creativemongolia

Category: mongolian-national-identity

  • АЛТАН ДЭЭД ГЭРЭЭ | Алтан дээд үнэний аялгуу- Монгол хүн, Монгол үндэстэний хөгжлийн нууц- Үндэсний ухаан

    “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор, их суу залийн ивээл дор” гэсэн мөнхийн уриаг бидний ихэс дээдсүүд дээр үеэс мөрдөж ирсэн түүхийг бид мэддэг. “Монголын нууц товчоо” хэмээх хүн төрөлхтний агуу их түүхэн судар “Дээр Тэнгэрээс заяат төрсөн” гэж эхэлдэг нь үнэн бодитой мэдээлэл хэмээн итгээд, эцэг өвгөдийнхөө агуу түүхийн мөрөөр өнгөцхөн ч болов өнгийхөд, түүхийн янз бүрийн тавцанд сайн муу хэлэгдэж ирсэн монголчууд та бид чинь энэ дэлхийн топ-тэргүүн үндэстэн угсаатан мөн бусуу, хэмээх бардамнал, өөрийн эрхгүй төрнө.

    Өнөөгийн залуучууд та бид энэ домогт асуудлыг сайтар нягтлан судалж, мөрдөн мөшгиж ихэс дээдсийнхээ эрдэм сургааль, суу билэгт шамдан суралцах түүхэн цаг үе ирсэн гэж Монголын Залуучуудын Холбоо үзэж, энэ асуудлыг та бүхний өмнө шинээр дэвшүүлэн дэлгэж байна. Монголчууд бид түүхийн энгүй их далайд чухам “хэн юм бэ” гэдгээ мэдмээр байна.

    Түмний хөлд нухлагдан гишгэгдсэн цоорхой ноорхой дэвсгэр үү, аль эсвэл хүмүүн заяаны эх, гүр их түүхийн эзэн нь юмуу? Хэдийгээр түүхийн нугачаанд бүдгэрч баларч байгаа ч гэсэн бид, Ихэс дээдсийнхээ анхлан гаргасан, гэгээрлийн агуу их зам мөрийг бүрмөсөн арилган баллах ёсгүй. Хүн төрөлхтний балар харанхуй үеэс бидний өвөг дээдэс эргэн нүүх хорвоо болон нарт ертөнцийн хөгжлийн зүй тогтлыг танин мэдээд, оддын эрчим хүчний дээд нэгдлийн хуулиар энэ хорвоогийн бүх л юмс үзэгдэлд тулган хүлээлгэсэн оршин амьдрахуйн зарчмыг ягштал мөрддөг гэрээтэй байжээ. Энэхүү гэриэ нь хүн төрөлхтний зайлшгүй мөрдөх ёстой, зөв аж төрөх ёсны алтан зарчимуудыг өөртөө агуулсан ихэс дээдсийн минь танин мэдэхүйн иж бүрэн цогцолбор юм. 

    Ийм агуу их өв сан миний Монголоос өөр хаана ч байхгүй гэдгийг омог бардам, зориглон хэлмээр байна. Хүн төрөлхтний гэгээлэг сэхээлэг хэсэг нь мунхаглалын замаар орсоноо хүлээн зөвшөөрч, зөв гарцыг нүүдлийн соёл иргэншил буюу монголчуудын суу ухаанаас эрэн хайсаар байна.

    2010 оны үед АНУ-ын ерөнхийлөгч асан Билл Клинтон Шанхайн орны тэргүүн нарын ээлжит зөвлөлгөөн дээр “Хүн төрөлхтөн буруу замаар орсон нь нэгэнт тодорхой боллоо. Америкийн ардчилал мухардалд орж, шинжлэх ухаан зогсонги байдалд хүрч, шашин үүргээ гүйцэтгээд дуусч байна. Зөв хөгжлийн шинэ гарцыг бид нүүдлийн соёл иргэншлээс, Монголчуудаас хайхаас өөр аргагүйд хүрлээ” хэмээн мэдэгдсэн нь олон хүний сонорыг мялааж, тэд монголын зүг чихээ дэлдийлгэх болсон билээ.

    Энэ нь өнөөгийн залуус та бидэнд буурал түүхийн өмнө хүлээх асар их үүрэг хариуцлага оногдуулж байгаа нь тодорхой. Хэрвээ та бид Монгол эх орон, Монгол хүн гэж чухам юу юм бэ, ертөнцийн бусад хүмүүнүүдээс юугаараа ялгаатай юм бэ, гэдгийг бодит байдлаар танин мэдэж чадах аваас, ямар агуу хүмүүсийн үр сад болохоо бүрэн дүүрэн мэдэрч, энэ ертөнцийн хаана ч гэсэн омог бардам, харц дээгүүр, зориг төгөлдөр алхан агуу их ихэс дээдсээ улам илүү бишрэн хүндэлж, бахархан дээдлэх болно.

    Бидний Монголчуудын ихэс дээдэс омог бардам, цэвэр ариун, үнэн шудрага, оюун цэлмэг, төгс төгөлдөр байж ертөнцийн оршин тогтнохуйн зүй тогтлыг танин мэдэж, эрчим хүчний харилцааг нээн эзэмшиж байгалийн болон байгалийн бус бүх хүчийг төвлөрүүлэн агуу их зорилгоо хэрэгжүүлэхэд ашиглан, хүмүүн төрөлхтөнийг мунхаглалын аюулаас хамгаалан, алтан дээд үнэний ёс жаягийг тогтоохоор баатарлагаар тэмцэж ялан дийлж, мандан бадарч явсаныг түүх гэрчилнэ.

    Энэ гэгээн танин мэдэхүйгээр өнөө үеийн хүн төрөлхтөн гачигдаж, мунхаглалын замд улам гүн гүнзгий шигдэж амин чанарууд нь мөхөж, туйлдан доройтсоор сүйрлийн өмнө ирсээр байгаа гашуун үнэнийг харамсалтай ч гэсэн хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүйд хүрээд байна. Бидний эцэг өвгөд эр зориг, хүч чадлаараа ертөнцийг цочоож байсан бол өнөөгийн залуус бидэнд эцэг өвгөдөөсөө уламжлан ирсэн оюун ухаан, суу билгээрээ хүмүүн төрөлхтөнийг мунхаглалынх нь замаас аврах түүхэн үүрэг оногдож байна. “Монголчууд хүн төрөлхтөнд оюун ухаан бэлэглэсэн юм” гэж немцийн агуу их гүн ухаантан Фридих Гегель баталж байсан бол, “Ирээдүйн эзэнт гүрнүүд болбоос оюун санааны эзэнт гүрнүүд байх юм” гэж Английн улстөрч агуу их Уинстон Черчель зөгнөн хэлсэн байдаг.

    Бидний эцэг өвгөд гэгээн дээдэс минь оюун ухааны эзэнт гүрэн гэдгийг жинхэнэ утгаар нь байгуулж, ертөнц даяар алдар суугаа цуурайтуулж байсан түүхтэй. Бид тэдний уртын үзүүр, өргөний зах, яс цусны тасархай нь билээ.Би та бүхнийг эцэг өвгөдийнхөө алтан дээд үнэний сургаалиудыг нэвтэрхий сайн судлаасай хэмээн хүсэж байна. Эдгээр сургаалиуд нь байгаль дэлхий болон хүн төрөлхтний үүссэн цагаас эхлэн Монголчуудын шүлснийхээ хөөсөөр ундаалж, шүднийхээ махаар хооллож, үхэгсэддээ атаархах хүртлээ ядарч зовж, хүсч, тэмцэж, тэмтэрч, алд биеэрээ туулан явсаар цуглуулж олсон агуу их танин мэдэхүй, эх үрэн зургаагын амин хэлхээний алтан аргамжаа, алтан сүлжээ нь билээ. 

