийн түвшинд урлаж ирсэн. Мэргэжлийн морин хуур урласан 17 жилийн хугацаанд манай хамт олон Морин хуураараа дотооддоо төдийгүй дэлхийн түвшинд оролцсон эрдэм шинжилгээний хурал, хэлэлцүүлэг, үзэсгэлэн яармаг, тоглолт фестиваль, уралдаан наадмууд олон бий. Бидний урласан хөгжмийн зэмсгүүдээр Монголын мэргэжлийн урлагийн байгууллага, Их дээд сургууль, Коллеж төдийгүй Япон, ӨМӨЗО, Буриад зэрэг орнуудын хөгжимчид, сонирхогчид тоглож байна.

    Урлан

    “Пегасус” морин хуурын үйлдвэр нь 1994 оноос хойш Монголын үндэсний хөгжим болох морин хуур хөгжмийг өндөр түвшинд урлаж байна. 

    Манай компанид урласан хөгжмийн зэмсгээр Монголын нэртэй хөгжимчид, мэргэжлийн чуулга, гадаад, дотоодын хөгжимчид, хөгжим сонирхогчид, Мэргэжлийн сургуулийн оюутнууд болон хамтлагууд өргөнөөр хэрэглэж байна.

    Бид хуур урласан 24 жилийн хугацаанд Монголын болон дэлхийн чанартай хөгжмийн зэмсгийн уралдаанд оролцож дуу дуугаралт болон хийц, хэв маягаараа алт, мөнгө, хүрэл медалиудыг тус тус хүртэж ирсэн билээ.

    “ЭТҮГЭН” хамтлаг

    Этүгэн хамтлаг 2002 онд байгуулагдсан ба одоо морин хуурч М.Бүргэдбаатар, Б.Баярсайхан, Х.Алтантуг, хөөмийч Ц.Дарьням болон Ч.Амарбаясгалан, Мэнд-Амар, Г.Жамба, ардын дуучин Н.Баярмаа нарын бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж байна.

    Гадаад, дотоодын жуулчдад болон олон улсын байгуулагынхантай хамтран ажиллаж монголын язгуур урлаг, соёлыг таниулах, морин хуур, ардын дуу, хөөмийн тоглолтыг мэргэжлийн хүмүүсийн бүрэлдхүүнтэйгээр толилуулна.

    http://morinkhuur.mn

  • Тэмээний өв соёл

    Малын соёл (Тэмээ)

    Монголчууд найрсаг, зочломтгой, зан харилцаа сайтай, ухаан сэргэлэн, хэл яриа хурц, халуун, хүйтэн алинд ч дасан зохицож амьдрах чадвартай, туйлын тэвчээр, хүлээцтэй, малын соёлоо ихэд дээдэлдэг ариун нандин ёс заншилтай ард түмэн билээ. Залуучууд улс орны хөгжил дэвшилд нийцэх замаар төв суурин бараадаж ажил, сургууль, соёлын мөр хөөх болсоныг буруутгах аргагүй ч нүүдлийн соёл иргэншил, үндэсний үнэт зүйлс болсон малын соёлоо мартаж үл болмуй.

    МОНГОЛ ХҮНИЙ БУЯН АМЬД ТАВАН ЭРДЭНЭ

    ТҮҮНИЙ СОЁЛ, ЁС ЗАНШИЛ

    Монгол Улсын эдийн засгийн үндэс суурь нь болсон билчээрийн мал аж ахуй бол олон мянган жилийн туршид байгаль, цаг агаарын хатуу ширүүн шалгарлаар жилийн дөрвөн улиралтай энэ нутагт идээшиж, дасан зохицсон монгол хүний нүүдлийн  соёл иргэншилд тохирсон, тал бүрийн өндөр ашиг шимтэй манай улсын үндэсний үнэт баялаг юм.

    Багш, эцэг эхчүүд ээ, хүүхдүүдтэйгээ хамт уншаарай.

    ЭЛСЭН ГОВИЙН ХӨЛӨГ БУЮУ ХОЁР БӨХТ МОНГОЛ ТЭМЭЭ

    Тэмээний удам угшил:

    Галбын говийн улаан, Ханын хэцийн хүрэн (Өмнөговь аймаг), Ламын гэгээний жаахан шар/улаан (Баянхонгор аймаг), Дөхөм тунгалагийн хос зогдорт (Говь-Алтай аймаг) зэрэг тэмээний угшлууд бий.

    Тэмээ таван хошуу малын минь нэг

    Тэмээ таван амьд эрдэнийн минь нэг

    Тэмээ таван тивийн улсаас манайд олон бий

    Тэмээ тал, хангай, говь гурвал нутагт минь бий

    Тэмээг дотор нь ботго, тором, шилбэ /гурван наст/, /дөрвөн наст/, эм нь гунж гэх ба эр нь тайлаг  ат, ингэ, буур, гэж ангилдаг. Мөн тэмээг шүдээр нь ангилахдаа 2 ба 4 шүдтэй бага залуу ат, 6 шүдтэй нас гүйцсэн ат, ингэ, буур хэмээн нэрлэдэг.

    Тэмээ төллөх: Тэмээ жил өнжиж ботголдог тул бусад малаас өсөлт удаан байдаг бөгөөд маллагаа дутагдвал төл бүр мал болох магадлал багатай учир хариулага, арчилгааг ихээхэн шаарддаг.

    Ингэ шилрэх: Боос ингэ ботголох болохоороо нэг л тогтворгүй болж, хөл нь хөнгөрөн, алсыг харж, ийш тийш алхлан ижлээсээ сэм салж, хол явахыг шилрэх гэнэ. Шилэрсэн ингэ ботгоо осгоож төл алдах магадлал өндөр тул өдөрт хариулж, шөнөд уяж хөллөх зэргээр сайн хамгаалах хэрэгтэй.

    Нялх ботго урт хүзүүтэй ч эхээс төрсний дараа нэг сар болохоос нааш хошуу нь газарт хүрдэггүйгээрээ онцлог бөгөөд хошуу нь газарт хүрмэгц өвсөнд ордог. Ингэ ихэр ботго гаргах нь их ховор байдаг тул ингэ ихэрлэсэн тохиолдолд ихэд бэлэгшээж, олон нийтэд зарлан өргөмжилж түүхэнд бичиж үлдээдэг.

    Ботгоны магтаал

    Тугал хоёр нүдтэй

    Туг ширээ бөхтэй

        Өндөр сайхан хүзүүтэй

            Уянгат сайхан дуутай

    Борогч ингэнээс гарсан

    Борхон хөөрхөн ботго

    Ардын аман зохиол

    Тэмээний магтаал

    Дөрвөн хөлтэй

    Дөрвөлжин биетэй

    Гонзгой толгойтой

    Гурвалжин хондлойтой

    Өргөн хүзүүтэй

    Өндөр биетэй

    Хялгасан зогдортой

    Хялганан сахалтай

    Туулай хамартай

    Тугал нүдтэй

    Ширээ бөхтэй

    Шижим ногттой

    Галбад оршдог

    Ганган улаан тэмээ

    Ингэ хөөслөх: Тэмээ том биетэй, хүдэр чийрэг ч их уярамтгай билээ. Ботгоо голсон ингэний ботгыг авхуулахад хөөс хөөс гэж уянгалуулан аялахыг ингэ хөөслөх гэдэг. Мөн морин хуур, лимбэ хөгжмөөр ая тоглож эхийг уяраан ботгыг авхуулахад ботгоо үнэрлэн гунганаж, хоёр нүднээсээ бөөн, бөөн нулимс унагаж байдаг уян зөөлөн мал билээ.

    Ботго, ингийг уях: Ботгыг нялх багад нь уяхдаа зөв, урд хөлний өвдөгөөр уях ба томрохоор нь ногтлон уяна. Эмнэг ботгыг шууд ногтлож уяхад хүзүүгээ хугалах эрсдэлтэй тул багад нь сайн номхруулах шаардлагатай. Номхорч цагаашраагүй ингийг саахдаа зөв хойт хөлийг зузаан гуяар нь дээсээр оосорлон ар тийш татах буюу гадаснаас уяна. Үүнийг тэлүүрдэх /татуурдах/ гэнэ.

    Тэмээний дуу авиа: Тэмээ буйлах, гунганах, орилж сэвслэх, хамраа шуухируулах, орсон буур эрүүгээ дагших, хүрхрэх, шүдээ хавирах зэрэг дуу авиа гаргахаас гадна усыг чимээ гарган сорж уудаг.

    Тэмээний дуудлага: Тэмээг хэвтүүлэхдээ “сөөг сөг” хэмээн сөглөх ба босгохдоо “хөөг, хөж, чүү” гэнэ. Тэмээнд ачаа ачаад ар, араас уяхыг шөрхлөх гэнэ. Ачаатай тэмээг анх хөдөлгөхдөө “хөөг” хэмээн өндөр дуугаар уянгалуулан чимээ өгөхөд тэмээнүүд бүгд нэгэн зэрэг хөдөлдөг. Холын замд удаан хугацаагаар явсны дараа түр зогсохдоо “шээр, шээр” хэмээхэд ачаатай тэмээнүүд нэгэн зэрэг шахам шээдэг тун ч дуулгавартай, ухаантай мал билээ. Ус, хужир өгөхөд ойрмогхон байгаа тэмээг “тоор, тоор” хэмээн тоорлоход цувран ирдэг.

    Тэмээний түүх домог, хууч яриа: Тэмээг ус ууж байхад нь буга ирээд найранд очиход шалдан толгойтой муухай байна би эврээр чинь гоёчихоод аваад ирье гэж хэлээд тэмээний эврийг гуйж аваад явсан гэнэ. Түүнээс хойш тэмээ ус уух болгондоо байн, байн алсыг харж зогсдог нь найранд явсан буга эврийг минь авчирч  магадгүй хэмээн горьдон харж буй нь тэр гэнэ. Хулгана, тэмээ хоёр 12 жилд орохоор маргалдсаны эцэст хэн өглөөний нарыг түрүүлж харсан нь жилд багтахаар тохирч гэнэ. Тэмээ өндрөөрөө би эхэлж нар үзнэ гээд урагш нар гарах зүгт хараад зогсоход хулгана хойт бөхөн дээр нь уулын оройд нар тусахыг хүлээгээд сууж гэнэ. Уулын оройд нар тусахыг харсан хулгана би эхэлж нарыг харлаа хэмээн үсрэн бууж, хаясан үнсэн доогуур оржээ. Үүнээс хойш тэмээ хаясан үнс хараад хулганад өшиж хөрвөөдөг болсон гэнэ.

    Ховд аймгийн нэгэн жинчний мэлтгэр хүрэн гэдэг тэмээ ямар ч уулын өндрөөс сүр цохидоггүй тэмээ байсан гэнэ. Оросын нутагт байх алдарт Чуйн замын өндөр даваагаар давахад уулын өндрөөс сүр цохиж ачаатай тэмээ их осолддог тул бүх тэмээний нүдийг боож уул давуулахад ганц мэлтгэр хүрэнгийн нүдийг боодоггүй байсан хэмээн эзэн нь дурсан бичсэн байдаг.

    Орсон буур: Өвлийн ид хүйтнээр буур орохдоо цагаан хөөс цахруулан шүдээ хавирч, шилээ шөргөөж, хүрхэрч шавиад муухай загнан ижил сүрэгтээ хүн мал ойртуулахгүй дов, сондуулд хөрвөөх, ойртсон хүн малыг хөөх зэргээр сүр хүчийг үзүүлдэг. Орсон бууртай тэмээнд чоно ч айгаад ойртдогүй билээ. Үүнээс үүдэн чоно Орсон буурны дуу сонссоноос, Оготор шарын дуу сонссон нь дээр гэсэн домог яриа байдаг. Орсон бууранд морьтой хүн хөөгдөж бууранд бариулсан, суудлын машиныг шөргөөж өмнүүр хэрж хөндөлдөөд явуулахгүй байсан гээд баримттай болсон явдал, хууч яриа олон байдаг. Говийн нэгэн аймагт жанжин хүрэн хэмээх буур ид орооныхоо үед өөр нэгэн бууртай тэмцэлдэн хүч тэнцээд бие, биеэ отож хөдлөхгүй хэвтсээр хоёул тэндээ үхсэн гэсэн домог яриа ч тэмдэглэгдэн үлджээ.

    Буур унасан хүн босоо буудаггүй. Дээхнэ үед нэгэн хүн орсон бууранд хөөгдөж худагт оржээ. Гэтэл нөгөө буур нь худгийн амыг таглан дээр нь хэвтэхэд нөгөө хүн буурыг босгох санаатай дороос нь хутгаар гэдсийг зүсэхэд буур босолгүй байсаар хоёул тэндээ үхсэн эмгэнэлт явдал байдаг. 

    Зан төрх: Тэмээ бол их сониуч зантай амьтан бөгөөд аливаа зүйлийг харж сонирхох, үнэрлэх түүнээсээ үргэж тоглох, эзэн хүндээ эрхлэх, хол газар тасралтгүй ширүүн явахад орилж хад, харгана, буттай газар хоргодон хэвтэх, үнсэн дээр хөрвөөж, дэвслэх, өглөө үүрээр бусад малаас түрүүлэн бэлчих, шилээ шөргөөж буур болон бие, биетэйгээ тохуурхан ноцолдох, хоорондоо хэрэлдэх, бурантаг хазах /Энэ нь уясан уяанаас алдуурахын тулд зарим тэмээ бурантагыг шүдээрээ хазаж тасладаг/ уяа тайлах /уясан уяаг мөн шүдээрээ тайлах/ зэрэг зан авир гаргадаг.

    Бурантаг хаздаг тэмээний ойролцоо уясан бурантаг хаздаггүй тэмээ нь нэгнийгээ дууриаж бурантагаа зуух буюу хазаж сурах зэргээр дуураймтгай зан гаргадаг.  Тэмээ их хужирсаг тул бударгана шарилжаар голдуу хооллоно. Зуны халуунд олон хоног усгүй явж чаддаг нь хоёр бөхөндөө усаа хуримтлуулж, түүнээсэээ цангаагаа тайлдагтай холбоотой. Зуны халуунд салхи сөрж алхахдаа ижил сүргээсээ тасарч өөр сүрэгт нийлэх, ганцаараа явах зэрэг хэнэггүй зан гаргадаг, холын билчээртэй, урт хөлийн мал билээ.

    Тэмээ зуны дунд сард даарахыг яана, өвлийн дунд сард цангахыг яана гэдэг гэнэ. Тийм ч учир өвлийн тэмээ зуны тэмээнээс илүү их цангаж ойр, ойрхон ус уудаг ажээ.

    Тэмээгээр цаг агаарыг шинжихүй: Тэмээ бөөнөөрөө ойр байгаа нөмөртэй газар болон бууц бараадан хөлөөрөө газар малтаж хэвтэх, хонины хот, хороо булаалдах,  өглөө бэлчихгүй хотондоо хоргодох, хамраа тургилан шуухирах, хүзүүгээ сунган газар тавьж идээшлэхгүй өдөржин хэвтэхэд цаг агаар эрс муудаж тэнгэр ихээр хүйтэрдэг. Орой хураасан тэмээ тарж хэвтэх буюу шөнө болон өглөө эртлэн бэлчихэд тэнгэр дулаардаг.