    “Монголын нууц товчоо”, “Их эзэн Чингис хааны алтан дээд ГЭР ИЭ”, “Төрийн найман цах аялгуу”, “Хөх Монголыг нийхэмээр бадраах хутагтай их засгийн алтан дээд үнэний аялгуу” зэрэг өв сургаалиуд хатуу хэцүү зам мөрийг туулж, устаж алга болохынхоо босгон дээр Монголчууд бидний их хувь тавилангаар ямар нэг хэмжээгээр бидний гар дээр ирчихээд байна.

    Их эзэн Чингис хаан Монголчууд та бидэнд “Тэнгэрээ битгий мартаарай, Хөх толбоо битгий гээгээрэй” гэж гэрээслэн захиж үлдээсэн байдаг. “800 жилийн дараа та бүхэн шаварт шавааралдаж, үнэн худал, цэвэр бохир холилдож, төр засаг нь зөв бүхнийг буруугаар дийлүүлж, мэддэгийгээ сүйтгэхүйд, мэдэхгүйгээ бурханд даатган, танин мэдэхүй гэж юу ч үгүй, хүүхэд нь хонгилын гэрэл бараадаж, эмс охид нь хадан дээр нуруугаа зовоон, хүмүүний цуглуулга, хэрүүлийн далай уруулын уранхай болж, алмас хаанаар суух шахсан байх болно” гэж айлдсан байдаг. 

    Одоо цагт жирийн Монгол залуу хүн нам, бүлэглэлийн эрэг шураг болохгүй л бол өөрийнхөө чадлаар дээшээ гарах боломж хэр байгаа вэ

     

    Энэ хэлсэн бүхэн хичнээн их оновчтой зөв болохыг батлах шаардлагагүйг нэгдүгээр хэсэгт дурьдсан ба та бүгд ч шууд ойлгож байгаа гэдэгт итгэж байна.Эдгээр алтан судруудад урьд өмнө хаана ч хэнээс ч сонсож байгаагүй, зөвхөн хөх толбот Монгол хүнд эцэг эхээс нь заяасан амин чанарууд, тэдгээрийг нээн ашиглах арга замаас эхлээд, ертөнцийнэрчим хүчний нэгдлээс хүмүүн төрөлхтөнд тулган хүлээлгэсэн зарчимууд, мөнх оршин амьдрахуйн дэг жаяг, төр болон нийхэм, засаглалын амин чанаруудыг эрчимийн дээд өндөр түвшинд тусгасан байдаг нь үнэхээр бахархалтай.

    Монгол Алтайн их уулсад араатан маягаар амьдарч байсан хижи хэмээх амин чанартай босоо гөрөөс, наран саран сүүн-эхээс амин эрчим авсан хэдий ч, онолгүйн замаар зовж зүдрэн олон зуун мянган жилийг туулж, гэгээрлийн мөн чанарыг танин мэдэж өөрийгөө хөгжүүлсээр хүн хэмээх агуу бодь галыг бий болгосон түүхийг энд дурьдана.

    Хүн гэдэг нь хөгжлийнхөө үе шатны дөнгөж хоёрдахь нь бөгөөд “гэдэс нь цадчихаар зорилго нь биелчихдэг өчүүхэн амьтан” хэмээн тодорхойлсон байдаг. Хүн хөгжлийн буруу замыг сонгох юм бол “гуйж хоолоо олдог булай хүн, булааж заншсан булхай хүн, дээрэмдэж амьдардаг боулихай хүн” болон хувирдаг. 

    Монголчууд буруу хөгжлийн замыг засаглалынхаа хэлбэрээр бүр мөсөн хааж зөв хөгжих гарцаагүй байдлыг бий болгон “хүнээ тэнгэрт мэндэлж, ертөнцөд бойжсон ИРГҮН” хэмээх төгс дээд хүнийг төрүүлж чадсан нь хүний нийгмийн хөгжилд оруулсан их хувь нэмэр юм. 
    Хүчит цэрэг, алтны сангаар зогсох засаг, хүчлэн байлдаж, хядан сөгдүүлж чаддаг боловч хүмүүнээ иргүн, дэмч, элч, ил болгон хүмүүжүүлж, гурван оломлогчтой засаг байгуулан гайхуулсан нэгэн Монголоос өөр үгүй. Бусад хүмүүст Монголчуудыг дууриах хэл хөл байвч авъяас байхгүй.

    Авъяас гэдэг эцгээс хүүд долоон дээд эцгээс нь удамшин ирдэг зөн гэх байгалийн бус хүч бөгөөд хөх толбоныхоо амин чанараар түүнээ сэрээдэг гэж бахархалтайгаар тэмдэглэсэн байдаг. Их Монгол улс үүслийн гурван эрдэнээс үүсч, таван тусгаар тогтнол амьтай, бөө гэгээн тархитай, анд орон зайтай, ураг төрлийн төртэй, айл бүлийн засаглалтай мөнх тэнгэрийн орон бөгөөд их дэлхийн хэн боловч хорловоос сүйрэхүйд унах зурхайтай болохыг танин мэднэ.

    Бид өнөөгийн нийгэмд хүн төрөлхтний өмнө тулгараад байгаа элдэв янзын бэрхшээлүүдийн учир шалтгаан, түүнээс гарах арга замуудыг онолын өндөр түвшинд онож гэгээрэн хэрэгжүүлэх болно. Хүн төрөлхтөн мунхаглалын замаар орсон болохыг яс махандаа хүртэл бүрэн ойлгож, “мунхаглалын гадаад илрэл нь өстөнгүүдийн талцаан” болохыг бүрэн гүн гүнзгий мэдэрч, өөрсдийнхөө өнөөгийн арчаагүй байдлаасаа ичнэ.

    Хөх Монгол иргүнийг нийхэмээр бадраах хутагтай нэүрит засагийг амин чанараар нь байгуулах гэж юу болох тэр нь хэрхэн үл тасрах долоон голтой болж яаж эрчимнэн, ард түмнээ бадраадаг болон өнөөдөр бид төрөөрөө хэрхэн гутаагдаж уруудан доройтож байгаагийн учир шалтгааныг танин мэднэ. “Үнэн дээр тогтсон бүхэн их эвлэрэлийг бий болгон хүч болон хувирч, худал нь эвдрэлийг бий болгодог алтан дээд үнэний зарчимуудаас зай төдий гажихад мунхаглалын зам уруу гулсан орж аливаа гэм үүсгэх эх үүсвэр болдог”-ыг ойлгоно. “Би Монгол иргүн”, “Их Эзэн Чингис хаан” гэсэн нэрүүдийг амин чанараар нь тайлж, дээд төгөлдөршлийн гүн утга учрыг мэдэж авна. 

    Бидний өнөөгийн итгэл үнэмшил орвонгоороо эргэн ямар ч асуудлыг эх үрэн зургаагын хэлхээ холбоо, тэдгээрийн амин чанарын өндөр дээд түвшинд танин мэдэх чадварыг эзэмшин, танин мэдэхүйн цар хэмжээ өсөн нэмэгдэж танин мэдэхүйн болон бие сэтгэлийн агуу их хүч хуримтлагдана. Монголчууд цагдаагүй, шоронгүй, эмнэлэггүй нийгмийг байгуулна. Хөх толбот Монгол иргүнийг шорон цагдаагаар мохооно гэвэл “эцсэн туранхай мориор өлөн барс хураахтай адил” зүйл гэж үздэг гүн ухааны учир утгыг ойлгон хөх толбоныхоо амин чанарыг ашиглан зэрлэг, мунхагууд ид шидийн гэж болох чадварын эзэн болох боломж бүрдэнэ.

    Амь, амь зуулга, амьдрахуйн бодит ялгааг танин мэдэж, амьдрахуйн зам мөрийг хөөх нь хамтаар хариуцах засаглалын хэлбэр мөн болохыг ухааран, тогтоон барьж хэрэгжүүлж ирсэн арга замыг бид өөрийн болгоно. Эцгээс яс удамшин, эхээс цус уламжлан ирж, удам ургийн алтан хэлхээ үе дамжин үүсгэдэг болохын учир шалтгаан, амин чанарын хэлхээ холбоог гүн гүнзгий танин мэдэж Монгол эмэгтэйн цус таван тусгаар тогтнолын нэг болохыг ойлгож, эмэгтэй хүний үнэ цэнийг улам илүү мэдрэн хүндэтгэх болно.

    Эргэн нүүх хорвоогийн жам ёсыг даган мөрдөхгүй байгаагаас үүсч бий болсон хохирол хүн төрөлхтөн даахааргүй хэмжээнд хүрч байгааг, хүн төрөлхтний өмнө тулгараад байгаа элдэв янзын гамшиг, сүйрэл бэлхнээ харуулж, хор уршгийг нь амсаж мэдэрч туйлдсаар байна. Газар хөдлөлт, ган гамшиг, галт уулын дэлбэрэлт, хар салхи, цунами, цөлжилт төдийгүй дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал, дайн байлдаан, ядуурал гуйлганчлал, өлсгөлөн, өвчин гэх зэрэг олон асуудлуудын учир шалтгаан түүнийг арилгах арга нь Монголчуудын гүн ухаанаар тайлбарлагдах нь улам бүр тодорхой болсоор байна.

    Гэгээрэл, боловсрол, мэргэшил, нийгэм, төр засаг, хүний хөгжил, хүний эрх, ертөнцийн оршин тогтнох үндэс, хоорондын уялдаа холбоо, эрч хүчний тухай танин мэдэхүйн асар өндөр түвшинд хүрч, оршин байгаа ертөнцтэй оосорлогдон оломлогдож сүлжигдэн жам ёсыг мөрдөн нэгэн цогц болон нэгдэж, амьдрахуйн зөв замаар эргэлт буцалтгүй итгэл төгс алхан, эрдэм мэдлэг суу билгийн жинхэнэ эзэн нь болцгоох агуу их хувь заяа та бидний өмнө нээлттэй байгааг сонордуулахад таатай байна.

    Ертөнц тэнгэрээс хөх нуруутын суу билэг, өмч болгон өгсөн аялгуу гучин таван эрдэм, оршихуйн олз ерэн есөн тэнгэр, хүслийн олз ерөн есөн арга, хэцүүгийн олз таван зуун тавин шалтгаан, сэрэхүйн ерэн цэвэр шудрага, ахуйн арван түгээмэлийн онол, үүслийн гурван эрдэнийн сэтгэхүй, үрийн олз есөн хүслийн хүчин, бодолтой тэмцсэн есөн зуун тавин мөлсү, зүтгэлийн олз есөн мөрний сав шимийн үнэн, нүүхүйн олз босоо голчит нэүрит засаг, үүрдийн олз босоо голчит нэүрит дэм”-ийн жинхэнэ нууц нь миний дурьдсан дээрх судруудын мөн чанарнь болж эзнээ хүлээн одоохондоо зүүрмэглэн байна.

    Энэхүү агуу их өвийн жинхэнэ эзэн нь өнөөгийн залуус та бид бөгөөд сэрээх хувь тавилан зөвхөн БИДНИЙ ҮЕИЙНХЭНД оногджээ. Анх сонссон хүнд харийн юм шиг сонсогдох саяын миний хэлсэн бүгдэд Монгол амин чанар, та бидний өвлөн авч удамшуулан үлдээх ёстой жинхэнэ нууц нь оршиж байгаа билээ.
    Залуусаа!
    Монголчууд бид мянган жилийн өнгөрсөнөөс түмэн жилийн ирээдүйг байгуулдаг өв соёлтой ард түмэн гэдгээрээ бахархах ёстой!

    ИРЭЭДҮЙГ УГТАЖ МЭДЭЖ, ТОСОЖ БЭЛДЭЖ, ТЭСЭЖ ҮЛДЭНЭ

    Би илтгэлийн эхний хоёр хэсгийг дуусгаад энэ хэсгийг эхлүүлэхийн өмнө та бүгдийг дээрх хэсэгт дурьдсан, дэлгэсэн алтан үнэнийг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрч цаашдын үйл хэргийг хамтран эхлүүлэгч, өрнүүлэн довтолгогч, их үйлсийн эзэд болох түүхэн үүрэг хүлээсэн нэг үеийнхэн гэдгээ бүрэн дүүрэн батлан илэрхийлэхийг хүсэж байна.  Өнөөдөр ийм дорой байхыг Их Эзэн Чингис хаан 800 жилийн тэртээ Бошиглон үлдээсэнийг 5 мэдэрхүйгээрээ батлаад зогсож байх нэг талаасаа бид азгүй нөгөө талаасаа дээр дэлгэсэн алтан үнэний гэрээг сэргээн нийт Монголчууддаа заан ойлгуулж,олноороо сэхээрч,зөв танин мэдэж, сайн боловсрон гэгээрч, туйлбартай хөгжлийн зөв замд оруулах их ажлыг гардан зохион байгуулах түүхэн үүрэг оногдлоо.

    Монголчууд цагдаагүй, шоронгүй, эмнэлэггүй нийгмийг байгуулна

     

    Хөх Монголыг өмнөх 300 жилийн залууст тохиож байгаагүйгээр босгож, нийт хүн төрөлхтний хөгжлийн шинэ үеийг эхлүүлэх гайхамшигтай үүрэг бидэнд түүхээр оногдож байгааг энэ индэрээс зарлаж байна. “Их Эзэн Чингис хааны алтан дээд сургаалиуд дээр чинь заларч байгаа бол та энэ ертөнцийн хамгийн агуу нь, хэрвээ таны дээр өөр хэн нэгэн байгаа бол та бусдын идэш, өөрийн өөдгүйн боол ба харь хүмүүнүүдээс өөрийгөө бүү дорд үзтүгэй” гэсэн ихэс дээдсийн сургаалийг санахтүн! Их түүх эр зориг, их эвлэрлээс эхэлдэг! Алсыг хар, ихийг хүс!

    Их Монголын үнэн түүхийг уламжлан сэргээх агуу их үйлсэд Та бүхнийг уриалан дуудаж, тунхаглан зарлаж байна! Өнөөдрийн энэ үеийг хүртэл алтан сургаалиудыг амнаас ам дамжуулан уламжлуулж ирсэн ой ихт өвгөд, бидний хэл бичигт ойлгогдохоор тайлсан, буулгасан, бидэнд зааж байгаа буурлууддаа үеийнхэнийхээ өмнөөс өвдөг сөгдөн талархаж, үр хойчдоо алдаршуулан мөнхлөхөө андгайлъя! Энэхүү их үйлст нэгдэхийг Монголын нийт ард түмэндээ Монголын Залуучуудын Холбоо уриалж байна.МЗХ-ны V Их хурлаар бид шинэ үндсэн дүрэмтэй боллоо. Нэгхэн сарын дараа гэхэд Үндэсний залуучуудын зөвлөл, аймаг, дүүрэг, сум, хорооны залуучуудын зөвлөлүүд сэтгэлтэй, итгэлтэй зөв сайхан залуусаар бүрэн бүрдэж улс төр, нийгэм, эдийн засгийг дараагийн 30 жил хөгжүүлэх их аяндаа нэгдэн гарах гэж байна. 