    Ашиг шим: Тэмээг унах, ачих холын аян жин тээх зэргээр эдэлгээнд оруулж хол, ойрын ажлаа амжуулахын зэрэгцээ тэмээний ноосоор дээс томох, утас ээрэх зэрэг гэр ахуйн эдэлгээ даах сайн чанарын эдлэл хийж, ахуйн хэрэглээндээ өргөн ашигладаг. Малчид ганган гоёмсог тэмээгээ тохошны ат хэмээн гоёлд унадаг.

    Ингэний сүүгээр ундаа, хоормог, өрөм, ааруул хийж, цай сүлж,  шимийн архи нэрнэ. Тэмээний мах өөхийг хүнсэнд өргөн хэрэглэдэг.

    Тэмээг хол, ойрын бүхий л ачаа бараа тээвэрлэхдээ тэргэнд хөллөх, хомнож нуруу ачих, ганзагалах, тохох гээд ачааны төрөл хэмжээ, хүнд хөнгөнөөс хамаарч янз бүрээр ашигладаг.

    Тэмээний тоног хэрэгсэл: Тэмээ нь хүйтний улирал өвөл, хаврын цагт уналга, ачлаганд хэрэглэхэд тохиромжтойн дээр эдэлгээнд оруулахдаа тусгай тоног хэрэгсэл ашигладаг. Унаж эдлэхэд буйл, бурантаг, ногт, жолоо, таваглаа /тавагч, тавхайч гэж нэрлэх нь бий. Энэ нь эмнэг догшин тэмээг унахад урд хоёр хөлний тавхайгаар уяж хэвтүүлэхэд тусгайлан хэрэглэнэ./ тохош, ташуур, тушаа, бугуйл, зэргийг хэрэглэнэ. Тэмээний тохош нь ширмэл цагаан эсгий, хивсэн тохошнуудыг тохдог. Ачиж нүүхэд хом, шат болон хомны сур, тэнжээний сур, татлаганы сур, дээс зэргийг хэрэглэдэг. Машин техник гараагүй байхад тэмээгээр гэрээ нүүлгэх, хүүхдээ хунз, араганд хийж ачих, гадаад дотоодын аян жинд явах зэргээр ашигладаг байсан.

    Тэмээний хэрэглэлийн хэмжээс: Буйл нь ац баатар хоёрын хооронд барим, бурантаг алд дэлэм буюу 2 м гаруй, хомны суранд 7 алд, татлаганы суранд 13 алд, тэнжээний суранд 8 алд сур тус, тус ордог. Тэмээг олноор уяж сойход урт зэл татаж, зэлэндээ эргүүлэг бүхий уяанаас уядаг.

    Тэмээнээс болгоомжлох нь: Эмнэг догшин гэлтгүй тэмээ нь барьж оосорлох, унаж, ачихад үргэж туйлах, мордох үед босон харайх, тушихаар хөлд нь суухад урд хөлөөрөө таврах, араар нь ойрхон гарахад хойт хөлөөрөө тийрэх, орсон буур хүнийг барих, чээжээрээ түрж унаган дороо хийж өвдөглөн дээрээс нь хөрвөөх, унаа малаас нь авч хаях зэрэг эрсдэлтэй тул болгоомжлох хэрэгтэй.

    Тэмээ хомнох: Тэмээнд ачаа ачихын өмнө хомнож бэлтгэхдээ тэмээг хом шатаар хомнох бол шатны хоорондх олмон /уяан/  дээр тэмээгээ хэвтүүлж шатны олмыг тэмээний том багад тохируулж уяад ороолтны эсгийгээр тэмээнийг биеийг хойт урд талд нь хошуулдан нугалж ороогоод бамбайг хоёр талд нь барьж, эхлээд шатны хойт битүү тушааг бэхэлж, урд тушаагаар чанга сулыг тохируулан чангалж уядаг.

    Ороолт бамбай нь тэмээний биеийг холгохгүй хамгаалах, шат нь хом бамбайг тогтоон барих, шатны эмээл нь бамбайг хоёр тийш унахаас хамгаалдаг. Хомносон хомон дээрээ өөг тавьдаг. Энэ нь хомны бамбайг унагахгүй байх бас нэг тохом болж өгдөг. /зарим газар өөш ч гэж нэрлэдэг/ Гэрээ нүүлгэхэд тэр бүр хомоор хомнох боломжгүй тул хана, униар тэмээгээ хомнож ачдаг. Хом нь тэмээний ачаа даах чадварыг нэмэгдүүлдэг. Тиймээс:

    Тэмээ хомоо даана

     Хом ачаагаа даана хэмээх бөгөөд үүнийг нуруу ачих гэдэг. Ачиж сурсан тэмээ хомны хооронд буюу газарт сунгаж тавьсан хом татлаган дээгүүр гарангуутаа өөрөө хэвтдэг тун ч мэдрэмтгий бөгөөд ухаалаг мал юм. Атан тэмээнд 150-250 кг хүртэлх ачаа ачдаг байна. Хомонд Ороолт эсгий-1, бамбай-2 ба 4 байх бөгөөд эдгээрийг цагаан эсгийгээр оёж хийдэг.

    Тэмээнд тэрэг хөллөхөд урд бөхөнд бөхөвч бүхий хөмөлдрөгө хийж тэрэгний арлыг тогтоодог.

    Жин тээх: Машин техник гараагүй байсан тэр цагт атан тэмээг дотоодын аян нь хөдөө орон нутгаас Хатгал, Ханх, Улаанбаатар зэрэг болон говиос хангайд хужир давс зөөх, хангайгаас говьд мод татах зэрэгт авто машины оронд тээвэрт өргөн ашиглаж байв.

    Говь-Алтайгаас Улаанбаатар хот ороход нэг талдаа 18-20 хоног зарцуулж байсан байна. /энэ нь 800 гаруй км/ Холын аян буюу Бээжин, Хөх хот, Альшаа, Гүмбэнгийн аянд намар яваад хавар ирдэг байжээ. Холын аянд тэмээний алхааг тохируулах гэдэг нэг чухал зүйл байдаг. Энэ нь том алхаатай тэмээг хамгийн сүүлд нь шөрхлөдөг тэр тэмээнд пүлэнг /хонх/  зүүдэг нь ачаа сууж /ачаатай тэмээ нэг ба олноор сугарч хоцрохыг хэлнэ/ хоцрохоос сэргийлж буй явдал болно. 

    Тэмээний уралдаан: Орчин үед тэмээг уралдуулах, тэмээн поло тоглуулах зэрэг үйл ажиллагаа зохион байгуулж байна. Баяр ёслолын /их говийн тэмээний баяруудаар/ үеэр гоёлын нөмрөг, бэлэгдлийн эвэр, нар, хулгана зэрэг тэмээний түүх домогтой холбоотой зүйлийг хийж тэмээг гоёж хэрэглэх нь ажиглагдаж байна.

    Монгол тэмээ Геннесийн номонд: Монголчүүд хоёр бөхт тэмээгээ дэлхийн геннесийн дээд амжилт тогтоолгохоор Өмнөговь аймагт 2016.03.06-07-ны өдрүүдэд тэмээг сургах, буйллах, уналга, эдэлгээнд хэрэлэдэг соёлоо харуулсан олон талт арга хэмжээ явуулж үзүүлсэн. Мөн Монголын 11 аймгийн 1132 тэмээг гарааны зурхайгаас нэгэн зэрэг амжилттай гарган 15 км зам туулан уралдуулж, 1108 тэмээ барианд оруулснаар дэлхийн дээд амжилтыг тогтоож, ЮНЕСКО-д бүртгүүллээ. Урьд нь ӨМӨЗ орон 550 тэмээгээр дэлхийн дээд амжилтыг тогтоож байжээ.

    Тэмээний уралдааныг бага нас буюу торомны, дунд нас буюу тайлагны, дээд нас буюу атны хэмээн гурав ангилан уралдуулдаг бөгөөд уралдах тэмээний уяа сойлгыг хурдан морины нэгэн адил уяаг нь тааруулдаг. Тэмээний уралдаанд заавал хүүхэд гэхгүй насанд хүрэгчид унадагаараа морины уралдаанаас өвөрмөц байдаг. Уралдаанд түрүүлж айрагдсан тэмээний цолыг морины цолны нэгэн адил дууддаг ёстой.

    Өмнөговь аймгийн хөдөлмөрийн баатар тэмээчин Хүрээт гуай 1970-аад оны үед тэмээний цолыг дууддаг байжээ. Мандал-Овоо сумын тэмээчин ардын авьяастан Г.Оргой гуай 1980-аад оны үед тэмээний цолыг зохиож хэлсэн байдаг. Мөн “Малчин телевиз”-ийн сэтгүүлч Шагдарсүрэнгийн зохиосон тэмээний цол бий. ӨМӨЗО-ы Альшаа хошуунаас гаралтай тэмээний цол байдаг гэнэ.

                                    Х.Ивансан, Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сум

    Түрүүлсэн тэмээний цол

    ………………аймгийн…………сумын………багийн ард……..ийн тэмээн сүргийн дотроос…………баяр наадамд түрүүлэн ирсэн энэ хурдан тэмээнүдийн алдар цолыг өргөн дуудья.

                Наадмын асрын өмнө

                Нарийн сайхан

                Бурантаг юугаа өргүүлж

                Алдар цолоо дуудуулсан

                            Энэ тэмээний эрхэм шинж нь гэвэл

    Арванхоёр жилийн шинжийг

    Алдалгүй өөртөө хадгалсан

    Атан сайхан тэмээгээ       

                Уралдааны замд нь гаргаад

                Гарааны зурхайгаас эргүүлэхэд

                Хулгана чихийг хулмалзуулан

                Хөнгөн сайхан тэшин гарав

    Хонин ноосыг сагсалзуулан

    Хоолой хөндийг туулан гарав

    Могой нүдийг тормолзуулан

    Морин зогдорыг сугсалзуулан

    Заг тооройд сааталгүй тэшдэг

    Зандан хүрэн сүргийн манлай

    Гахай сүүлийг эвхэн буулган

    Газрын холоос тэшин гүйдэг

    Нохой нимгэн гуятай

    Номхон төлөв зантай

    Үхэр бүдүүн гэдэстэй

    Үржил шим арвинтай

    Бичин хоёр бөхөндөө

    Сүрлэг шинжийг хадгалсан

    Туулай жаахан хамартаа

    Хөөрхөн шинжийг агуулсан

    Турлаг сайхан биеэндээ

    Тэнхээ чадлыг илтгэсэн

    Уран сайхан хүзүү нь

    Хурмастын лууны шинжтэй

    Уянга сайхан дуу нь

    Хуур лимбийн эгшигтэй

    Бартаат замд сааталгүй

                Барын тавгийг гялалзуулан

    Барианы газар түрүүлэн ирэхдээ

    Тахиа өрөвлөгтэй тэргүүнээ

    Тоногтой ногтоор ногтлуулсан

    Тохош ташуур тушааны

    Донж маяг нь тохирсон

    Хурсан олноо цэнгүүлсэн

    Уясан эзнээ баярлуулсан

    Манант говийн чимэг

    Хурдан хавтгайн удам

    Монгол хүний буян

    Буурал халзан тзмээний             

    Буян хишиг нь дэлгэртүгэй

    Хурай, хурай, хурай.

    Тэмээний уралдаанд түрүүлж, айрагдсан тэмээг ийнхүү цолийг дуудаж занших нь тэмээний соёлын чухал нэг үзүүлэлт  болно. Нүүдэлчдийн тэмээний соёлыг хадгалан үлдэх, дэлхийд ховордож байгаа хоёр бөхт тэмээг хайрлан хамгаалах, тэмээ уяач малчдад урам өгч, тэмээн сүргээ өсгөхөд өөр, өөрсдийн хувь нэмрээ оруулья.

    Үргэлжлэл бий.

    Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын цэцэрлэгийн арга зүйч Х.Ивансан

    Цааш судалвал Тэмээг Хөх Мөнх ТНГР-ийн Атаа таван тэнгэрийн буултын нэг болдог бөгөөд тэмээг гаршуулсанаас эхлээд олон зуун өв соёл бий.

  • Б.Баярсайхан: Орчин үеийн морин хуурын урлалыг дэлхийн нумт хөгжмийн түвшинд хүргэхээр зорьсон

    Морин хуур урлаач мастерууд Монголд тоотой хэд бий. Эдгээр эрхмүүдийн төлөөлөл болсон урлаач бол яах аргагүй Монголын Морин Хуур Урлаачдын Холбооны тэргүүн, морин хуур урлаач Б.Баярсайхан билээ.

    http://morinkhuur.mn

    Бид энэ удаа түүнийг VIP Ярилцлага булангийнхаа зочноор урьж морин хуур урлалын талаар хэсэг хөөрөлдсөн юм. Ингээд морин хуур урлаач Б.Баярсайхантай хийсэн ярилцлагаа хүргэж байна.

    -Морин хуурийг анх хэзээнээс урлаж эхэлсэн бэ? Яагаад энэ замыг сонгов?

    -1992 оноос хойш 26 дахь жилдээ хөгжим урлалын чиглэлээр ажиллаж байна. Анх 1992 онд “Авьяас цогцолбор” нэртэй Нийслэлийн 93-р сургуульд суралцаж байхдаа Монголын нэрт хөгжмийн мастер  н.Жүгдэр багшийн шавь болсон юм.

    Тухайн үед олон сайн хуурчид багшийн хийсэн хуураар тоглож, би  хуурын аялгууг ойроос сонсож эхлээд хууранд дуртай болж хуур урлалыг сонирхож эхэлсэндээ.

    Дараа жилээс нь Улсын Үндэсний Хөгжмийн үйлдвэрт Б.Энхболд мастерийн дагалдангаар орж ажилласан. Үүнээс хойш  өнөөдрийг хүртэл мэргэжлийн морин хуурыг  урлаж байна. Хуур урлаж байх хугацаандаа 2001-2004 онд Англи улсын “Дурхам” хотод хийлийн мастер Tarquin Bolton –ны удирдлаган дор хийл урлал, альто хийл урлалын чиглэлээр сертификат хамгаалсан.

      Энэ нь Орчин үеийн морин хуур хөгжмийн урлалыг Дэлхийн нумт хөгжмийн түвшинд хүргэн хөгжүүлэх зорилгод минь

    түлхэц өгсөн юм.    

    -Өөрийн урлангийнхаа талаар уншигчдад танилцуулна уу?

    -1999 онд морин хуурын мастер, ах Б.Шинэбаяр, дүү Б.Баярсүрэн нартайгаа хамтран Bayaraa & Brothers буюу “Баяраа болон түүний ахан дүүс” компаниа байгуулсан.

    Тэр үеэс өөрсдийн гэсэн морин хуурын урлантай болъё гээд хорооллын байрны подволд үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байлаа.

    2008 онд урлангаа “Pegasus” буюу  “Нисдэг морь” хэмээн нэрлэсэн.  Манай урлан Морин хуураа голчилж урладгаас гадна одоогийн байдлаар товшуур, арьсан хуур экэл, их хуур гэх мэт утсан хөгжмийн зэмсгүүдийг урлаж байна..

    -Урлангийн тань нэр их сонин санагдлаа. Ямар учраас “Pegasus” гэж нэрийдэх болов? Олон нийтийн зүгээс үндэсний хөгжмийн урлан гадаад нэртэй байна гэх шүүмжлэл байсан?

    -Урлангийнхаа нэрийг Хөхөө намжилын домгоос сэдэвлэн нисдэг морь гэж өгсөн. Мэдээж Монгол нэр өгч болох байсан. Гэхдээ морин хуур дэлхийн хөгжим боллоо.  Тухайлбал хоёр жилд нэг удаа манайд дэлхийн морин хуурын фестиваль зохион байгуулагдаж байгаа. Энэ фестивальд 10-15 орны хөгжим сонирхогчид оролцож байна.

    Мөн цахим ертөнц хөгжиж байгаа учир олон улсад цахим хуудсаараа дамжуулж захиалгаар урлах ажил нэлээд хийгдэж байгаа. Тиймээс гадаад хүнд ойлгомжтой нэр байвал зүгээр юм болов уу гэж бодсон. Нэг ёсондоо Монголыг гадаадад таниулах зорилгоор энэ нэрийг өгсөн юм.

    -Гадаадаас ирж буй захиалга хэр байна?

    -Ер нь гадаадаас хийгдэж буй захиалга олон бий. Нийт захиалагчийн 20-30 хувийг нь эзэлж байна. Сард 10 хөгжмийн захиалга орж ирнэ гэвэл 2-3 нь гадаад захиалагчид байдаг. 

     

    Сайн хуур урлахад 7-10 өдөр шаардагддаг

    -Морин хуурыг хэдий хугацаанд урладаг вэ?

    -Хөгжмөөсөө шалтгаалаад янз бүр байдаг. Хөгжмийн зэрэглэл буюу сургалтын эсвэл мэргэжлийн үү гэдгээс хамаарч материал, дизайн, хийц ямар байх, хэдий хугацаанд хийх нь шалтгаалдаг. Хамгийн хямдхан буюу сургалтын хуур гэж бодоход 7-10 хоног шаардагдах жишээтэй. Нарийн мэргэжлийн хуур нь хэдэн сарын хугацаанд бэлэн болдог.

    -Мэдээж шинэ бизнес эхлүүлнэ гэдэг амаргүй даваа. Пегасус урлан өнөөдрийн энэ хэмжээнд хүрэхийн тулд ямар саад, бартааг давав?

    -Анх урлангаа эхэлж байхад дээр дурдсан шиг өөрсдийн гэсэн байргүй, подволд ажлаа явуулдаг байлаа. Подволны бохирын хоолой задрах үе ч хэд хэдэн удаа байсан. Тэр үед ах дүү гурвуулаа хонон өнжиж, урлангаа үргэлжлүүлэн ажиллуулахын тулд бүхнээ зориулдаг байлаа. Тэр үед л хамгийн хүнд, хэцүү санагдаж байсан юм.

    Хуучны подволд том цонх байгаагүй учир өдөр шөнө болохыг ч мэдэхгүй, сарын хугацаанд урландаа амьдарч байсан үе бий. Мэдээж шантрах үе байсан л байх, гэхдээ өөрсдөө хийж буй ажилдаа дуртай байсан учир хэчнээн ядарч, шантарч байсан ч ажлынхаа ард гарах гэж зүтгэсэн.

    Тухайн үетэй харьцуулахад одоо техник технологи, цахилгаан хөрөө, харуул гэх мэт багаж хэрэгслүүд сайжирч байгаа учир хуучныг бодвол арай хурдан хугацаанд хийж болохоор болсон.

    Одоо бодоход бүх зүйлийг өөрийн гараар хийдэг байсан нь хамгийн хүндрэлтэй нь байжээ.

    -Өдрийн хэдэн цагийг ажилдаа зарцуулдаг вэ?

    -Өдөрт ажилдаа 8-10 цаг зарцуулдаг. Зарим үед уран бүтээлч хүний онгод орно гэдэг шиг ажилдаа улайраад суувал шөнө болтол ажиллана. Сэтгэл санаа өөдрөг, өнөөдөр л мод сонсох/хөг тавихад тохиромжтой буюу хөг хөгөлгөөгөө сайн сонсох/ юм байна даа гэвэл шөнө болтол суудаг.

    -Таны хувьд хамгийн сайн болсон бүтээлээ нэрлээч гэвэл?

    -Уран бүтээлч хүн гаргаж байгаа бүтээл бүхнээ сэтгэлээ шингээн хийдэг. Бүтээл болгоныгоо л сайн болгоё гэж бодсон. Хөгжмийн зэмсгийг бид амьд гэж үздэг. Тухайн үеийн жижиг алдаанаас болж хүссэн дуугаралт гарахгүй тохиолдол олон байдаг. Ер нь хөгжим урлаач хүний хамгийн сайн бүтээл нь дуугаралт сайтай хөгжим гэж хэлж болно.

    Гоё дуугарч байж тайзан дээр тоглоочийнхоо ур чадварыг сонсогчдод илүү өндөр хэмжээнд хүргэж чадна. Алдартай морин хуурч, хөгжмийн зохиолч Х.Алтантуг багшийн маань хуучин Ардын Дуу Бүжгийн Чуулгын тайзан дээр тоглож байсан хуур их гоё санагддаг.

    Дэлхийн түвшинтэй харьцуулбал Монгол хөгжим урлаачдын үнэлгээ өндөр биш. Мэргэжилдээ дуртай хүн л энэ салбарт үлдэж чадна. Цэвэр мөнгө, бизнес талаас нь бодсон бол амар биш.

    АНУ-ын Феникс мужид оршдог Дэлхийн хөгжмийн зэмсгийн музей /MIM Musical Instruments musiem /-д Монголын өв соёлыг төлөөлөн, урласан  Морин хуур хөгжим маань тавигдсан байдаг. Алдартай музейд манай бүтээлээс сонгон тавьсанд нь баярлаж явдаг. Энэ нь нэг ёсондоо Монголын үндэсний хөгжмийг дэлхийд таниулах нэг хэлбэр юм.

    -Сүүлийн үед хүн бүр гэртээ морин хуур залж, үр хүүхдүүдээ үндэсний хөгжмийн дугуйланд хамруулах болж. Үүнд юу нөлөөлсөн гэж та хувьдаа бодож байна?

    -Морин хуур өөрөө тэр чигтээ гайхамшиг. Монгол хүн бүр морин хуур гэдэг үгийг сонсохоороо л омогшиж байдаг. 2002 онд Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди албан байгууллага, хувь хүн бүхэн морин хуураа дээдлэх зарлиг гаргасан. Энэ зарлиг нь морин хуур түгэн дэлгэрэхэд нэг талаар нөлөөлсөн гэж хэлж болно.

    Нөгөөтээгүүр сүүлийн үед манайхан гэр бүл, үр хүүхэдтэйгээ гадаад уруу аялах, эсвэл амьдрахаар их явах болсон. Түүнчлэн гадаадад буй монголчууд эх орноо сурталчлах, танин мэдүүлэх хүсэлтэй учир хүүхдүүддээ үндэсний хөгжим сургах нь ихэссэн гэж боддог.

    Нийгэм өөрөө чөлөөтэй болж, хүн юу дуртайгаа сурах боломжтой учир аяндаа гарч ирж байна гэж ойлгож байгаа. 

     

    Монголоос олон улсын сайн тоглоочид гараасай гэж хүсдэг

    -Морин хуурын ая сонсохоор сэтгэл хөдөлж, өөрийн эрхгүй огшоод байдаг. Энэ нь монгол хүн учир сэтгэлд ингэж их тод тусаад байна уу. Эсвэл эл хөгжим өөрөө тийм гайхамшигтай юм уу?

    -Ерөнхийдөө монгол хүн гэхээсээ илүүтэй хөгжимдөө байдаг. Манайхан “Этүгэн” гэж хамтлаг байгуулаад 2000-2010 оны хооронд дэлхийн арваад орноор тоглолт хийгээд явсан л даа. Морин хуур, Монголынхоо соёлыг сурталчлаад явж байхад хүмүүсийн хүлээж авах нь харилцан адилгүй нь ажиглагдсан. Гэхдээ ганц монгол хүн гэлтгүй хөгжмийн мэдрэмжтэй ямар ч хүн анх сонссон их өндөр түвшинд хүлээж авдаг.

    Нэг талаар монгол хүн д л байх мэдрэмж бий. Тухайлбал гадаад хүн хуурыг 10 жил хичээнгүй сураад тоглох, монгол хүн хоёр жилийн дотор сураад тоглоход монголчуудаас гарч буй аялгуу арай л өөр. Энэ нь мэдрэмж нь цаашлаад монгол хүний цусанд байдаг гэж хэлж болно.

    бүх хөгжимтэй тохирдог, язгуур, сонгодог төрлийн аяыг алийг нь ч тоглож болох

    -Ойрын хэдэн жил гадаад хүмүүс морин хуурыг сурах нь ихэссэн. Нэг талаар үндэснийхээ хөгжмийг дэлхийд таниулж байна гэдэг. Гэхдээ хэсэг бүлэг хүмүүс үүнийг эсэргүүцэж байгаа. Энэ талаарх таны бодол?

    -Монголчуудад иймэрхүү сэтгэлгээ байсан нь дээр гэж би боддог. Гэхдээ хэт юмыг өмчлөх бол тийм сайн зүйл би. Ялангуяа манай хөгжим дэлхийн түвшинд тараад, болж өгвөл дэлхийн хуурчид хоорондоо өрсөлддөг, олон улсын сайн тоглоочид бий болоосой гэж хүсдэг.

    Үндэсний хөгжмийг маань гадаадууд сонирхож байгаад нь би нэг талдаа баяртай байдаг.

    -Мөн сүүлийн үед үндэсний хөгжмийг поп урсгалтай нийлүүлж уран бүтээл туурвиж байгаа. Гэвч энэ нь хэт ихэсвэл үндэсний гэх зүйлээ алдахад хүргэх нь гэсэн айдас байна?

    -Мэдээж хүүхэд залуусын сэтгэлгээ, сонголтыг хязгаарлах аргагүй. Сонсогч, хүлээн авагчид байгаа учраас тэр бүтээл, чиглэлийг үгүйсгэх боломжгүй. Хуучны нандин зүйлсээ алдах гээд байгаа гэдэг нь үнэн. Уламжилж ирсэн маниар, техник, уртын дууны нугалаа гэх мэт эдгээрийг мэддэг чадвартай мастер хүмүүс нь цөөрөөд байна.

    Залуучууд нь тэр бүхнийг өвөлж авах хүсэлтэй юу гэхээр үгүй. Сүүлийн үед буцаад уртын дуу тоглох ур чадварыг бүрэн эзэмшсэн багш, тоглоочид багассан гэдгийг ойлгож, авч үлдэхийг хүсэх болж.

    -Ажиглаад байхад морин хуур сонгодог, язгуур гээд бүх төрлийн хөгжимтэй зохицож сонсогддог. Энэ нь хуур хөгжмийн бас нэг гайхамшиг байх?

    -Хялгасыг хялгасаар хөрөөдөж аялгуу гаргадаг цорын ганц хөгжим морин хуур юм. Харахад хоёр чавхдастай мэт харагдаж байгаа ч, нэг чавхдас нь 100 гаруй хялгас байдаг. Энэ нь нэг онцлог юм.

    Түүнчлэн тоглохдоо хялгасан дээр хуруугаараа дарж биш, хумсны толиогоороо хажуугаас нь дарж тоглодог учир гарч буй дуу, авиа нь өөр байдаг. Англид хийл урлалаар явж байхдаа энэ өнгөний ялгааг мэдэрсэн юм.

    Дэлхий дээр бүх хөгжимтэй тохирдог, язгуур, сонгодог төрлийн аяыг алийг нь ч тоглож болох хувирамтгай чанартай хөгжим ховор. Эдгээр хөгжмийн нэг нь морин хуур юм.

    -Хэрэв сайн морин хуур авахыг хүсвэл ямар хуур сонгох ёстой вэ?

    -Хуур авахыг хүсвэл урлаачтайгаа нүүр тулан уулзаад, тухайн урлаачийн өөрийн гараар хийсэн бүтээлийг сонгох хэрэгтэй.

    Хамгийн гол нь дамжлагаар биш нэг урлаач эхнээс нь дуустал нь бүх юмыг өөрийн гараар хийсэн хуурыг авахыг зөвлөж байна. Учир нь тэр хуурт тухайн урлаачийн сэтгэл зүрх гээд бүгд шингэсэн байдаг.

    Болж өгвөл захиалгаар хийлгэх хэрэгтэй. Эсвэл тухайн урлаачийн хийсэн хуурыг худалдаж авах нь зөв.

    -Танай урлангаар орж ирэхэд морин толгойтой хийлний зураг анхаарал их татсан. Энэ хийлээ хэдэн онд урласан бэ? Яагаад заавал морин толгойтой хийл гэж?

    -Энэ хийлийг 2001-2004 онд Англид суралцаж байхдаа мастерын урланд хийж байсан. Хамгийн анхны хийлээ хийгээд эхэлчихсэн байлаа. Тэгсэн надад анхны хийлээ морин толгойтой хийвэл яадаг юм гэсэн санааг удирдагч мастер маань зөвлөсөн юм.

    Хийлийн толгойг хийх гэж таван толгой сольсон. Эхлээд морин хуурынхаа л дизайнаар бодоод хийсэн толгой маань тохирохгүй байсан. Олон толгой сольсны эцэст энэ морин толгойг урласан юм.

     

    Морин хуур тоглоочийнхоо зүрх сэтгэлд орж, дөлгөөн болгодог

    -Хөгжим хүнийг хүмүүжүүлдэг гэдэг. Энэ талаар?

    -Хөгжим тоглож сурахын тулд нэгдүгээрт сууж сурах шаардлага гардаг. Энэ нь нэг ёсондоо тэвчээр их шаарддаг гэсэн үг. Эхлээд сууж сурч байж гайгүй өнгө гаргана гэхээс биш хэт их хөдөлгөөнтэй хүн сурна гэдэг хэцүү. Үүнээс эхлээд л байдаг байх гэж би боддог. Морин хуур хөгжим өөрөө тоглож байгаа хүнийхээ зүрх сэтгэлд орж, тайвшруулж, дөлгөөн даруу болгодог.

    Энэ нь хүний сэтгэлийг нэг ёсондоо зөөллөж, ааш занд нь нөлөөлж байгаа хэрэг юм.

    Ярилцсан: Ж. Хулан

    Эх сурвалж: ZALUU.COM – Үндэсний тэргүүлэгч сайт

    Мод хөглөөч

    		 Mongolian Economy

    Хорвоо дэлхийг бүүвэйлэх морин хуурын хоёрхон чавхдаснаас уянгалах зөөлөн аялгуугаар монгол орныг төсөөлөх гаднынхан цөөнгүй. Монголчууд бид ч мөн адил морин хуураа дээдлэн, өөрийгөө болоод өвөг дээдсийн ариун түүхийг энэ хөгжимтэй салшгүй холбоотой хэмээн үзэж хоймортоо залдаг. Тиймээс манай сэтгүүл энэ удаагийн “Made in Mongolia” буландаа морин хуур урлаачтай уулзлаа.