    Монгол залуу хөх толбот хүн бүр өөрийгөө үл голон энэхүү галт тэргэнд амжиж суухыг уриалж байна. Монгол Улсын хөгжлийг хөтлөх, эрх мэдэлтэй, нэгдсэн залуучуудыг төрүүлэх, ард түмнийхээ нийтлэг эрх ашиг, сонирхлыг хамгаалах, дэмжих зорилготой үндэсний хэмжээний залуучуудын байгууллага болохын хувьд үйл ажиллагаагаа ардчилсан, нээлттэй, ил тод, хариуцлагатай байх зарчмын дагуу явуулж алтан үнэний талд тууштай зогсож иргэдээ эрх мэдэлтэй байх, бие даасан, хариуцлагатай байж-эв нэгдэлээ сахиж, тогтвортой хөгжих суурийг бүрдүүлэхийн төлөө ирээдүйг угтаж мэдэж, тосож бэлдэж, тэсэж үлдэн тэмцэхээ энэ индрээс батлан илэрхийлж байна.

    “Ард түмэнд алтан дээд гэрээ байдгийг үл мэдэгч хүн зэрлэг, Их Монгол улсад үүслийн гэгээн дээд үндэс байдгийг үл ойлгогч хүн мунхаг, эцсийн шийдвэрлэгч нь ард түмэн байдгийг үл ойшоогч хэн ч хүн алуурч. Зэрлэг, мунхаг, алуурч гурав Төрийн тураал ба нийтээрээ гэмтэй байхын эх үрэн байдаг. Бугшмал хэцүүгээр нийтийг гутааж, итгэлийг нь булааж, буцаан худалдаад, буруу бүгдээр зөвийг нь дийлүүлдэг хүн хорлол дарангуйлваас төрийн тураал.

    Их эзэн Чингис хааны мөнхийн зарлиг болсон Алтан дээд гэрээг мартваас бид үжирхэл хөгжлийн жимт нийгэмээр гутаагдан өөрийн өөдгүйд боолчлогдму, маргаваас чи хөндлөнгийн идэш болж алдаандаа үхүүлэгдэн доройтуулагдаж тамлагдму, мөрдөвөөс чи нийхэмээр үндэслэн бадарч, хөх Монгол болж, ертөнцийн хүмүүнийг гэгээрүүлмү.” гэсэн ихэс дээдсийн алтан дээд сургаалаар энэ илтгэлээ өндөрлөж байна. 

    ЗАЛУУСАА СЭРЭХ ЦАГ БОЛЛОО!

    САЛХИ МЭТ ТҮГЭЭТҮГЭЙ, НИЙТЭЭРЭЭ ОРОЛЦТУГАЙ, БҮГД НЭГДЭХТҮН!

    МӨНХ ХӨХ ТЭНГЭР МИНЬ БИДНИЙГ ИВЭЭН ТЭТГЭХ БОЛТУГАЙ. 

    ХУРАЙ, ХУРАЙ, ХУРАЙ.

  • Чингис хааны суу билгийн тэнгэр тавилан ба квант физик | Дээд тэнгэрийн шинжлэх ухааны Квант физикийн үндэс

    Квантын нэрт физикч, Доктор, профессор, Олон Улсын Эйнштений нэрэмжит шагналт, Шинжлэх ухааны Гавъяат зүтгэлтэн О.Лхагва

    Нүүхүй нь жам, суухуй нь зам.
    Нүүдэл нь оршихуй, суухуй нь тэсэхүй.
    Суухуйд хөх амин чанар үгүй, Сүр ихт билэг хасбу тэнгэр үгүй
    Сорхагтани Бэкүн (Алтан дээд ГэрИЭ)

     

    Нүүдэлчдийн соёл, сод үйлс бол шинжлэх ухааны үндэс нь одоо ч тайлагдаагүй хүмүүний танихуйн тулгуур асуудал билээ. Эрмийн энэ хурал бол дээдсийн өв уламжлалд суурилуулан эх орны хөгжих ариун үйлсийн хэтийн чиг шугамыг тодруулахад сайн эхлэл болно хэмээн билигшээж байна. 

    Матери, томъёо хоёр. 

    Хуралд олон илтгэл хэлэлцүүллээ. Илтгэлүүдийг чих тавин сонслоо. Илтгэлүүдийн дийлэнх нь бодист ахуй дахь нийхмийн орчинд бүрэлдэж хөгжсөөр ирсэн түүхэн баримт мэдээлэлд тулгуурласан байв. Квант болон астрофизикийн дэвшлийн өндөрлөгөөс үзвэл Орчлон нь эгэл сэрлээс дээд тэнгэрийн сэрэхүй хүртэл билиг оюуныг багтаасан ний билиг цогцос болох нь эдүгэ илрээд байна. Энэ шинэ соргог дэвшлийн санаа чимээг материалист эрдэмтэд төдий л анзаараагүй юм шиг. Тэгвэл сурч, судалж эхэлж буй залуу үед маань хөтлүүр шинэ хүч, дуурайл дутаж байж таарах нээ. Орчлонгийн нүүхүйн жамыг баринтаглан хураасан томъёоноос хальтарч ил өнгөцхөн тойронд нь номнодог гэм физикчдийн дунд ч цөөнгүй байдаг л юм. Бодис, билиг хоёр эн тэнцүү шүтэлцсэн хумхи хийгээд үлэг, үлэмж ертөнцийн квант жамаас түүхчид хийгээд материалист сэтгэгсэд бас хальтирч, халшраад байна уу даа гэх сэтгэгдэл хурлын явцад төрөв. Гэхдээ, даяаршихуй дэгж дэлгэрэн, хүмүүний харилцаа эрс хувирч, үндэсний ёс дэг илт алдарч буй эдүгэ дээдсийн өв уламжлалыг өнөөгийн нөхцөлд нийцүүлэн шинэ хэв төрхөд хөгжүүлэх асуудал онц чухлыг молхи бодисч өчүүхэн ч үгүйсгээнүй билээ. Асуудлын шинжлэх ухааны утга учрыг тайлж мэдэрвэл амьдралд хэргэжүүлэхэд бас нэн ач тустайг эрхэмлэж байгаа билээ. 

    Төөрөг зураг. 

    Бодист шинжлэх ухаан хөгжихөөс өнө эрт дээдэс маань билиг эрдмийг хөгжүүлэх шид чадлыг эзэмдэж, нүүдлийн соёл бадраасан байжээ. Тэнгэр эцэг, этгэн эх, хүмүүний бие сэтгэлийн амьсал сүлэлдээний үйлээр их дээдсийн тэнгэр эрдэм бүрэлдэн цэгцэрсэн юм. Тэд нүүхүйн туйлын шудрага, чин үнэнч тэнгэрийн жамыг нийт хүмүүн төрөлтний хүртээл болгохоор аян дайнд ч мордож байж. Өрнөдийнхөн аливаа юмс, бодисыг буталж, “эгэл” үүрмэгийг нь судлаад онч сэтгэлгээгээр эвлүүлж дүгнэх замаар шинжлэх ухааныг үүсгэн дэвжүүлсээр ирсэн түүхтэй. Шинжлэх ухаан, технологийн дэвшлийг өнөөгийн гайхамшигт өндөрлөгт хүргэсэн нь үнэхээр бахдалтай билээ. Нүүдэлчид дээд тэнгэрээс эрдмийг шууд хүртэх билиг онгодын аргыг өнө эртнээс олж мэджээ. Мөнх Тэнгэр эрдэм нь тэнгэр, газар, хүмүүний амьсан шүтэлцэхүйн үйлээр хүний ухаарлын тэнгэрт үүддэг юмс, үзэгдлийн билиг төөрөг зургаас эхтэй аж. Нүүдэлчид аливаа юмс, үзэгдлийн мөнөөх төөрөг зургийг хурааж хуримтлуулсаар Мөнх Тэнгэр эрдмээ цогцлуулсан байна. Хэл, соёл, урлаг, тууль, билгээр сэдэж бүтээх аливаа үйлс, зөн төлөглөл ч бас л ухаарлын тэнгэрт үүдсэн төөрөг зургаас шууд эхтэй. Дархан хүн бурхан ухаантай гэдэг дээ. Туульчид олон зуун магадгүй мянганы туршид билигт дээдсийн арвижуулан хураасан сан, туулийн тэнгэр лүгээ ний болохуйд хэдэн мянган бад шүлгийг ухаарлын тэнгэр дундуураа урсган гаргаж байгаа юм. Билигт найрагчид ч шүлгийг эвлүүлж зохиодог бус ухаарлын тэнгэрт нь арга билиг хоёр ивлэхүйд уянга үйл дэвэрч гардаг байх. Туульч, яруу найрагч, хуурч, бөө нар онгод үйлийг ухаарлын тэнгэртээ буулгахад олон түмэн ч дарвин баясч билиг онгодод нийлнэ. Онгод ний заяаг тэгж түшэхүйд хүсэж хурайлсныг нь ивээх Мөнх Тэнгэрийн хүч ухаарлын тэнгэрт нь ивлэнэ. Хүмүүн анх хэлд орох үйл тэгж л өрнөсөн болов уу даа. 

    Мөнх Тэнгэрийн хүч. 

    Чингис хааны суу билиг бол олон зууны туршид Дээд Тэнгэрээс хөтлөн хэрэгжүүлсэн тэнгэр тавилангийн биежиж бүрэлдсэн үр гарц гэж үзэж байна. Хүн бүр тэнгэр тавилантай. Дээд тэнгэр бол Орчлонд тохиож болох бүхий л үйлийн тавиланг хөтөлнө. Дээд тэнгэрээс заяат төрөгсөд бол мөнхүү тэнгэр тавилангийн газар лахь элчин сайд юм. Эл элчин бол эзэн сүнс мөн. Тэнгэрийн билиг сэрэхүй (cosmic consciousness) нь газар дахь хүний ахуй сэрэл мэдрэмж (consciousness) лүгээ хамсан ХАОС үйлээр сүлэлдэн уймарна. Чингэхүй хүмэнэй ухаарлын тэнгэрт(subconsciousness) нь зуурдын төөрөг зураг(parttern) бүрэлдэж бас бүрлэнэ гэж үзэж байна. Энэ төөрөг зургийг ухааралдаа буулгаж мэдэрсэн дээдэс түүнийг Мөнх Тэнгэрийн хүч хэмээсэн байна. Энэ төөрөг зураг нь ухаарлын тэнгэрт хуримтлагдсаар нүүдэлчдийн Мөнх Тэнгэр эрдэм цогцолсныг дахин болгоож бодоорой. Хүмэнэй оюун билигт ивлэсэн Мөнх Тэнгэрийн хүч тэгэхлээр сэдэж босгохуйн газрын ухааныг дайчилж хөдөлмөрөөр бүтээх ир, ур, дэмийг өгдөөнө. Хаос үйл бол ухаарлын орон дахь Тэнгэр тавилан болон төөрөг зургийг бүрэлдүүллэг торгон эрэл хайлт юм. Хаос үйлээр хорвоогийн аливаа зуурдын бүрэлдэл цэгцэрнэ. Хаос үйлээр ухаарлын тэнгэрт төөрөг зураг бүрэлдэнэ. Энэ жамыг Мөнх Тэнгэр эрдэмд их суу заль гэдэг байж. Энэ томъёоллыг товлочхоод дээдэс маань нүүхүйн урлан бүтээхүйн заяач- суу аль зүй жамыг хичнээн гүн ухаж тодруусныг мэдэрч бахархал төрнө. 

    Мөрөөдөл ба хурайлал. 

    Хүмэн хүсэл, мөрөөдлөө Орчлонгийн тавилагийн далайд хурайлан гуйвал Дээд Тэнгэр буюу билиг далай нь ухамсарт сэрлийг угтан авч үйл сүлэлдэн өрнөнө. Тийм хуйлрал эргүүлэг үйл өрнөсөөр аяндаа цэгцэрэхүйд ухаарлын тэнгэрт тэнь бүтээх үйлийн төөрөг зураг буюу Мөнх Тэнгэрийн хүч бүрэлдэхийг эргэн саная. Хүмүүн ухаарлын тэнгэртээ буусан сайн, муу алив үйлийн төөрөг зураг буулгах шидтэн юм. Нэн товчхон хэлэхэд, ухаарлын тэнгэрт бүрэлдсэн сайн үйл тухайлбал, ургацын шинэ төөрөг зураг нь намартаа таригт найгаж баясгана шүү дээ. Бүтээлч ухаан тийнхүү ганцхан хүмүүнд л заяажээ. Хүмүүн бол орчлонгийн нүүхүйн оройн дээд од- цэцэг нь юм. Төөрөг зураг нь хөдөлмөрөөр бүтээлд хувирахад хүмүүн соёл иргэншлийн цогц санг бадраадаг жамтай. Чингис, Модун Шанью, Атилла хаад бол дээд тэнгэрийн хүч- шид чадлаар газар дэлхийд их үйлс бүтээсэн сод дээдэс мөн болой. Тэдний үл бүдгэрэх түүхэн үйлс бол Дээд Тэнгэрээс заяат төрсөн дээдсүүдийн тэнгэрээс гуйж, ухаарлын тэнгэртээ юмс, үзэгдлийн тэнгэр тавиланг буулгаад, тэнгэр төрт улс, нийхмийг үүсгэн бадруулсны баттай баталгаа мөн. Орчлонгийн ний амьсалт билиг оюуныг дээдэс таньж мэдээд нүүдлийн чинад тэнгэр хөтлүүрт соёлыг бадраажээ гэх санаа тэгж төрөв. Орчлонгийн нийт масс-энергийн 96 хувь нь чинад билиг оюуны эрчим болохыг физикийн ухаан ч баталчихлаа. Бидний биеийн 96 хувь нь тэнгэрийн чинад билиг энерги мэдээлэлт сан юм. Энэ бол чухамдаа мөнөөх Дээд Тэнгэр л мөн гэдэгт мөхөс бодисч итгэнэ. Аливаа юмс, бүрэлдэл нь эгэл доод сэрлээс билиг оюун (Дээд Тэнгэр)-ийг хүртэл чинад билиг энергийн олон төрөл салаа мөчрийг агуулна. Бодист ахуй сэрэл болон чинад тэнгэрийн сэрэхүйн амь сүлэлдэхүйн үйлээр чухамхүү дээдсийн билиг буюу тэнгэр эрдэм бүрэлдэн цэгцэрсний эрдмийн үндэс нь тийнхүү тодорч байна. Хөгжил, мандлыг нь өвөг монголчуудын сод түүхт баримт нотолж, улам ч тодорсоор байгаа билээ. Дээд тэнгэр заяатны удам тул ариун хүслээ тэнгэрт хурайлан мөнх тэнгэрийн хүчийг Хаантан шигээ буудгаж, тавилан төөргөө өөрөө жолоодох заяач бидэнд бий гэдэгт итгэж байна. 

    Тэнгэр тавилан ба дээдэс. 