    Хуур хийхэд хамгийн тохиромжтой мод нь хус, хуш, нарс 

    Босго давах төдийд мод, цавууны үнэр хамар цоргиж тог тог гэх чимээ сонстох аж. Хамаг оюун санаагаа хийж буй зүйлдээ төвлөрүүлсэн 30 гаруй настай энэ эр орчин тойрноос тасарчихсан гэлтэй харагдана. Хүн орж ирсэн гэдгийг ч мэдэх сөхөөгүй нимгэн хавтгай модтой “ноцолдох” түүнийг “Bayar and Brothers” ХХК-ийн захирал, урлаач Б.Баярсайхан гэдэг. Энэ сонирхолтой үйлдэл нь сайн морин хуур урлах хамгийн чухал ажиллагаа ажээ. Түүний тогших хавтгай мод нь хуурын цар буюу ишний дор байрлах дөрвөлжин хайрцаг бүхий зүйлийн нэг тал нь аж. Ийнхүү тог тог тогших нь модыг хөглөж байгаа хэрэг. Б.Баярсайханы хэлснээр Мод бүхэн өөрийн хөг “хэл”-тэй байдаг гэнэ. Морин хуур урлаж буй хүн модны юу гэж хэлэхийг сонсож чаддаг мөн өөрийгөө ойлгуулдаг байх нь хамгийн чухал ажээ. Тиймээс мод тогшиж хөгийг нь тааруулж чадаж гэмээнэ морин хуур өөрийн гэсэн хөг аяыг гаргаж чаддаг байна. Морин хуурын ишний дор байрлах дундаа нүхтэй дөрвөлжин хэсгийг цар гэдэг байна. Энэ хэсгийг бүрдүүлж байгаа модыг сайн хөглөхгүй бол хуур сайхан дуугарч чадахгүй. Б. Баярсайхан урлаачийн хэлсэнчлэн “Хүн бүрт цар хөглөх өөр өөрийн гэсэн арга бий. Зарим нь модыг хөгжмийн эгшгээр хөглөж байхад нөгөө хэсэг нь нимгэн зузааныг нь шалгадаг. Харин би бол тогшиж хөглөдөг. Мод хөглөх нь нэлээд ур дүй, дадлага туршлага шаардсан ажил. Хэрвээ царны хөг буруу байх юм бол хэчнээн сайхан чавхдас байлаа гээд хуур олигтой дуугарахгүй” гэсэн юм.

    Тухайлбал, өсгөгчгүй чанга яригч дуугардаггүй шиг царгүй морин хуур хөг ая гаргаж чадахгүй. Мод ямар хөгтэй байх нь маш олон зүйлээс шалтгаалдаг юм байна. Тиймээс морин хуур хийх модыг хэд хэдэн шалгуураар сонгоно. Чухам ямар мод сонгохоос л морин хуур урлах ажил эхэлдэг гэсэн үг. Уулын хаанаас, хэдэн настай, хэрхэн хатаагдсан мод сонгох вэ гэдгийг нарийн шийдсний дараа модыг хэмжээний дагуу авдаг байна. Хуур хийхэд хамгийн тохиромжтой модонд нь хуш, хус, нарс орно. Ингээд сонгосон модоо наранд зөв хатаах ёстой. Яаж хатаах нь тухайн урлаачийн өөрийн гэсэн нууц гэнэ билээ. Хэр удаан зөв хатаана чанарждаг байна. Б.Баярсайхан “Би 20 -иод жил хуур урлаж байна. Би анх хуур хийхийн тулд хатааж авсан модоо одоо ч гэсэн хадгалдаг. Хамгийн нандин гэсэн захиалгатаа тэр модноосоо ашигладаг” гэсэн юм. Ийнхүү хатаасан модоор хамгийн түрүүнд захиалагчийн өгсөн загварын дагуу морин хуурын толгойн хэсгийг хийнэ. Үүний дараа ишийг нь хийх бөгөөд хуур захиалсан үйлчлүүлэгчийн онцлогт тохируулан өргөн, нарийн, урт, богино хийдэг байна. Энэ хооронд, мар, чих, нум гээд бусад зүйлийг бэлэн болгоно. Хамгийн сүүлд царыг хийх бөгөөд дээр дурьдсанчлан хөглөж мөн эрхий хуруун чинээ жижиг харуул, алх, хөрөө зэрэг сонихон багаж хэрэгслээр харуулдах, зүлгэх, зүсэх гээд нэмэлт ажлыг хийж гүйцэтгэнэ. Дөрвөн хавтан бэлтгэх ба нүүрэн хэсгийн хавтанд нүх гаргана. Энэ нүх мөн дуугаралтад нөлөөлөх гол хүчин зүйлсийн нэг учраас их учиртай. Үүний дараа бэлэн болсон хавтангуудыг хооронд нь нааж цар өөрийн гэсэн хэлбэр дүрсээ олно.

    Хуурын чавхдасын нэг нь л гэхэд 100-120 ширхэг сүүлнээс бүрддэг

    Урлаач сайн хуур хийж чадах эсэх нь түүний багаж хэрэгслээс ихээхэн хамааралтай. Одоо хорвоо дэлхийг гайхшруулсан хоёр чавхдасыг бэлтгэх ажил хүлээж буй. Морин хуурын чавхдасыг адууны сүүлээр хийх бөгөөд хууранд бэхлэх явцад тасрахааргүй бөх батыг сонгоно. Хэдийгээр харахад хоёрхон чавхдас байгаа мэт ч үнэндээ нэг чавхдас 100-120 ширхэг адууны нарийн сүүлнээс бүрддэг ажээ. Тиймээс ширхэг бүрийг сайтар шалгах хэрэгтэй. Дараагийн шатанд ийнхүү сонгосон сүүлээ боловсруулна. Хүн бүр өөр өөрийн аргаар боловсруулах ба хамгийн анхаарах зүйл нь сүүлийг гэмтээлгүйгээр цэвэрлэх явдал юм. Б.Баярсайхан сүүлийг цэвэрлэхдээ ихэвчлэн эдийн савангаар угаадаг гэнэ. Хэрвээ өөр төрлийн бодис угаалгын нунтгаар угаавал сүүлний тослог, бөх бат чанар алдагддаг байна. Ийнхүү чавхдасыг бэлэн болгосны дараа эд ангиудыг өөр хооронд нь холбоно.

    Морин хуурын нэг онцлог нь хадаасаар тогтоосон эд анги нэг ч байхгүй бөгөөд ямар нэгэн металл, төмөрлөгийн зүйл ордоггүй цөөхөн хөгжмийн зэмсгийн нэг юм. Ийнхүү хэлбэр дүрсээ олсон бэлдэцээ будаж, янзална. Морин хуурын эх бие бэлэн болох үед өмнө нь бэлтгэсэн чавхдасыг бөхөлнө. Царны дотор талд мөн хөглөгч байрлуулах агаад энэ нь чавхдаснаас ирэх аяыг боловсруулаад гадагш гаргадаг гэнэ. Энэ бүгдийн дараа хуурын хоёр чавхдасыг тоглох ая, тоглож буй хүнээсээ шалтгаалан өөр өөрөөр хөглөдөг ажээ. Ийнхүү бэлэн болсон морин хуур “Рegasus” дэлгүүрт эзнээ хүлээн эгнэнэ. Уг дэлгүүрт морин хуур дунджаар 350 мянган төгрөгөөр худалдаалагддаг аж. Б.Баярсайханы хийсэн морин хуур өдгөө чанартай, цэвэр дуугаралттай, өнгө үзэмж сайн гэх үнэлгээг үйлчлүүлэгчдийн зүгээс авчирчээ. Түүний хэлснээр “Өнөөдөр манайд олон хүн морин хуур хийж байна. Гэхдээ гарын таван хуруунд багтах цөөн тооны урлаачид л чанарын өндөр түвшинд хийдэг. Гадуур зарагдаж байгаа хуурыг аль нь сайн, аль нь муу гэдгийг жирийн хүний нүдээр ялгах боломжгүй. Тиймээс хүн бүр л өөрийн хийсэн морин хуурыг сайн гэх байх. Ийм учраас ихэнх мэргэжлийн морин хуурчид өөрийн гэсэн хуур урлаачтай байдаг” гэсэн юм. Тэрбээр хуур урлаад зогсохгүй “Этүгэн” нэртэй морин хуурын хамтлагт хүчин зүтгэдэг.

    Мөн “Pegasus” төвд бүх л төрлийн хөгжмийн сургалт, худалдаа эрхэлдэг ажээ. Өнөөдөр түүний урласан хөгжмийн зэмсэг нь Монголын морин хуурыг төлөөлж АНУ-ын Нью -Йорк дахь “Shubert club” хөгжмийн тvvхийн музей, Аризона мужийн Феникс дахь дэлхийн хөгжмийн музей /MIM/ -д тавигдсан байна. Түүнчлэн УАДБЧ, Морин хуурын чуулга, СУИС, ХБК, Соёлын дээд сургууль зэрэг урлагийн байгууллага төдийгүй Япон, Буриад, ӨМӨЗО-ны морин хуурчид Б.Баярсайханы бүтээлээр хөгжимддөг. Тэрбээр 2009 онд “Морин хуурын стандарт хэмжээ” хэлэлцүүлэг зохион байгуулж, баталгаажуулсан зэрэг нь түүний 20 -иод жилийн туршид хичээнгүйлэн зүтгэсний үр дүн юм. Б.Баярсайхан морин хуурыг өр зүрхнээсээ хайрладаг нэгэн билээ. Өөрийн ур, ухаанаар хийсэн хуураар хүний сэтгэлийг хөдөлгөн хөгжимдөх нь амгалан хийгээд сэтгэл хөдөлгөм ажээ. Хуур, хүн хоёр зохицон уусахын хором энэ ажгуу.

    Эх сурвалж: mongolianeconomy.mn

  • ХӨГНӨӨСТЭЙ ИСЭЭНҮҮД | ХҮНИЙГ ХӨГЖСӨН ЭСЭХИЙГ ХЭРХЭН ХЭМЖИХ ВЭ

    ХӨГНӨӨСТЭЙ ИСЭЭНҮҮД
    Л. ТҮДЭВ

    – Монгол хүн билгээрээ
    – Түвд хүн ид шидээрээ
    – Хятад хүн наймаагаараа

    Нэг. Дээшээ доошоо хоёр
    Хүн эхээс төрөхдөө доошоо унаад дараа нь дээшээ босдог. Тэрэн шигээ үйлдлийг насан туршдаа хийдэг. Ноён юмуу дарга болохыг хүсдэг. Хаан болох санаатай ч бас байдаг. Ноён ч бай, дарга ч бай, хаан ч бай дээшээ өргөгдсөн өндөрлөгт гарсан хэрэг. Гэвч тэр дээшлэлт мөнх биш. Ноёныг ч юмуу, даргыг ч юмуу, хааныг ч юмуу түүхэн унагаах, огцруулах, тэр ч байтугай цаазлах ч удаа байдаг.

    Тэр бүхнийг үзэлгүй босоогоороо байж байвал хөгшрөлт гэдэг байгалийн хуулиар доошоо унадаг. Ер нь ч тэгээд өгсөхөөс уруудах нь хэцүү байдаг. Өгсөж буй хүн баяртай, уруудаж буй хүн гунигтай байдаг болой. Оргилсон гал өөдөө ноцдог Урссан ус уруугаа явдаг гэдэг ертөнцийн жам юм. Түүний эсрэг

    “Дэлхийн шороог дээш нь цацвал доошоо унана
    Дэнгийн гэрлийг доош нь харуулавч дээшээ босно”

    Тэгэхээр хүн өөд нь чулуу хаяхыг болгоомжлохгүй бол өөрийн нь толгой дээр унадаг. Зарим нь үүнийг ухаардаггүй. Өөд нь чулуу шиднэ гэдэг давхар утгатай үг. Жинхэнэ чулуу шидэх нэг утга нь, Үгэн чулуу шидэх бол бас нэг утга нь юм. Өндөрт гарсны дараа тэр хүн өөд чулуу ч шиднэ, үг ч шиднэ.

    Өндөр хүн доог, тохуун суманд оногдохдоо амархан. Харин одой намхан хүнийг бол оноход бэрх гэдэг билээ. Бас “өндөр уулан дээр гарахад толгой эргэдэг” шиг өндөр албан тушаалд гарвал толгой бас эргэж мэднэ. Өндөр болох тусам сүүдэр нь уртасдаг. Гэтэл наран өөд хараад л яваад байвал сүүдрээ хэзээ ч үзэхгүйд хүрнэ.

    Тэгэхлээр алдар нэр чинь сүүдэр шиг чинь өмнө хойн гарч, заримдаа өөрөөс чинь өндөр болж заримдаа өөрөөс чинь намхан болж байдгийг санах явах учиртай. Өндөрт авирч явахдаа бусдад тус болж байхгүй бол буцаж буухад замд чинь тэд нар ахиад дайралдана гэдгийг санаж байхад хэрэгтэй.

    Хүн болгон бусдаас ялгаатай бас өдөр ирэх тусам өөрөөсөө ялгаатай болдог.Тэгдэг нэг гай бол өндөр хэргэм бас хөрөнгө мөнгө нь эзэмшдзг эзнээ эвддэг, түүнд атаархагч ядуу, доодсыг ч бас адилхан эвддэг удаа цөөнгүй. Энэ бүхнийг тунгаан бодож явахгүй бол “Гэрийн хий дээшээ, гэдэсний хий доошоо” гардаг түгээмэл явдал бий шүү.

    Монгол эртний мэргэдийн амнаас ч өрнөдийн цэцдийн бичлэгээс ч ийм санааг мэдлэгийн аргал түүхээр араг үүрч, үзгэн савар барьж явахдаа би олж мэдсэнээ исгэж, тараг бүрэхээр үүнийг бичвэй.

    Хоёр. Оюуны итгэлцүүр
    Одоо үед буюу шинжлэх ухаан, мэдээллийн зуунд хүний оюуны хэмжүүрийг арван итгэлцүүрээр авч ярьдаг болоод байна, Урьдын цагт бол өөр хэмжүүр байв.

    -Монгол хүн билгээрээ
    -Түвд хүн ид шидээрээ
    -Хятад хүн наймаагаараа, гэдэг онцлогоор нь хэмждэг ардын уламжлал байсан. Амьдралд бол энэ нь үнэмшилтэй хэмжүүр байсан ажээ. Орчин үед оюуны итгэлцүүр их нарийсгасан хэмжүүрт орсон юм.

    Нэгд. (IQ-#inteltigence quotient) буюу танин мэдэх чадвар. Үүнд тунгаан асуудал шийдэх, шинийг судлах чадварууд багтдаг байна.
    Монголчууд IQ-гийн ерөнхий үзүүлэлтээрээ дээгүүр байранд орж байгааг гадаадын зарим судлаач нар тогтоосон байна, Европчуудын тархи 1330 грамм бол Монголчуудынх 1382 грамм ажээ. Профессор Ричард Линк Тату Венховенкий судалснаар дэлхийн 185 орноос 21 дүгээрт нь монголчууд IQ-гээрээ дээгуур байрт оржээ.

    Уул нь хүн ная наслах юм бол тархи оюундаа цуглуулан боловсруулах боломжтой мэдээлэлийг нь цахим пянзанд бичих гэвэл 71428571428870000 дискотек (пянз) (17 оронтой тoo) хэрэгтэй болох юм байна гэж хэдэн жилийн тэртээ тооцоо гаргасан байдаг билээ. Харамсалтай нь энэ их чадамжаас сайтар ашигладаг мэдээллийн оюуны сангаа их баяжуулдаг хүн ховорхон байх ажээ.

    Энэтхэгийн “цээж тооны” рекорд тогтоогч Шакунтала Дэеи гэгч 1980 оны 6-р сард ердөө л 28 секундын дотор гучин оронтой тоог хоёроор үржүүлэхэд түүнийг нь зөв эсэхийг шалгах гэж цахим бодогчоор хэдэн цаг ажиллаж”байж бодож гаргасан байна. Хүний QI ийм чадалтай нь цахим техникээс давуу байгааг харуулж чаджээ.

    Хоёрт. (EQ – #emotional quotient) буюу сэтгэл хөдлөл харилцааны чадварын итгэлцүүр.
    “Нэгэн сэтгэлт эр болбоос эр бус эрдэнэ
    Хоёр сэтгэлт эр болбоос эр бус эм гэгдэнэ
    Нэгэн сэтгэлт эм болбоос эм бус эр хэмээгдэнэ” гэж монголын эртний сургаал байдаг билээ. Харилцааны чадварын хуучин хэмжүүр юм. Харин өнөө үед “Олон ургалч үзэл” гэх шиг хэлбэрийг бусдаас хуулж “Олон санаат оргож чаддаггүй” үлгэрээр орж олон намын тогтолцоо буй болгосоор байгаа нь “Эр бус эм гэгдэх” маягтай харагдахад хүрч байна.

    Гуравт. (AQ – #adversity quotient) Өөдрөг санаа бэрхшээл давах зориг эрмэлзлэл ,зүтгэлийн итгэлцүүр юм.
    -“Хүний тамир бодолдоо байдаг, Хүлгийн тамир туурайндаа байдаг”

    -“Сүүжиндээ хүчтэй хүн ганц биеэ тэжээх, Сэтгэлдээ хүчтэй хүн түмэн хүнийг тэжээх”

    -“Харанхуйг туулбал гэгээнийг үзэх, Холыг туулбал жаргалыг үзэх” гэхчилэнгээр монголчууд сургадаг байсан нь өөдрөг санаа, бэрхшээл даван туулахын зөвлөмж байлаа. Одоо үед бол “Идэвхитэй зарчмын номлол “юм.

    Дөрөв, (CQ – #creative quotient) бүтээх чадвар, шинийг эрэлхийлэх, зохион бүтээхийн итгэлцүүр юм.
    -“Бичгийн хүмүн бэхэнд эргэх, Балт зөгий цэцгэнд эргэх “

    -“Эр хүний уран нь чөдрийн дэгээвч дээр, Эм хүний уран нь дээлийн шилбэн дээр”

    -“Эрхийдээ эрдэмтэй, Долоовортой домтой” гэж монголын эртний сургаал бий.

    Монголчууд орчин үед уран бүтээлийн салбарт ч, дархлан бүтээхийн салбар ч оёосон бүтээлийн салбарт ч, байгуулан бүтээхийн салбарт ч, тариалан ургуулахынталбарт ч ,оюун ухаанаа, авьяас чадвараа дайчилаж эхэлсэн гэж болно, Баруун зүгийн соёлт гэх ертөнцөд одоо л гараагаа авч байгаа нано технологи (бичил арга) эзэмшихээс бас хоцорсонгүй.

    Тэр тусмаа Ховдын Дарвийн хөдөөний гаралтай хүүхэн Р.Мядагмаа цахиурын хэт ислээр анхдагч нано бүтээгдэхүун гаргаж авлаа. Тэгтэл бас нэг монгол залуу үнэт ховор Очир-Эрдэнэ гэдэг (алмааз) чулууг гардан бүтээж дэлхийг шуугиулж эхэллээ.Ийм чадвар залуу үеийнхэнд маань байгаа нь CQ оюуны өндөр итгэлцүүртэй байгаагийн шинж. Гагцхүү тэрийг нь дэгжээж, дэмжиж улам бадруулахад л төр засгийн CQ хэрэгтэй байна.

    Тав. (SQ – #search quotient) оюун санааны мэргэн ухаан, суу заль, зорьсондоо хүрэх чадлын итгэлцүүр
    -Өрнөдийнхөн оюун ухаанаа тархи толгойд гэдэг

    -Хятад хүмүүс түүнийгээ гэдсэнд бий гэдэг

    -Монголчууд түүнийгээ цээжиндээ бий гэдэг байлаа.

    “Цээж сайтай хүн” , гэж монголчууд ярьдаг нь өргөн ханхар цээжтэйн тухай үг биш. Харин үндэстнийхээ соёлын уламжлалт өвийг сайн цээжилж хадгалсан хүн буюу ер нь мэргэн ухаалаг болсон этгээдийг “цэжтэй хүн” гэдэг. Тийм хүний цээжнээс хэдэн түмэн мөр бадаг бүхий баатарлаг туульс ундран гардаг.

    Тууль хайлагч монгол хүн гурван өдөр, гурван шөнө ч “Гэсэр” “Жангар” тэргүүтэн туульсаа цээжнээсээ ундруулж чадна. Эзэн Чингисийн их гүрний үед бүрэн эрхт элчийн нотолгоо болж байсан “Гэргээн” эхэнд “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор, их суу залийн иггээн дор” гэсэн хоёр мөр бичээстэй байдаг асан.

    “Суу заль” гэдэг бол оюун ухааны дээд хэмжүүр байлаа. Иймээс ч “Суут” хүн гэж ярьдаг, бичдэг байлаа. Гэтэл “зах зээлийн харилцаанд ” орсон одоо үед “заль” гэдэг үгийг доош нь унагаж “заль мэх” хэмээн ойлгож зальдах, мэхлэхэд толгойгоо өгдөг хүмүүс олширч байна. Залилах мэхлэх арга бол эцэстээ заавал илэрдэг “занга” тул өөртөө тийм занга тавих нь аюултайг ойлгох ёстой.

    Зургаа. (DQ – #development quotient) бие даах өөрийгөө хөгжүүлэх ухааны итгэлцүүр
    -“Агт морь бүдрэхгүй бол заан болох, Ард хүн эндэхгүй бол хаан болох”

    -“Ухааныг утсаар уяж болохгүй, Санааг саванд савлаж болохгүй”

    -“Сэцэнд хоёр чих илүүдэх үгүй Тэнэгт ганц хэл цөөдөх үгүй” гэж монголчууд сургамжилдаг билээ.

    Дэлхийшин (глобальчлагдаж) байгаа өнөө үед дангааршин алдарших, хөрөнгөжих тухайд санаа тавьж үндэстнээ авч үлдэхэд ухаан зарах хэрэгтэй байна. Монгол ардын урлаг (морин хуур, хөөмий, биелгээ, уртын дуу гэхчилэн) маань дэлхийд хосгүй гэдгийг үзүүлхэд залуу үе их идэвхитэй ажиллаж байна.

    Харин эдийн засгийн үзүүлэлт, үйлдвэрлэн бүтээх зүйлээрээ өөрийгөө хөгжүүлэх, бие даасан онцгой юмтай болох нь чухал. “Гартаа байхад Гаднаас эрэх” хэрэг юун

    Долоо. (MQ – #moral quotient) ёс суртахууны ариусал, харилцааны зохицуулалтын итгэлцүүр,
    -“Залуу цагт эцэг эхийн эрхээр, Идэр цагт эхнэр, нөхрийн эрхээр, Өтлөх цагт үр хүүхдийн эрхээр” гэж хуучны ёс суртахууны нэгэн сургамж байлаа.

    Одоо бол “хүний эрхээр”гэдэг үг дэлгэрч “Хүний эрх” хэмээх далбаан дор эрхээ хэтрүүлж, эрх нь дэндэх, эрхээ гажуудуулах муу нөлөө хүчтэй болж байгаа тул

    -“Эв түмэн лан, Эрдэм мянган лан”,

    -“Инээх хацартай, Ичих нүүртэй”

    -“Цээжиндээ бодлоготой яв Чихэндээ сонортой яв” гэдэг ардынхаа аман хуулийн эрхээр эрхээ эдлүүштэй билээ.

    Найм. (NQ #net quotient) мэдээлэлжих, мэдээлэл ашиглах, мэдээлэлжүүлэх ухааны-итгэлцүүр
    Хорин нэгдүгээр зуун бол мэдээлэлийн зуун гэж оношлогдоод байгаа. Бид тэрхүү зууны босгоор алхан ороод анхны мөчлөг дуусч “арван гуравны агт араа” ургах боллоо. Монголчууд дэлхийн талыг ноёрхсон их эзэнт гүрнийхээ үед “мэдээ” хүргэгчтэй байсан.

    Тэрнийгээ “дуун бариулах”гэж нэрэлдэг байсан бөгөөд буухиа морин элч тэрхүү “дууг” цээжлээд зав зайгүй довтолгосоор дараагийн элчид халаагаа өгөхөд нөгөөтөх нь залгаж аваад цааш бухиалан дараачийн бухиад хүргэн тэр нь цааш өдөр шөнөгүй давхисаар Монголоос Европын наад хаяанд гурав хоногийн дотор мэдээг хүргэж чаддаг байлаа.

    Энэ бол тэр үедээ цахилгаан цахих адил хурдтай мэдээлэл дамжуулах морин буухиа байлаа. Гэвч өнөөдөр мэдээлэл дамжуулах хурд нүд ирмэх зуур дэлхийн аль ч өнцөг буланд хүрдэг боллоо. Цахим эрний энэ ололтоос монголчууд хоцорсонгүйгээр барахгүй одоо хүн амын 90 гаруй хувь нь гap утастай, 20 гаруй хувь нь интернет “ухдаг” ,бас төчнөөн хувь нь цахим тоглоомоор зугаацаж цахим аргаар жиргэдэг, “электрон зугаатай” болчихоод “Э-засаглал” тогтоох зүгтээ явж байна.

    Энэ бол NQ итгэлцүүрийн хувьд монголчуудын оюуны чадавхи тун ч өндөр байгааг харуулж өглөө. “Мэд” гэдэг ганцхан үетэй үгийг 30 хүртэл үсэгтэй болгон хэлж чадах монгол хэлний гайхамшигт чадал ч харагдах бөгөөд “мэдээлүүлэгдчихсэнээрээн эрин зуунтайгаа хөл нийлүүлэх, аягүй бол түрүүлэх бололцоогоон харууллаа.Одоо олсон мэдээллээ үйлдвэрлэл ,бүтээл болгохыг зорих л үлдлээ.

    Ес. {BQ – #bonding quotient) Эцэг эх байх элбэрэл, гэр бүлийн ухаалагийн итгэлцүүр
    -“Аавын үгүйд ах нь аав, Ээжийн үгүйд эгч нь ээж”

    -“Үүд өрх тэлэх хүүтэй, Ураг төрөл татах охинтой”

    -“Хань биендээ түшиг, Хатан эрдээ түшиг” гэж монголчууд айл гэрийн журмыг тодорхойлдог байв, Харин орчин үед, ялангуяа зах зээлийн замыг сонгосноос хойш гэр бүл салах, хүүхдээ өнчрүүлэх, тэр ч байтугай нялх амьтнаа гудамжинд хаях бузар нүглийг эх, эцгүүд үйлдэх болсон нь үйлийн үр, эргэж буудаг, үрийн заяа хаяж гомддогтоо хүрсэн төдийгүй ер нь хүн ёсны эсрэг гэмт хэрэг юм.

    Иймээс эцэг эх байх гэр бүлээ ухаалагаар авч явах итгэлцүүрийг бүүр төр, засгийн хэмжээнд маш нарийвчлан сажруулах асуудал бүүр Үндэсний Аюулгүй байдал, үндэстэн мөхөх эсэхийн зэргэмжинд авч үзэх шаардлагтай байна. Энэ талаар ялангуяа идэр насныхны “ухаанд нь ухна үхэж” хэрхэвч болохгүй юм.

    Арав. (FQ – #Financaial) санхүүгийн ухаан саятан болох чадварын итгэлцүүр
    -“Малтай хүн бага баян, Үртэй хүн өнөр баян, Эрдэмтэй хүн эрхэм баян” гэж монгол аман сургаал бий. Энэ нь одоо үед бол манайх тавиад сая малтай болсон нь гурван сая хүрэхгүй хүн амтай улсад маань “бага” биш “том” баян болсонтой адил юм.

    Учир нь малаас мах, сүү, өөх, тос, арьс ,шир,ноос,ноолуур, эвэр, туурай гээд олон тооны жинхэнэ төрийн бодот баялаг авдаг. Тэгвэл нүүрс бол ердөө л ганц төрлийн баялаг. Тэгээд бас нөхөн сэргэгддэггүй зүйл. Малынх бол мал өөрөө өөрөөсөө ургуулдаг нөхөн сэргээгдэх (мал өсөхөд) баялаг юм.

    Хүн тэр баялагаар нь хүнс,хувцас,эсгий,архи хүртэл үйлдвэрлэдэг тул цогцолбор баялаг тээгч нь мал юм. Гагцхүү мал нь зүгээр өгдөг тэр буяныг нь дэлхийн стандартад хүртэл нарийн боловсруулж үнэ хүргэхэд хөнгөн хүнсний үйлдвэртээ хөнгөмсөглөхгүй хандах ёстой. Тэгэх IQ монгол хүнд төрлөхийн заяасан байгаа.

    Түүнээ л дайчилж саятан болоход өчүүхэн чармайлт л хэрэгтэй байна.Элдэв бордоогоор тордоогүй байгалийн цэвэр өвс ургамалаар хооллодог бэлчээрийн малын сүү мах нь одоо аль ч орныхоос илүү цэвэр сайн чанартай юм. ГМР (генетически модифицированные растения) хэрэглээгүй манайх шиг мал аж ахуй одоо дэлхийд байхгүй (гарвал хувиргасан) таван төрлийн малтай айл таван зуун жил ч амь зуулга тасрахгүй. Харин зэс, төмөр, молибден, нүүрс бол их байгаа ч гэсэн ёроолтой тул түр баяжихаас үүрд баяжихгүй гэдгийг мэдрэх FQ итгэлцүүр эрх баригчдад хэрэгтэй.

    Оюуны хүчин чадлын арван итгэлцүүрийг ярихад манайд зарим үзүүлэлт цаг үеэсээ хоцорч явааг анзаарайсай гэх үүднээс хандлаа.

  • C CHANNEL TV- БОЛОВСРОЛЫН ҮНДЭСНИЙ СУВАГ

    Монгол Улсын хэвлэл мэдээллийн түүхэнд 100% англи хэлтэй, Реклам, сурталчилгаа, улс төрийн мэдээгүй анхны БОЛОВСРОЛЫН СУВАГ.

    Дэлхийн мэдлэг мэдээллийн 80 хувь нь бүтээгдэж 2.5 тэрбум хүн өдөр тутамд ярьж буй англи хэлний боловсрол олгох шинэ суваг С CHANNEL EDUCATION телевиз.

    Бид “БҮХ НИЙТЭД АНГЛИ ХЭЛ СУРГАХ ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨР”-ийг хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд хүүхэд залуус гэлтгүй бүх насныханд өдөр бүр хөгжилтэй нэвтрүүлэг үзэнгээ англи хэл сурах боломжийг бий болгож байна.

    Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн англи хэлний агуулга, нэвтрүүлгийг албан ёсны эрхтэйгээр хүргэж, Монгол улсынхаа мянга мянган  хүүхэд залуучуудад англи хэл, гоо зүйн мэдлэг боловсролыг олгож, тэднийг боловсролд суурилсан мэдээллийн зөв агуулгад чиглүүлэх, хот хөдөөгийн боловсролыг ялгааг арилгаж, баян ядуу амьдралын түвшинөөс үл хамааран хүүхэд бүхнийг сурах боломжоор тэгш хүртээмжтэй хангахад уг телевизийн үйл ажиллагааны гол зорилго оршиж байна.

    Монгол Улсад 0-17 насны 1 032 959 хүүхэд байгаагаас 34,7 хувь нь буюу 399 902 хүүхэд хөдөө орон нутагт сурч, амьдардаг. Төв суурин газраас алслагдсан сум суурингуудад сурч байгаа хүүхдүүд англи хэлийг зөвхөн хичээл дээр биш, гэрээсээ суралцах шаардлага үүсдэг ч өнөөг хүртэл тодорхой шийдэл байгаагүй аж.