    Бодист шинжлэх ухаан хөгжихөөс өнө эрт дээдэс маань билиг эрдмийг хөгжүүлэх шид чадлыг эзэгнэж, нүүдлийн соёл бадраасныг ярилцлаа. Тэд нүүхүйн туйлын шудрага, үнэнч Тэнгэрийн жамыг нийт хүмүүн төрөлтний хүртээл болгохоор аян дайнд ч мордож байсныг эргэн саная. Дээдэс маань хойч үеэ билиг тэнгэрт “халих” ир хийгээд урд сургаж ахуй ба чинад ертөнцийн шүтэлцэхүйн үйлээр их дэмийн заяаг эзэмдүүлэх аугаа зорилготой явжээ. Тэнгэрийн билиг чадварын сургамжийг үлдээх зорилтоо хэрэгжүүлсний нэг тод баримт бол билиг “нууц” товчоо судар яалт ч үгүй мөн. Тэнгэр тавилан бол хувь-бие хүний амьдралд тохиосон үйлс төдийхөн бишийг дээдэс гүн мэдэрч байжээ. Тэнгэр тавилан бол олон зуунаар угшин бүрэлдэж тодордог жам-уламжлалт өв дэг, тавилан заяач мөнийг дээдэс билиг оюунаараа мэдрээд үйлс төлжихүйн хэлхээг нь нууц товчоо судартаа шингээсэн байна. Тэнгэр тавилан бол нүүдлийн соёлын тэнгэрийн жам, жолоодлогыг эзэн-сүнс- хүмүүн хурайллаар урьж газарт хэрэгжүүлсэн ариун үйлсийн цувраа ажээ. Тухайбал, Бөртэ чоноос Чингис хааны аугаа үйлс бадрах хүртлэх олон зууны туршид дээд тэнгэрээс заяатнуудын тэнгэр тавилан тасралтгүй бүрэлдэн дэвжснийг нууц товчоонд зураглан харуулжээ. Энэхүү тэнгэр тавиланг чухамхүү дээд тэнгэр жолоодон хөтөлсөн нь нууц товчооны билиг цараанд тодхон харагдана. Тэнгэр тавилан бол дээд тэнгэрээс заяат нүүдлэчдийн удмын заяа чадварын гурван цагийн мэдээллийн босоо голч багана юм. Улс гүрнийг тэргүүлэх, соёл, аж ахуй хийгээд эрдмийн тулгуур чиглэлийг ахуй цагийн урсгал дундуур үр бүтээдтэй хөтлөн залуурдаж байгаа хүмүүс бол зуурдын биш чухамхүү тэнгэр тавиланг нь бүрэлдүүлэн хэрэгжүүлдэг байна. Энэ бол ойрын жишээ юм. Тэр тэнгэр билиг чадвараа эдүгээ гээсэн учраас монгол түмэн минь эзгүйрэн алдуурч, харь үзлийн “саварт” өртөж, хар бодолтны “идэш” болсоор байгаа бус уу. Тэр тэнгэр тавилан хийгээд билиг хүчний шинжлэх ухааны үндсийг бэдэрч илрүүлээд монгол улсаа хөжүүлэхэд дээдсийн билиг өв уламжлалыг түших зорилтыг эрхэмлэх цаг тулж ирснийг хүн бүр мэдэрч яваа шүү дээ. 

    Скалар долгио. 

    Квант физик дэх хоморго дэнс (nolocality) хэмээх зарчим ёсоор Орчлон даяарх бүх юмс, үзэгдэл яавч үл салах амьсал шүтэлцээтэй. Энэ бол хумхын жамаас эхтэйг өмнө ч дурссан билээ. Үлэмж, үлэг юмс бүгд хумхи ертөцөөс бүрэлдэнэ. Орчлон тавилан нь нь хумх ертөнцийн дэг зүйгээр төлжин бүрэлдэх түгээмэл жамтай аж. Эдүгэ эл зарчим нь квант болон астрофизикийн туршилтуудаар нотолгоотой болсоор. Гар утсаар ярихад чагнуур дотор үүдсэн хөндлөн цахилгаан соронзон долгио нь бүрдлийнх нь эсэрүүцэл, мөн хэлбэлзэх хэрэгсэл дэх үйлд өртөж дуу, дүрсэд хувиран энергээ барж төгсдөг гэдэг юм. Максвелээс инагш тэгж үзсээр цахилгаан соронзон техник өнөөгийн гайхамшигт дэвшилд хүрч ирэв. Гэтэл тийм биш чухамхүү маны төсөөллийн гаднах чинад ертөнцтэй амин сүлбээтэйг саяхнаас мэдрэх болов. Нөгөө долгионы давших хэсэг нь ил ертөнцийг орхиж чинад ертөнц рүү оддог (сербийн Тесла ХХ эхэн) байна. Ил бодист ертөнцийн мэдээг далдад дамжуулах, бас хүлээн авах жам тийм аж. Энэ долгио бол скалар гэгдэх чинад цахилгаан соронзон долгио юм. Бодис, шим ертөнц бүгд төрөл төрлийн скалар долгионыг чинадад илгээж бас хүлээн авна. Цөм, атом, молекулын хувирал ч чинад ертөнцөд өөр өөрийн скалар долгионыг илгээнэ. Шүтэлцэнэ. Эс, ДНХ хоорондоо биоскалар долгионоор харилцдагийг илрүүллээ. Билиг оюунт хүмний бодол бол скалар долгио мөн аж. Бодол чинад далд болохыг хэн хүнгүй мэднэ. Скалар долгионы онцгой шинж бол чинад далдын болохоор энергиэ алдаж саардаггүй. Орчлон даяар эгшин зуур тарна. Дэлхийг нэвтрээд эргэж ойсон долгионоос нь тэндэх “далд” юмсын зураг, үйл хувирлыг тандан босгож болох нь тодров. Хүмэнэй бодол санаа бол далдын скалар долгио учраас билгээр мэдрэх чадвартай юм. Бас хүний бодлын ертөнцийг тандах, өвчнийг нь илиаршуулахад билиг чадлыг нь дайчлах идтэй аж. Скалар долгио нь аливаа юмсын язгуур зүй тогтол, цаг хугацааны жамыг хувиргах шидтэй. Амьд юмсын ой төсөөлөл, оюун билигийг самууруулах идтэй. Цэргийн зориулалтаар ашиглахаар эрчимтэй судалж байгаа юм. 

    Холограф. 

    Халсанд үйлчилсэн гэрлийн долгионы энергийн эрчмийн ул мөрөөр ердийн зурагийг тодруулдаг. Эдүгээ холограм гэх 3D зураг олон салбарт тууштай нэвтэрч байна. Долгионы хигээс буюу фазын ялгаа болон харгалзсан энергээр холозургийн хальс үүсдэг. Хальс хоёр хэмжээстэй. Холохалсыг хичнээн хигэж жижиглэсэн ч уул биетийн 3D дүрс бүтнээнээр гардаг. Орчлонгийн нүүхүй нь цөмийн тэртээх, цөмийн, химийн, биологийн, бас оюун санаа болон чинад билигийн аливаа үйлийг туулжээ. Нүүхүйн энэ бүх үйл нь скалар долгионоо чинадад илгээжээ. Бүх олон холодолгионууд төрөл төрлөөрөө үржилдэн (diffraction) найрахад орчлонгийн холограм буюу энерги мэдээлэлт орон үүсчээ. Дам туршилтын баримтаас ургуулахуйд өмнө дурьдсан бүх төрлийн скалар долгионууд чинад ертөнцөд холограф мэдээллийн далай үүсгэсэн нь тодорхой болж байна. Тийм чинад холограм бол Орчлонгийн ой санамж бөгөөд ил далдын алив үйлийн заяачийг шийдэх, хөтлөхүйн зөн ундрага буюу энерги- мэдээллийн хүчний далай юм. Гагцхүү биднээс чинадад буй. Энэхүү сан далайг дам туршилт ч бас л алгуур илрүүлсээр байна. Нейрофизиологч Прибрам уураг тархины эд эс, нейрон холограм бүтэцтэйг туршлагаар тандсан байна. Нэр физикч Д. Бом цөмийн нэг эгэл бөөм Орлонг босгох бүрэн мэдээлэл агуулна гэж таамнал дэвшүүлсэн юм. 