     “Монголын хэвлэл мэдээллийн түүхэнд тодоор бичигдэж үлдэх анхны төрөлжсөн суваг юм. Манай суваг хүүхэд багачуудад англи хэл, танин мэдэхүйн боловсрол олгох зорилготой. Улс төрийн мэдээлэлгүй, реклам сурталчилгаа явуулахгүй. Орлого олох эх үүсвэр байхгүй ч монгол хүүхдийн боловсролыг дээдэлдэг сайхан сэтгэлт хүмүүс, компаниуд, Univision, Ddish, Сансар кабелийн хамт олон, Олон Улсын байгууллагуудын дэмжлэгээр телевиз маань үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

    C CHANNEL EDUCATION телевиз нь Univision – 35, Ddish – 41, Сансар- 17, Сансар дижитал – 28 дугаар сувгууд дээр гарч байгаа юм байна. Тун удахгүй Skymedia болон бусад кабелийн телевизийн хэрэглэгчдэд хүргэхээр бэлтгэл ажил хийгдэж байна.

    https://www.facebook.com/CChannel.mn/

  • “БҮТЭЭЛЧ МОНГОЛ” ХӨТӨЛБӨР, EVENT САНААЧИЛГА

    “БҮТЭЭЛЧ МОНГОЛ” ХӨТӨЛБӨР, EVENT САНААЧИЛГА

    ХҮН БҮР БҮТЭЭГЧ

    ӨРХ БҮР ҮЙЛДВЭРЛЭГЧ

    1. 1-р шат Монголчуудддаа боломжийг ойлгуулах, үндэсний дата санг бий болгох
      1. Бүтээлч Монгол EVENT
      2. НЭВТРҮҮЛЭГ
    2. 2-р шат бүтээгдэхүүн хөгжүүлэх, борлуулалтын туршилтыг эхлүүлэх
      1. БҮТЭЭЛЧ ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ТӨВ
    3. 3-р шат Үндэсний хөтөлбөр болгож, брэндүүдийг гаргаж, онлайн худалдаа, эспортын баримжаатай болгох
      1. КЛАСТЕР 10,000 АЖЛЫН БАЙР

    Бүтээлч үйлдвэрлэл

    Гар урлал + Агуулга үйлдвэрлэл + Entertainment

    Соёлын бүтээгдэхүүн

    Бодлогын баг + Урлаач + Бүтээлч үйлдвэрлэгчид

    Аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн

    Нэгдсэн худалдаа, үйлдвэрлэлийн төв

    Үйл ажиллагааг бүтээгдэхүүн дээр суурилж хийх. Дараагийн үйл ажиллагаа болоход өмнөх эвэнтийнхээ үр дүнг танилцуулдаг байна

    Сэдвийн хүрээнд нэг бүтээгдэхүүнийг сонгож хөгжүүлэлт хийх.

    Жишээ нь: Эсгий таавчиг гэдэг сэдэв байж болно. Эвэнтээс бүтээгдэхүүн дээр нэгдэж хөгжүүлэх, Зөвлөхүүдийг тухайн бүтээгдэхүүний хөгжүүлэлтэнд оролцуулна.

    Онлайн худалдааг эхлүүлэх. Худалдааны үр дүнг шууд кейс танилцуулаад явбал хүмүүст илүү итгэл үнэмшил төрнө. Богино хугацааны үр дүн бас харагддаг байх.

    Бүгд чаддаг зүйлүүдээ хийж, нэгнийгээ дэмжих нь нэгдлийн зорилго

    Нэг удаагийн үйл явдлын хөтөлбөр

    1. Үндсэн үзэл санааг танилцуулна.
    2. Түлхүүр хүн лекц уншина. (Тухайн салбарын нөөц давуу тал, хамтын ажиллагааны боломжийг харуулсан байна) LIVE дамжуулна. (Видео, аудио нэвтрүүлгүүд бэлтгэгдэнэ. Лекц шивэгдэж нийтлэл болно)
    3. Тухайн салбарын мэргэшсэн зөвлөх, салбарынхаа бодит кейс, зовлонг ярих, хамтын ажиллагааг ойлгуулах илтгэл
    4. Салбарын боломжийг илэрхийлсэн инфографик видео бүтээж, англи субтитлтэйгээр олон улсад цацна.
    5. Тухайн салбарын бүтээгдэхүүн, бүтээлийн үзэсгэлэн гарсан байна. Бодитой хийж бүтээж байгаа ажлууд байна.
    6. Лекцийн дараа хамтын ажиллагааны санал, хэлэлцүүлэг
    7. Зохион байгуулагч байгууллагын цаг
    8. Networking, групп үүсгэж, тогтмол мэдээлэл солилцох дэд бүтцийг бий болгоно
    9. Оролцогчдын бүртгэл, дата бүрдүүлэх ажил

    СЭДЭВ АГУУЛГА:

    ХУВЦАС

    1. Гутал: Choice, MR, Дизайн, арьс боловсруулалт,
    2. Ноос: Mogol, Монгол нэхмэл
    3. Эсгий урлал: Эсгий ширмэл, Husug brand +
    4. Ноолуур: Gobi, Goyo
    5. Даавуу үйлдвэрлэл
    6. Арьс ширэн бүтээгдэхүүн

    ХҮНС

    1. Цагаан идээ
    2. Ааруул: Витаминтай ааруул
    3. Аарц: Зөв аарц
    4. Сүү
    5. 4 улирлын хүлэмж
    6. Биологийн нэмэлт хүнс сублемент
    7. Чацаргана: Хуба Хаяа, shar doctor
    8. Дарс: Aureus
    9. Зоорь

    ГОО САЙХАН

    1. Органик гоо сайханы бүтээгдэхүүн: Lkhamour, Moli, Халгай
    2. Аялал жуулчлал
    3. IT: Lend.mn
    4. Инженеринг: Эко автобусны угсралт,
    5. Электроник
    6. PC board
    7. Сэргээгдэх эрчим хүч
    8. Нарны хавтангийн угсралт
    9. Уран зураг
    10. Монгол зураг
    11. Арьсан урлал
    12. Зээгт наамал
    13. Дархан
    14. Сийлбэр
    15. Хатгамал
    16. Үнэт чулуу урлал
    17. Хувцас
    18. Язгуур урлаг
    19. Тавилга
    20. График дизайн
    21. Интерьер дизайн
    22. Erxes
    23. Lend.mn
    24. ODEL hi tech park
    25. Naad
    26. MNT түгээмэл эх
    27. Ногоон морь
    28. Тоглоом
    29. Дэлхийн цэцэрлэгт хүлээлэн Монголд

    Жишээ нь 1-р сар ГУТАЛ

    ҮНДЭСЛЭЛ

    Монголд одоогоор үйлдвэрлэж байгаа гуталны тоо ширхэг, зах зээл?

    Монголд үе мөчний өвчлөл их байна. Бөөрний өвчлөл их байна.

    ХИЙГДЭХ АЖИЛ

    • Гуталныхан хамтарч ажилласнаа ямар давуу тал үүсэхийг тодорхойлж танилцуулах.
    • Гуталд ордог материалууд
    • Гуталны трэнд нийтлэг загвар гаргаж танилцуулах
    • Өвөл, хаврын гуталны трэнд загвар танилцуулах
    • Эсгий гутал
    • Судалгаа хийх – дэлгүүр хэсэх, одоо байгаа бүтээгдэхүүнээ судлах – видеожүүлэх- хүмүүст хүргэх  
    • Expert хүмүүстэй уулзах видео, podcast хийх
    • Еvent болон уулзалт бүрийн ард түүх үүсгэх
    • Event-н өнгө төрхийг тодорхойлох – Хүннү үеийн гутал …
    • Брендийн нэр гаргах – Дизайнер
    • Event-н өнгө төрхийг дараагийн уулзалтан дээр гаргасан байх хэрэгтэй  – Дизайнер
    • Event- 1 сарын нэр гаргах
    • Бүтээлч Монголчууд нэгдлийн үйл ажиллагаа зохион байгуулах – хандлага, зорилгыг нь мэдэж авах

    Уулзалтанд урих зочид

    • Урлах эрдэм сургуулийн захирал Тунгалаг
    • Туул- Гутлын мастер
    • Түүхий эд нийлүүлэгч
    • Анагаах талаас – бөөр/үе мөч
    • Дизайнер – Гутлын сүүлийн үеийн тренд судладаг – загварууд авах
    • Гадны жишээ судлах  – видео, ppt

    Оролцогч талууд:

    Дизайнер, имиж судлаачид

    Гутал үйлдвэрлэгчид

    Гуталны түүхий эд үйлдвэрлэгчид

    Арьсны үйлдвэрлэл

    Гуталны өв соёл, уламжлалын талаа агуулга

    Гуталны маркетер

    Иргэдээс судалгаа хийх. Хүсэл сонирхол

    СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГ

    • Гуталны зах зээлийг танилцуулах
    • Гутал бүтээх үнэ цэнийн гинжин хэлхээсийг тодорхойлно.
    • Монголчуудын хамгийн сайн хийж чадах, хамгийн сайн төвлөрч хийж чадах гутал тодорхойлох. Түүхий эд болон, хүний нөөц, техник технологийн нөөцөө тодорхойлно.
    • Гуталны манайтай ойролцоо жишээнүүд судалж танилцуулна.

    БҮТЭЭГДЭХҮҮН ХӨГЖҮҮЛЭЛТ

    • Хэрэглээнд чиглэсэн байх. Хэрэглээ болж чадахуйц
    • Өвөө, эмээд зориулсан гуталны загвар боловсуулна
    • Монгол хүний хөлд тохирсон гутал брэнд үүсгэх

    ЖИШИГ ТУРШЛАГА

    http://en.ntnu.edu.tw/p-cclc.php

    https://www.britishcouncil.org.tw/sites/default/files/taiwan_creative_hub_mapping_report_final_2016_eng.pdf

    https://english.moc.gov.tw/

    https://topics.amcham.com.tw/2015/12/cultural-and-creative-businesses-thriving-in-taiwan/

    https://creativexpo.tw/

    Хөтөлбөр, санаачилгатай хамтран ажиллах:
    http://creativemongolia.com

  • Гутлын мастер Г.Ерөөлт: Гутал урлал, үйлдвэрлэлээр Монголчууд бид дэлхийд өрсөлдөх бүрэн боломжтой

    Дэлхийн аваргын “WORLD CHAMPIONSHIPS IN SHOEMAKING 2018 ”тэмцээнд эх орноо төлөөлөн оролцож, Сонгодог төрөлд түрүүлсэн Г.Ерөөлттэй ярилцлаа. Монгол залуучууд спорт, урлагийн төрлөөс гадна дэлхийн шилдэг гутлын мастеруудтай эн тэнцүү өрсөлдөж чадна гэдгийг батлан харуулсан түүнтэй ярилцаж суухад эх оронч, хөдөлмөрч занг нь төвөггүй харж болохоор байлаа.


    -Сайн байна уу? Лондонд гар урлалын гутлын дэлхийн аврагын тэмцээнд амжилт гаргаж, улсынхаа нэрийг гаргаад ирсэнд тань баяр хүргэе. Тэмцээний талаар яриагаа эхлэе. Хэчнээн улсын шилдгүүдтэй өрсөлдөв?

    -Сайн, сайн байна уу? Баярлалаа. Лондонд болдог дэлхийн аваргын тэмцээнд Монгол улсаа төлөөлөн анх удаа оролцож, сонгодог төрөлд нь амжилттай оролцлоо. Тус тэмцээнд Азийн орнуудаас Япон улсын дөрвөн мастер болон Монгол улсаас би оролцсон. Харин Европын орнуудаас Англи, Итали, Франц, Швед, Герман гэх мэт олон орны дэлхийн топ шилдгүүд өрсөлдсөн. Нэгдүгээр байранд шалгарсан Герман мастерийн урласан гутал үнэхээр шилдэг нь байж чадсан. Тэрээр алдарт Викториан загвараар урласан байсан. Викториан стийл загварыг мэдэхгүй хүн бараг үгүй байх. XIX зууны, Виктория хатан хааны үеийн хатагтай, ноёдын хувцас, гутал загварын нэгэн үеийг тодорхойлдог бөгөөд дэлхийд, загварын ертөнцөд тамгалагдсан үе юм. Гэхдээ тэрбээр загвараа хүн өмсөхөөр урлаагүй байсан. Харин миний хувьд хүн өмсөж болохоор гутал хийсэн. Дэлхийн аваргын тэмцээнд амжилттай оролцсоноор дараа дараагийн тэмцээнүүдэд монголчууд оролцох, амжилт гаргах жимийг гаргаж чадлаа.

    -Бүгд нэг ижил гутал хийж өрсөлдсөн үү?

    -Тийм ээ. Бүгд зүүн хөлийн, хар өнгийн,оксфорд загварын гутал хийж өрсөлдсөн. Миний хувьд гутлаа тэмцээний журмын дагуу хийж урлахдаа техниктээ түлхүү анхаарч ажилласан. Харин зарим орны гуталчид чөлөөтэй, задгай сэтгэн шаардлагаас зөрсөн тохиолдлууд ажиглагдсан. Тухайлбал, гутлынхаа улыг будах ёсгүй байтал улыг будаж, халим дүрсэлж, морины тах хийсэн гэх мэт дүрмийн бус хэлбэр загварууд олон байлаа. Би анхандаа мөн адил нарийн хадаасаар шивж зураг зурах гэж байсан ч тодорхой дүрэмтэй байсан болохоор дүрмийн дагуу хийсэн. Магадгүй нэг тийм ази сэтгэлгээний сайн, муу гэмээр тэгэх л ёстой гэсэн бол тэгж хийдэг зан чанар нөлөөлсөн болов уу. Мөн анхны удаагаа оролцож буй болохоор туршлага бага зэрэг дутагдсан гэж бодож байна.

    -Тэмцээний чансааг сонирхмоор байна. Гуталчдын хувьд мэдээж олон жил гутал хийсэн, олон улсад танигдсан, удам дамжсан хүмүүс олон байсан байх.

    -Гуталчдын нэг онцлог нь удам дамжсан, зуун дамжсан байдаг. Тэмцээний чанар үнэхээр өндөр зэрэгтэй юм билээ. Тэмцээнд 1800-аад оноос үйлдвэрлэл явуулж, аль хэдийнэ үйлдвэрлэл, бүх зүйл нь тогтсон гутлын үйлдвэрүүдийн төлөөллүүд олон байсан. Бидний хувьд мөн адил “euGo since 1934” гэдэг ч их учиртай. Миний өвөөгийн 1934 онд хэрэглэж байсан дээр үеийн Зингэр оёдлын машин, багаж, төхөөрөмж одоог хүртэл надад байдаг. Зарим багажууд бол маш эртнийх, би одоог хүртэл хэрэглэсээр байгаа. Тэмцээнийхээ гутлыг ч тэдгээр багажаар хийсэн. Өвөө маань Маршал Чойбалсан, Оросын сургагч нарын гутлыг хийдэг гуталчин хүн байсан. Цэдэнбал даргын гутлыг ч бас хийж байсан түүхтэй. Тэгэхээр энэ бол үүх түүх. Өвөөгийн маань хийж байсан арга барил, нарийн технологи, өвөрмөц зүйлс надад өв дамжин уламжлагдан ирсэн. Иймд бид ч мөн удам дагасан урлаачид гэдгээ харуулахаар танилцуулга видео бэлдэж зохион байгуулагчид руу явуулсан. Танилцуулгадаа монголчууд эртнээс өөрсдөө гутлаа урлаж ирсэн уламжлалтай, түүх соёлтой ард түмэн гэдгээ харуулахыг хичээсэн. Мөн тэмцээнд надаас өөр танилцуулгаа видеогоор илгээсэн хүн байгаагүй. Танилцуулгаа видеогоор өгсөн нь нэг талаараа их онцгой байж чадсан. Дэлхийн дайдыг эзэлж явсан монголчууд өнөөдөр ч аль ч талаараа өв уламжлалаа авч яваа, дэлхий хэмжээнд хийж чадна гэдгийг давхар харуулахыг хичээсэн дээ.

    -Таны танилцуулга видео маш өвөрмөц юм. Монгол ёс заншлаа шингээж өгсөн санагдлаа.

    -Видео танилцуулгаа хийхийн тулд тусгайлан зориулж студи байгуулсан. Ерөнхийдөө Монгол ахуйгаа харуулсан гэр, бүтээлийг хийж буй тайз, хийж буй бүтээлийн онцлог,орчин цаг үетэй уялдаа холбоотой, байхыг илэрхийлэх гэж хичээсэн байгаа. Гар аргаар гутал урлах техникийн үйл явцыг нэг бүрчлэн нарийн харуулахыг зорьсон. Энэ нь бас учиртай. Монголчууд эрт дээр Хүннүгийн үеэс яг тухайн хүндээ зориулж гутал урладаг уламжлал байсан юм шүү гэдгийг харуулахыг хичээсэн юм.

    -Барууны гутлын соёл хаашаа чиглэж байна вэ. Загвар эргэх холбоогоор эргэж байдаг гэдэг.

    -Загвар удаандаа 20-25 жилээр эргэж байдаг. Гэхдээ үндсэн, гол дүрслэл нь хадгалагддаг. Түүн дээр тухайн цаг үеийн чимэг орж өгдөг. Түрүүн хэлсэнчлэн эхний байранд орсон Герман гуталчин Викториан үеийн загвараар урласан. Викториан үеийн загвар тэр чигтээ урлаг, гоо сайхан, уран зураг, архитектур гээд бүх л зүйлийг багтааж чадсан. Мөн Гётикийн үеийн загвар байна. Чех, Испанийн шөвгөр, урт оройтой барилгууд тэр загварын илрэл. Виктория хатан хааны үеийн загвар хамгийн сонгодог нь. Тэр үеийн загварын дүр төрх эргээд орж ирж байгаа.

    -Таны хувьд мэдээж бүтээлийг нь биширдэг олон гутлын загвар зохион бүтээгчид дизайнерууд байдаг байх.

    -Тийм, гэхдээ биширэх гэдэг өөр Германы дизайнер Карл Лагерфельд гээд 84 настай гайхалтай дезайнер байна. Энэ хүн аль эртний Шанель, Фенди, Клоуи -н гэх мэт олон загварын ордонд ажиллаж байсан хүн. Гэтэл өнөөдөр яг л тэр үеийн өөрийн загвартаа үнэнч, дүр төрхөө гаргаад явж байна. Мөн Жимми Чүү гэж Малайз гаралтай зохион бүтээгч өнөөдөр ч гутлын загварын ертөнцийн шилдэг хүн.Түүнчлэн өнөөдөр эмэгтэй гутлын загварын салбарт хамгийн шилдэг байгаа нь одоо 72 настай Манола Бланик гэж Испани гаралтай хүн байна. Түүнчлэн Францын гутлын дизайнер Кристиан Любутон байна. Яагаад заавал насыг нь тодотгож хэлээд байгаа вэ гэхээр бид хэтэрхий эрт өөрсдийнхөө хүч чадлын үнэ цэнийг үнэлэхгүй, нас явчихлаа хэмээн бодож өөрсдийгөө голцгоож байна. Гэтэл бидний хийж чадах, бүтээх зүйлс маань дундрашгүй их, тэр тусмаа оюуны баялаг бүтээгчдийн уул уурхай яндашгүй гэдгийг л ойлгох нь чухал юм.

    -Алдартай зохион бүтээгчид ямар нэг зүйлээрээ бусдаас ялгарснаар олонд танигдсан байдаг. Түүнтэй адил таны гутал юугаараа онцлог болох вэ?

    -Миний хувьд сонгодог чиглэлдээ илүү дуртай. Классик буюу сонгодог төрөл гэдэг өөрөө ухаад баршгүй уурхай нэг төрөл мэт. Би гутлыг ихэвчлэн Good Year гэх Англи технологиор хийдэг. Энэ технологийг арай дөхүүлж тайлбарлавал рант уллагаатай гэсэн үг л дээ. Одоогоор жинхэнэ утгаар нь ийм технологиор ажиллаж буй үйлдвэр байхгүй. Удахгүй яг энэ технологиор хийдэг үйлдвэрийг Монголдоо нээхээр бэлдэж байна.

    -Тэмцээндээ эргээд очиход, шүүгч нар хэр үнэн зөв шүүсэн гэж бодож байгаа вэ?

    -Зөв сайхан шүүсэн гэж бодож байнаа. Техникийг харж шүүхээс гадна загварыг нилээд харах шиг боллоо. Нийт найман шүүгч байсан. Зарим шүүгчид нь миний таних хүмүүс ч байсан. Намайг Лондонд байхад ажиллаж байсан залуус шүүгчээр орсон байсан. Английн үе үеийн гүнж, хан хүү нарын гутлыг хийдэг “Жонн Лобб” хэмээх үндэсний, удам дамжиж ирсэн мастерууд ажилладаг урлан байдаг юм. Миний дараа ажиллаж байсан залуу гэхүүдээ. Бас Японы Фукуда хэмээх мастер шүүгчээр ажиллаж байсан. Тус бүрдээ гар урлалын гутлын талаар нарийн мэдлэгтэй чадварлаг хүмүүс шүүлт хийцгээсээн.

    -Та энэ алдартай үйлдвэрт ажиллаж байсан юм уу?

    -Тийм ээ. 2000-аад оны эхэн үе л дээ. Лондонд ажиллаж байгаад Монгол руугаа буцахын өмнө зургаан сар ажиллах завшаан тохиосон юм. Тус гутлын үйлдвэрийн удирдлагууд надад үндсэн ажилтнаар ажиллах хүсэлт тавьсан. Гэхдээ би сурсан мэдсэн бүх зүйлсээ эх орондоо хэрэгжүүлэхээр сэтгэл шулуудсан байсан юм. Миний хувьд тухайн байгууллагад туршлага судлахаар л ажилласан даа.

    -Энэ гутал хийдэг ширээ тань их содон сонин юм. Хаана хийлгэсэн бэ. Угаасаа ийм загвартай байх ёстой байдаг уу?

    -Энэ тэмцээнд зориулж хэвлүүрийн зохион бүтээгчийн ширээг өөрөө загварыг нь гаргаж хийсэн. Анх би, ЗХУ-д хэвлүүрийн зохион бүтээгч зураач дизайнер мэргэжлээр төгссөн, Д.Ариунхүүд 1989 онд хадаг барьж шавь орж байлаа. Түүнд хэвлүүрийн зохион бүтээгч Ганбаатар, Намсрай нараас дамжиж ирсэн ширээ байсан бөгөөд маш энгийн мөртлөө эргономик сайтай ширээ байсан юм.Тухайн үедээ ийм ширээ хийнэ дээ гэж бодоод дараа нь Англиас англичуудын санааг нэмж зохиогоод 28 жилийн дараа долоо хоногт л хийсэндээ. Мөн мундаг дархчууд маань түмэн насан хээ сийлсэн ойл хутга урлаж өгсөн. Ер нь мастер хэвлүүрийн зохион бүтээгчид ийм л ширээн дээр хийдэг. Гэхдээ миний ширээ өөрийн онцлог зүйлтэй. Монголын ахмад инженерүүдийнхээ санааг оруулж өгснөөрөө ялгаатай.

    -Видеогоо хийхэд буюу гутлаа урлахад хэдий хэр хугацаа зарцуулсан бэ?

    – Танилцуулга видеогоо долоо хоногт хийсэн. Эхэндээ Америкт хийх гэж байсан ч Монголдоо ирээд хийсэн нь дээр гэж шийдсэн юм. Энэ видеог хийхийн тулд тусгайлан Монгол арт студи хүртэл байгуулсан. Бичлэгтээ гутал хийхэд оролцох таван мэргэжлийг нэг дор багтаасан байгаа. Тухайлбал, хэвлүүрийн зохион бүтээгч, загвар зохион бүтээгч, оёдолчин, гутал татаж уллагч гэх мэт олон мэргэжлийг монгол мастер нэг дор хийж буйгаараа онцлог давуу талтай юм. Эхнээс нь эхлээд дуустал бүх зүйлээ хийдэг мастерууд байдаг. Гэхдээ тун цөөхөн. Ийм видео хийснээр мэргэжлийн сургуульд мэргэшихээр суралцаж буй залууст сургалтын бүтэн материал болж буйгаараа онцлог. Түүнчлэн үүнээс бас үлгэр дууриалал авч, санаа аван дэлхийд өөрсдийгөө сорих уран бүтээлч залууст маань урам зориг өгөх болов уу. Эцэст нь энэхүү нэр хүндтэй тэмцээнд улс орноо төлөөлөн оролцоход маань дэмжиж туслалцаа үзүүлсэн гэр бүл, найз нөхөд болон УИХ-ын эрхэм гишүүн С. Жавхланд гүнээ талархаж буйгаа илэрхийлье.

    -Ярилцсанд баярлалаа. Удахгүй шинэ технологи бүхий шинэ үйлдвэрийн нээлтэд тань эргэн уулзахын ерөөл тавья.

    Л.Булганчимэг http://www.times.mn/


  • Монголынхоо цөлжиж буй 5000 га газарт 3 сая алимны мод тарихад МОНГОЛ УЛСАА АЛИМаар бүрэн хангаж 80ТЭРБУМ борлуулалт хийх боломжтой

    Монгол Улсын Ховд аймгийн Булган суманд цөлжиж буй 5000 га газарт 3 сая алимны мод тарихад МОНГОЛ УЛСынхаа АЛИМны хэрэгцээг бүрэн хангаж 80ТЭРБУМ борлуулалт хийх боломжтой.
    Хүнд өдөрт 96 гр жимс, жимсгэнэ идэхэд хангалттай. 
     Тэгвэл жилд Монголын 3 сая иргэнд 105,120 тн жимс жимсгэнэ хэрэгтэй. 
     Алимны 1 модноос 35 кг алим хураана гэж тооцвол 5000 га газарт 3 сая мод тарьж, тэр хэрэгцээг хангана. Гэтэл Булган суманд 5000 га газар цөлжиж байна. \ердөө л 10км урт * 5 км өргөн газар гэсэн үг.

    Булган голын алим ХХК-ны захирал Х.Балжинням монголчуудыгаа “Алим” төсөлд нэгдэж, Монголынхоо хөрсөнд алим тарьж ургуулахад дэмжлэг үзүүлэхийг хүссэн байна. Ингээд түүний уриалгыг хүргэж байна. 

     “Алим” төсөлд нэгдэцгээе

    1. Төсөл хэрэгжүүлэхийн ач холбогдол
    • Монгол улс алимыг бараг 100 хувь гадаадаас авч байна. Жилдээ 80.0 тэрбум төгрөгөөр 20.0 мянган тонн алим оруулж ирдэг гэсэн тооцоо гарсан байгаа. Ийм их мөнгөөр бид гадаадын алимны аж ахуйг дэмжсээр байна гэдгээ анхаарах цаг болсон. 
    • Тэгвэл бид нутагшсан олон төрлийн алимаа өөрсдөө тарьж, өөрсдөө ажлын байртай болж, өөрсдийнхөө амьжиргааг дээшлүүлж, өөрсдөө экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн хэрэглэх бүрэн боломж нь бидэнд байна. Ялангуяа Ховд аймгийн Булган сум нь алим жимс ургах бүх талын нөхцөл бүрэн бүрэлдсэн ховорхон газрын нэг юм. Цаашлаад Ховд аймгийн 10 суманд алим тариалах боломжтой.
    • Алим үрээр ургадаггүй, заавал ЗАЛГАЖ ургуулдаг тул залгаж суулгац үржүүлэхэд 4-5 жил, талбайд суулгаж ургац хураахад 3-4 жил зарцуулах тул бидэнд урт хугацааны дэмжлэг зайлшгүй хэрэг болоод байна. Иймээс МОНГОЛОО гэсэн сэтгэлтэй хүн бүрийг “Алим” төсөлд хамрагдаасай гэж хүсэж байна. 

    • Алимны мод мал шиг зуданд өртөхгүй, нөгөө талаар ажлын байр нэмэгдэх сайн талтай. Булган суманд алимны мод үржүүлж байгаа цөөн хэдэн хүмүүс байгаа бөгөөд суулгацны ихэнхийг бусад аймаг сумаас захиалга өгөн авч байгаа нь манай сумын тухайд алимны аж ахуй хөгжихгүй байгаа гол дутагдал болоод байна. 
    Булган суманд нутагшсан торниун алимны 6 сорт, бэсрэг алимны 5 сорт, давжаа алимны 14 сорт бий. Эдгээр алимнууд нь 1959 оноос Жимс ой турших станц, 1- р 10 жилийн хичээл туршлагын талбайд таригдсанаас хойш эдүгээ 60 жил үр өгөөжөө өгч ургаж байна. 
    2. “АЛИМ” төсөл хэрэгжүүлэх тооцоолол 
     Хүн эрүүл амьдрахын тулд өдөрт 96 гр жимс, жимсгэнэ идэхэд хангалттай. 
     Тэгвэл жилд Монголын 3 сая иргэнд 105120 тн жимс жимсгэнэ хэрэгтэй. 
     Алимны 1 модноос 35 кг алим хураана гэж тооцвол 5000 га газарт 3 сая мод тарьж, тэр хэрэгцээг хангана. Гэтэл Булган суманд 5000 га газар цөлжиж байна. \ердөө л 10км урт * 5 км өргөн газар гэсэн үг\ 
    Үүнийг хэрэгжүүлэхэд олон жилийн ажил, олон хүний хүч хөдөлмөр, дээр нь Төр Засгийн бүсчилсэн хөгжлийн “Оновчтой бодлого” хэрэгтэй тул одооноос бид эхлүүлж байна. Энэ бүхэнд Булган сумын өрх бүхэн, иргэн бүхэн, нутгаа гэсэн сэтгэлтэй нутгийн уугуул иргэд бүхэн, цаашлаад “Монголоо” гэсэн сэтгэлтэй хүн бүхэн нэгдэж, ХӨРӨНГӨ БОСГОЖ байж энэ төсөл 20 жилийн дотор хэрэгжих юм. Хамгийн багаар тооцоход 1 өрх 100 алимны мод, 1 аж ахуйн нэгж 20.0 мянган мод тарьж байж энэ амжилтанд хүрнэ. 