    Амьсан сүлэлдэхүй. 

    Орчлонгийн билиг амьсахуйг тандан илрүүлж буй зарим физик туршилтыг бас дурьдмаар санагдана. Хүний бодол бодисын төрх төлөв бүрэлдэхэд эрс нөлөөлж байгааг японы эмнэлгийн физикч Эмото туршлагаар нотолжээ. Давхар нэрсэн усыг хөлдөх явцад нь сайнаар магтахад гоё 6 талт талст, бас аль муугаар хэлэхэд эв хавгүй дүрс болжээ. Цагаан будааг соёолуулах, талстыг ургуулахад оюун билиг хүчтэй нөлөөлж байгааг туршилтаар бас илрүүлжээ. Бодис, юмсын төрх төлөв бүрэлдэх, үзэгдэл, үйл хувирлыг хүний санаа бодлоор жолоодож болохыг энэ туршилт нотлов. Энэ зүй тогтлыг дээдэс мэдэж байсан нь лавтай. Хур бороо дуудах, зад барих тухай домог яриач байдаг шүү дээ. Дээд Тэнгэр нь элчин-эзэн сүнснийхээ үгийг сонсдог билиг ухаант оршихуйн болохын нотолгоо энэ буюу. Хумхи ертөнцийн бөөмс сүлэлдэн амьсах квант жамтай буюу зааглан тодорхойлох нь туйлаас боломжгүй. Эл зүйг цөөнгүй туршилтаар судалсны хоёрыг нь дурьдъя. Дэлхийд 600 гэрлийн жил туулж ирсэн хоёр одны туяанууд анх үүсэх үедээ амьсан сүлэлдснийг туршилтаар тогтоов. Товчхон хэлбэл тэр хоёр туяаны задалж өөр туяатай сүлэлдүүлэхэд ижилхэн мэдээллийг агуулж байсан нь батдагдсан. Нэгийг өөр туяатай сүлэлдүүлж хувиргахад нөгөөх нь хичнээн алс байсан ч ижилхэн хувирна. Орчлон бүхэлдээ тэгж амьсан сүлэлдсэн байх буюу. Энэ төрөл туршилтыг газрын олон лабораторт үйлдэв. Хятадын эрдэмтэд хиймэл дагуулаас сүлэлдүүлсэн хоёр туяаг хоорондоо 1200 км зайтай хоёр станц руу илгээжээ. Нэг туяаг задалж өөр туяатай сүлэлдэл үүсгэхэд нөгөө станц дахь туяа нь хувирч амь заяачтай нь тодорчээ. Тэр явцад мэдээллийг тайлж мэднэ. Ирээдүйн сансрын холбоонд чинад билгийн буюу квант сүлэлдэхүйн жамыг ашиглах ирээдүй тодорч эхлэв. Дэлхий дээрх хүн болон бусад юмсын бөөмсийг сүлүлдэхүйн жамаар алсад хувилж болох юм. Зөн билгээр орон зайг товчлон юмсыг бүрэлдүүлэх шилжүүлэх билиг чадал дорнын болог Мөнх Тэнгэр эрдэмд байсныг хойч үе маань судлах цаг ирнэ гэдэг итгэж, тэнгэр тавилангийн ерөөл өргөнөм. Энэ асуудал нь квант физик дэх зэрэгцээ ертөнц гэх таамнал руу нийлэх бөлгөө. 

    Сүнс ба холограф. 

    Орчлонгийн нүүхүй нь цөмийн тэртээх, цөмийн, химийн, биологийн, бас оюун санаа болон чинад билигийн аливаа үйлийн скалар долгионууд Орчлонгийн холограм далайг үүтгэх тухай өмнө ярилцсан. Энерги- мэдээллийн энэ далай орон нь хугацааны өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн мэдээллийг тэгш агуулна. Сүнс бол мөн билиг мэдээллийн холограм төрлийн тун – хувь хүмэнэй богц мэдээлэл хэмээн төсөөлнөм. Сүнс нь хүний ухаарлын далайд бүрэлдсэн, билиг төөрөг зургийн холограм сан хэмээн төсөөлнөм. Энэ бол чинад заяач бүхий үйл мөн. Хүмэн боддлоороо сүнстэйгээ хөөрөлдөж байдаг болов уудаа. Тэгэхлээр сүнс нь хүний амьддаа бүтээсэн, бүтээлцсэн эрдэм, соёл, урлагийн сан- холограм мэдээллийг авч (Plato) буцдаг бас эргэж хэрэглэхийн шинжлэх ухааны үндэстэй болж байна. Дээдэс маань билиг соёл, эрдмээ хөгжүүлэхдээ чухамхүү эл чинад нөөцийг ашиглажээ. Холограм далай нь Орчлонгийн бүх цэгт түгэж дүүргэх өвөрмөц шинж чанартай. Бодист бүх юмс, ДНХ, нейронч холограм заяачтай. Хүний ДНХ болон түүнээс тасалж авсан хэсэг суурь багц хоёрыг хол тусгаарлаад эзнийх сэтгэлийг хөдлөгөхөд ДНХ-ээс цацрсан туяаы дэвтамж эрчим нь давхцаж байгааг туршлтаар тогтоожээ. Энэ нь ДНХ бол холограм мөний нотолгоо юм. Бодист бүх юмс чинад холограф далай буюу Дээд Тэнгэрт булхаж байх аж. Бодист юмсыг билиг энергийн царцмал төрх гэж үзвэл илүү зохимоор. Бид дээдсийн сүнстэй хамт байвч хандах замаа мэдэхүй чинад далдад байлгах аж. Хурайлан дуудахад холограф орон (тухайлбал, сүнс) нь дарвиж, хүмэнэй ухаарлын тэнгэрт заларч, түүхэн мэдээлэл, мэдлэгийг хүссний дагуу хариулж дуулгана. Удган, зайран нар дээдсийн онгодыг урьж, эрдэм, мэдээлийг тэгж авдаг байж. Үндэстнийг бүхэлд нь хамран газар сайгүй үйлддэг байсан энэ үйл буулт бол өвөг монголчуудын билиг тэнгэрээс суралцдаг сургууль нь байж. Цэгцэрч гэгээрлийн дээд төвшиндөө хүрээд их сургуулийн зиндаа түшжээ. Билиг их сургуулийн “професорууд” нь билиг танхай асан дээдсийн онгод-сүнс байсан аж. Дашрамд хэлэхэд өнөөгийн эрдэмт билиг чадалтан нар дээд тэнгэр буюу тэнгэрийн хүчээр , “мянган жилийн ирээдүйг угтан мэдэгч зөнгөөр( Сорхагтани)” түмнийг гэгээрүүлэх их зорилтыг эрхэмлэх цаг ирчхээд байна. Монголчууд билиг эрдмийнхээ эрчин дор тэнгэрийн нэгэн “хүмэнд” багцарч аугаа шид чадал олсныг давтан болгооё. 

    Билиг ба хар нүх. 