     Алимны нэг мод 70-80 жил ургац өгнө 
     Хааш хаашаа 1 км газар буюу100 га-д 50.0 мянган алимны мод суулгаж болно. 
     1га-д 3 хүн, 100 га-д 300 хүн ажиллана.
     1 модноос 20- 50 кг алим, дунджаар 35 кг алим хураана. 
     50.0 мянган модноос 1750 тн алим хурааж, 7.0 тэрбум төгрөгийн орлоготой ажиллана. Алим жимс боловсруулах томоохон үйлдвэртэй ч болно. 
     Тэгвэл 1 хүнд жилдээ 23.0 сая төгрөгийн орлого ноогдоно. 
    Ирээдүйд Булганчууд бид юунд хүрэх вэ?
     5000 га газарт зөвхөн алим тариалж, 15.0 – 20.0 мянган хүний ажлын байр бий болгоно. Тэгвэл 1 өрхийг 5 хүнээр тооцвол БУЛГАН сум 100.0 мянгаас дээш хүн амтай, зөвхөн алим жимсээр дагнасан ТОМ ХОТ болох юм. Хамгийн наад захын үр дүн гэхэд 10-15 сургууль, цэцэрлэг шинээр нээгдэнэ гээд тооцоод байвал эдийн засаг, нийгмийн үр дүн асар их байх юм. 
     Бид ойрын 20 жил “АЛТ” гэж их давхилаа. Эцсийн үр дүн юу болов? Хэдэн сайхан залуучуудаа алтны шороонд даруулж Бурхны оронд үдлээ. Бид ингэж амьдрах хувь тавилантай гэж үү? Үгүй шүү. Хоорондоо ярилцая. Саналаа нэгтгэе. Шилжиж явсан иргэдээ эргүүлэн татья. Утаанбаатар хотод амьдарч эрүүл мэндээрээ хохирч байснаас эрүүл агаартай Булган нутагтаа тайван амьдарцгаая. БҮГДЭЭРЭЭ “АЛИМ” ТӨСӨЛД НЭГДЭЦГЭЭЕ. 
    Уриалга гаргасан: 
    Булган голын алим ХХК-ны захирал Х.Балжинням

    https://www.facebook.com/%D0%9…

  • Д.ГАН-ОД: Олон жилийн хөдөлмөрийн дүнд технологийн хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг Япон Улсад МОЛГОЛ инженерүүд электрон хавтан экспортлохоор боллоо

    Техник, технологийн хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг Япон Улсад манай залуус электрон хавтан PC BOARD экспортлох болсон таатай мэдээ дуулдаад удаагүй байна. Эл бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж буй “Дүйнхэр тэргүүн” компанийн захирал Д.Ган-Одтой ярилцлаа.

    -Хэзээнээс электроник хавтан үйлдвэрлэж эхэлсэн бэ?

    -2013 оноос эхэлж япончуудтай хамт Зүүн өмнөд Азийн бүх улсаар явж судалгаа хийхдээ манай улсын хөгжлийн гол зорилго энэ юм байна гэдгийг олж харсан. Тиймээс улсдаа электроникийн үйлдвэр байгуулж, бүтээгдэхүүнээ экспортолъё. Бид эхлүүлчихвэл бусад нь даган дуурайж, хөгжинө гэж бодсон. Ингээд 2014 оноос зорилгоо биелүүлэхийн төлөө тэмцэж явсаар одоо л үр дүнгээ үзэж, Японы компанид бүтээгдэхүүнээ экспортлохоор боллоо. Ойрын 2-3 жилд дахиад 4-5 компанид бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхээр ярьж байна. Уг нь манайх зэсийн хүдэр, цэвэр зэс гаргадаг баяжмалтай улс. Үүнийгээ ашиглаад электроникийн хуулга, хавтангууд хийвэл илүү ашигтай. Учир нь хятадууд, эсвэл Зүүн өмнөд Азийн орнуудад энэ чиглэлийн үйлдвэрлэл өндөр хөгжсөн. Орлогынх нь ихэнх хувийг электроникийн салбар бүрдүүлдэг. Дэлхийн бараг бүх хүн гар утас барьдаг боллоо. Мөн айл бүрт зурагт, хөргөгч зэрэг электрон бараа бий. Үүний гол түүхий эд нь зэс, алт, мөнгө зэрэг баяжмалууд. Бид хөгжиж буй улсуудын түүхий эдийн бааз болоод буй нь харамсалтай санагддаг.

    -Техник, технологи, электроникийн чиглэлээр ажиллах мэргэжилтэн хэр олон байна вэ?

    -Судалгаа хийж байхад “Монголчууд чадахгүй шүү дээ. Хятадын том зах зээлтэй яаж өрсөлдөх юм бэ” гэж олон хүн хэлсэн. Хүмүүс зөвхөн зурагт, хөргөгч, хөлдөөгч зэрэг гэр ахуйн бүтээгдэхүүнээр электроникийн салбарыг ойлгоод байна. Яг энэ зах зээлд Хятад улстай өрсөлдөх хэцүү. Тэд олноор нь үйлдвэрлэж, хямдаар борлуулдаг. Гэхдээ тэдний бүтээгдэхүүн чанаргүй байгаа. Би Японы зах зээлийг нэлээд судалсан. Тэд Тайвань, Малайз, Сингапур, Тайланд, Вьетнам улсад үйлдвэрээ байгуулдаг юм билээ. Бүх тоног төхөөрөмжөө суурилуулж, зөвхөн ажиллах хүчээ л тухайн улсуудаас авдаг. Би япончуудаас “Та нар яагаад Монголд үйлдвэрээ байгуулж болдоггүй юм бэ” гэтэл “Монголчууд англи хэлээр чөлөөтэй харилцаж чадах уу, хөдөлмөрийн чадвар хэр вэ” гэдэг хоёр асуулт тавьж байгаа юм. Учир нь Малайз улсад үйлдвэрээ байгуулаад, ажилчдад нь энэ зүйлийг ингэж хийнэ шүү гээд заагаад өгөхөд яг түүнийх нь дагуу хийнэ. Илүү дутуу зүйл хийхгүйгээр зөвхөн зааврын дагуу ажилладаг байх нь. 

    Эндээс хөдөлмөрийн сахилга бат харагдаж байгаа юм. Манайхан бол “Ингэж хийгээрэй” гээд заагаад өгөхөд хэсэг хугацааны дараа “Ингээд хийчихвэл амархан юм байна” гээд өөрчлөх гэдэг сул талтай. Тэгээд би “Манайхан өгсөн үүрэг даалгаврыг норм, журмын дагуу хийж чадах болов уу” гэж бодож эхэлсэн. Чадах байх л даа. Гэхдээ суралцах гэж 1-2 жил шаардагдах байх гэж бодогдсон. Төгсөөд манай үйлдвэрт ажиллах гэрээтэйгээр гурван залууг Японд сургаж байна. Манайд энэ чиглэлээр мэргэжил эзэмшсэн залуу олон бий. Бараг сургууль болгон электроник инженер бэлдэж байгаа ч мэргэжлээрээ ажилладаг нь тун ховор. Мөн тэднийг ажиллуулахад гардаг хүндрэлүүд бий. Жишээлбэл, сургалтын систем тааруу байна. Онолын түвшинд сайн, харин тэр мэдлэгээ хөрсөнд буулгах дадлага эзэмшдэггүй. Дадлагажуулах лаборатори, үйлдвэрлэл дутмаг учраас тэр байх. Ер нь бол дөрвөн жил сурснаас илүү өөрөө гардаж хийгээд, туршлага хуримтлуулсан хүн илүү мэдлэгтэй болдог. Диплом чухал биш болсон байна.

    -Та үйлдвэртээ ажиллах хүмүүсээ өөрөө сургадаг уу?

    -Уг нь өөрөө сургаад, ажиллуулах бодолтой. Сургалтын систем болохгүй байна гэж хэлсэн дээ. Дээд мэргэжил олгож буй сургуулиуд оюутнуудаа хүн талаас нь харахгүй байгаа юм шиг санагддаг. Уг нь онолын мэдлэгийг сайн өгч байна. Гэтэл тэд чинь төгсөөд ажиллана, олон хүнтэй харилцана. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн харилцаанд ороход нь бэлддэггүй. Миний бодлоор хүмүүжлийн, соёлын зарчимд сургах хэрэгтэй. Тухайлбал, манай компанид ирсэн залуус эхлээд сурч байж ажиллана, маш сайн сурчихвал хүссэн хэмжээнийхээ цалинг авах боломжтойгоо мэддэггүй. Диплом авсан юм чинь өндөр цалинтай ажил хийх ёстой л гэж ойлгодог. Ирж уулзахдаа шууд цалин асууна. Мөн амархан шантардаг, бие дааж ажиллах чадваргүй зэрэг сул тал ажиглагддаг. Түүнчлэн хөдөлмөрийн сахилга бат алга. Тиймээс сургалтаар иймэрхүү чадварыг олгох нь зөв гэж боддог.

    -Яг юунд ашиглах электроник хавтан экспортлохоор болсон юм бэ?

    -Японы үйлдвэрүүдэд ихэвчлэн роботууд ажилладаг болсон. Тэр роботуудыг удирддаг компьютерын электрон хавтанг бид үйлдвэрлэх юм. Энэ нь нэлээд үнэтэй худалдах бүтээгдэхүүн. Хятадын зах зээлийн ханшаас 2-3 дахин илүү үнэлэгдэх юм. Бид Хятадын электроникийн үйлдвэрүүдтэй өрсөлдөх бус цөөн тооны, чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, экспортлох боломжтойг харж болно. Японы хоёр компанитай гэрээ байгуулсан. Нэг нь манайд тоног төхөөрөмж нийлүүлэх бол нөгөөх нь бүтээгдэхүүн худалдан авах юм. Японд сургаж байгаа гурван ажилтан маань тоног төхөөрөмжийн компанид нь ажиллаж буй. Энд ирээд тоног төхөөрөмж дээрээ ажиллах, бэлэн боловсон хүчин гэсэн үг.

    -Гадаадын, тэр дундаа Японы зах зээлд нэвтрэх хэцүү байх. Ямар шалгуур тавьсан бэ?

    -Мэдээж шууд бүтнэ гэж байхгүй шүү дээ. Дөрвөн жил япончуудтай хамтарч ажилласан. “За, боллоо” гэж хэлтлээ 3-4 жил болсон гэсэн үг. Энэ хугацаанд маш их зүйл шаардаж, бид ч олон зүйл хийж, шалгууллаа. Өөрсдөө ирж үзэж, харна. Алдаа дутагдлыг нь хэлнэ, бид ч хийсэн зүйлсээ явуулна гэх мэтээр ажиллаж байж одоо л “бид хийж чадна” гэдэг итгэл төрүүлж байгаа юм.

    -Танай компанид одоогоор хэчнээн хүн ажиллаж байна?

    -Манайх жижиг компани. Яг одоо манай үйлдвэрт зургаан хүн ажиллаж байна. Гэхдээ бидний барьдаг гол бодлого бол чаддаг хүнээр нь чаддаг зүйлсийг хийлгэх. Гаднах эд ангийг нь захиалж хийлгээд, яг үндсэн бүтээгдэхүүн дээрээ л өөрсдөө ажилладаг гэсэн үг. Тэгээд бусад компанид хийлгэсэн эд ангиа авч ирээд, үндсэн бүтээгдэхүүнээ суурилуулж, угсардаг. Ер нь дэлхий нийтийн үйлдвэрлэл энэ зарчмаар л явдаг. Одоо бол Японы компанид нийлүүлэх бүтээгдэхүүн дээрээ илүү төвлөрч ажиллаж байна. Түүнийгээ үнэхээр сайн хийж чадвал дараа жил бусад компаниас ч захиалга авах боломж бүрдэнэ.

    -Та ямар мэргэжилтэй вэ?

    -Би радио холбооны инженер мэргэжилтэй. 20 гаруй жил мэргэжлээрээ ажиллаж байна. Сургууль төгсөөд Үндэсний дата төвд ажилласан. Дараа нь өөрөө компани байгуулж, монголчууд электроникийн салбарт юм хийж чаддаг гэдгийг харуулахаар ажиллаж эхэлсэн.

    -Зүүн Азийн орнуудаар явж судалгаа хийсэн гэсэн. Манай улс техник, технологийн хөгжлөөс тэднээс хэр хоцрогдсон байна вэ?

    -Манайхан бүгдийг нь ажиллуулж, хэрэглэж чаддаг. Гэхдээ энэ бол хөгжил биш. Байгалийн баялаг дээрээ зодолдсоор байгаад улам доройтож байгаа нь харагдсан. Улсын хөгжил бол хүний хөгжил шүү дээ. Гоё ганган байшин барьж, эдлэл хэрэглэж, машин унах нь хөгжил биш. Хамгийн түрүүнд гар утас хийж чадах хүн хэд байгааг харах хэрэгтэй. Манай улс 1980-аад оны үед электроник хавтан үйлдвэрлэж, Буриад руу экспортолдог байсан шүү дээ. Гэтэл одоо “Монголчууд чадахгүй” гээд сууж байна. Тэгэхээр манай улсын хөгжил социализмын үеэсээ ч ухарчихсан нь харагдаж байна.

    -Сурагчийн ухаалаг цүнх хийсэн байсан. Худалдаанд гарсан уу?

    -Бүтээгдэхүүний загвар маш чухал юм билээ. Ухаалаг цүнхийг гурав дахь удаагаа шинэчилж байна. Ирэх гуравдугаар сард худалдаанд гаргах зорилготой. Сүүлийн загвар нь их хөөрхөн болж буй. Анх зөвхөн сурагчийн цүнх хийх бодолтой байсан ч одоо томчуудад зориулсан цүнх хийгээд, хөгжүүлж буй. Өмнө нь хийсэн цүнхний гаднах материал, загвар нь тааруу болсон. Бид зөвхөн функцуудад нь л анхаарснаас биш загвар, дизайныг нь сайн бодоогүй юм билээ. Тиймээс одоо хийж буй гурав дахь цүнхнийхээ загварыг мэргэжлийн дизайнераар гаргуулсан. Мэргэжлийн хүн учраас бидний хийснээс огт өөр, их гоё болгосон.

    -Ямар үнээр худалдах вэ. Эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй юү?

    -Монголдоо 100-130 мянган төгрөгөөр худалдах бодолтой. Гадаадын зах зээлд арай өндөр үнээр борлуулах байх. Эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүйн тулд бид олон зүйл хийж байна. Хүний биед долгион нэвтрүүлэхээргүй материал сонгох нь их чухал юм билээ. Хүмүүс их хүнд цүнх болно гэж ойлгоод байх шиг байсан. Цүнхний жин нь 300 грамм. Томчуудад зориулсан үүргэвч нь гар утас цэнэглэгчтэй, дугуй унаж явахдаа ард талаа харах гэх мэт олон функцтэй болсон.

    -Цүнхнээс өөр ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр зэхэж байна вэ?

    -Хоёр ч бүтээгдэхүүний хөгжүүлэлт дээр ажиллаж байна. Эхнийх нь нарны зайгаар ажилладаг зурагт. Хөдөөний айлууд гэртээ том аккумлятор тавьчихсан байдаг. Түүндээ хоёр утас холбоод зурагтаа үздэг нь эрүүл мэндэд маш муу. Ялангуяа эрчүүд үргүй болох магадлал өндөр. Учир нь аккумлятороос их хэмжээний хүчил ялгардаг. Бидний хийж буй зурагт ардаа гар утаснаас үл ялиг том хэмжээтэй хайрцагтай. Хайрцагт нь жижигхэн зай хураагуур суурилуулсан. Түүндээ нарны хавтан, гэрэл зэргийг холбодог. Зай хураагуур нь наргүй үед долоон цаг ажиллах хүчин чадалтай. Үнийн хувьд ч хямдаар борлуулах бодолтой байна. “Малчин” компанийн худалддаг дан ганц зурагт 800 мянган төгрөгийн үнэтэй юм билээ. Харин бид 32 инчийн зурагт, нарны хавтан, зай хураагууртай нь нийлүүлээд нэг сая төгрөгөөр худалдах юм.

    Эх сурвалж:  Уранмандал http://unuudur.mn