    Доод сэрлээс дээд билиг тэнгэр мэдрэмж хүртлэх илрэл жишээ газарт бүгд л бий. Амьгүй бодис буюу эгэл сэрэлт юмс, нян бирдээс сээр нуруут амьтныг хүртлэх ахуй үйлийг тусгаж сэрдэг биологи төрөл зүйлүүд байна. Харин эл төрөл зүйлүүд бол хүртэх ухах сэрлээс гадна, масс цогцост төвлөрсөн билиг ухааны дөгөөтэй. Амьгүй ертөнц нь чинад энергийн төвлөрлөөс үүдэлтэй савдаг, лус, шамбалын орон гэх төвүүдтэй. Хүмүүн бол бүр Дээд Тэнгэрийн буюу тэнгэрийн сэрэхүйгээр амилсан дээд билиг заяачтай юм. Тэгэхлээр эгэл сэрэлтэй амьгүй юмс, ухамсарт сэрлийн төвшин дэх амьд юмс, тэнгэрийн сэрэхүйт хүмүүний шүтэлцэхүйн зачач бол Орчлонгийн ухаарахуйн газар дахь иж бүрэлдэл мөн. Харин их Орчлонд бол оройн дээд билиг оюуны төвлөрөл(хар энерги, хар нүх?) бий. Нүсэр том, бас бэсрэг хар нүхийг туршилтаар илрүүлэв. Хар нүхний бүр цэгэн төрөл бол торсион орон болов уу даа. Хайзенбергийн шүтэн гүйцээх зарчим ёсоор тэртээ 10-33 метрийн гүнд 1097 г/см3 нягт бүхий чинад энерги мэдээллийн гаргууд нягтрал бий. Тэр билиг хар нүх аливаа юмсын масс-энергийн 96 хувийг эзэлдэг бизээ. Үлэмж, үлэг, хумхи хар нүх, хар энергийн амьсал нь хүний оюун оюун билиг лүгээ үл салах амь заяачтай. Орчлонгийн эл билиг- хар далай бол бодист ил хийгээд чинад ертөнцийн амсахуйн заяаг хөтлөн жолоодох оройн дээд билиг хүч- төөрөг заяачийн эх ундрага гэмээр. Ил хийгээд чинад ертөнцийн хам үйлийн холограф далай нь гурван цагийн мэдээлдийг эрх тэгш хадгална. Дээд Тэнгэр бол Орчлонгийн энэ бүх оршихуйн шүтэлцэн нүүхүйн үйлээр бүрэлдэх, бүрлэхүйн зуурдын тавилан, дэг эрэмбийг хөтлөх билиг оюуны шийдэл- хүч юм. Монголын билиг соёлыг гутааж, “хар домог” найруулсан өрнийн судлаачдын бүтээлийг шүүхдээ нэрт эрдэмтэн Лев Гумилев энэ дүгнэлтийг хийсэн байдаг юм. Эндээс өлгөхүйд хүмүүн бол газар дахь шим бодист цогцост шүглэсэн Дээд Тэнгэрийн төлөөний “бүрэн” эрхт элчин аж. Эл элчин нь чухамдаа билиг “сүнс”-богц холограм болохыг болгоогоорой. Сүнс, цогцос хоёр шүтэлцэх үйлээр амьсдаг боловч тусгаар бодгал болохыг физикчид, эмч нар баталжээ. Дээд тэнгэр орчлонгийн нүүхүйн жам, дэг эрэмбийг хөтөлдөг бол хүмүүн газарт оюун билгээрээ бүхнийг үүтгэж бүтээдэг. Физик тулгуур хүчнүүд бол дээд тэнгэрийн бодист юмсын шүтэлцэх үйлээр илэрч буй харилцааны дүрэм дэг, эрэмбийг гүйцэтгүүр бололтой. Дээд Тэнгэрийн билиг оюуны бодист ертөнц дэх зараал- жолоо хөтлүүр л эл хүчнүүд болов уу даа. Газар дахь бүхий л үйлийн тэнгэр тавилангийн хөтлүүр нь билиг оюуны эрч хүч юм. 

    Тэнгэр заяач минь хаяагүй.

    Нүүхүйн хар үүл гайд дайруулах явцад монголчууд мөнөөх тэнгэрлиг шид чадлаа гээж, илийн хавцал, дарангуйлах хуулийн занганд оржээ. “Алтан торонд суусан ч амарч чадахгүй “ гэх ардын хэллэгийг сангагдуулдаг юм. Тэнгэр-байгаль-хүмүүний амьсахуйн заяачийг дахин эдлэхийн тулд цөөхүүлээ бид тэнгэрийн туйлын шудрга дэг сахилгыг үлэг цогцос хийгээд хумхи бүэлдэл нь боох эд эс, ДНХ, уураг тархины нейрон, мах, цус, чөмөгний бөөмсөөр мэдэрч мөрдөх жам ёстой. Энэ бол Тэнгэр-газар-хүмүүний шүтэн барилдлахуйн жам-их ясахуй билээ. Цогцос эд эс, ДНХ, нейроны бүтэц дэх бөөмс билиг эхлэлтэй. Бөөмс Орчлонгийн төрөл төрхөм лүгээ амьсан эгшин зуур харилцан мэдээ солилцдгийг физикт бас баталсан билээ. Харь хөтлүүрт хар мэдээ дохиог мөнөө бид тэнгэрээ гээж бузардсан сэтгэлээр хүлээн авч байгаа. Тэр бузар дохио үйлээр тэнгэр тавилангаа үргээж, буртагт төөрөг зургийг ухаарлын тэнгэртээ буулгаж байгаа нь харамсалтай. Энэ бол нүгэл. Нүгэл ил болохуйд нүдээр гоождог нь жам шүү: Байгаль дэлхийд од гариг, уулс ус далай, шим ертөнц мэтэд өнөөх чинад энерги мэдээллийн “хүндийн” төвүүд үүсдэг нь физикийн зүй тогтол мөн. Онгод сүнс, савдаг, лус мэт төрх жам гэх төөрөг хүч байдгийг нүүдэлчид мэдэрсэн нь тодорхой. Хүмүүн Орчлонгийн ил хийгээд далдыг адилхан мэдэрч, дээдлэн хүндэлж байж, зуурдыг туулах заяачийг чанд сахихыг өвөг дээдэс гэрээслэн үлдээсэн байна. Байгаль, хүмүүн, амьтан ер эх болсон бүх зүйл юмс бол эрх тэгш байх тэнгэрийн жамыг иргүнд мэдрүүлж, дагах дэгийг их дээдэс тал эутагт өнө эртнээс хэрэгжүүлсэн юм.. 

    Хүмүүн төрөлхтнөөс хамгийн түрүүнд тэнгэр тавилангийн далайд хандан хурайлж, хүссэн үйлсийн төөрөг зургийг ухаарлын тэнгэртээ буулгаж сурч. Тэгээд газарт ухах сэдэл сэтгэлгээр урлах ухааныг сийлээд чөлөөт гарын дүйг дайчлан хөдөлмөрлөж байж соёл, иргэншлийг нүүдэдчид бадраасан байна. Дэвшлийн замаар тэгж өгссөн байна. Суурин ард түмний эрдэм ухаан ч ерөнхийдээ ижил зарчимд суурилна. Тэд дээд тэнгэрт шууд хандаагүй мэт авч, ертөнцийн эзэн гэх үнэмшдээр залбирч, хатуу итгэсэн бодист ахуйгаас эрдэм соёлыг төлжүүлэн, хуульт засаглалыг бэхжүүлжээ. Дэлхий дээр өнөөдөр хуульт засаглал хямарч, эрч нөөц нь шавхагдсан нь улам бүр тодорсоор бус уу. Нүүдэлчид тэнгэр, газрыг шүтэж, олон омог аймаг бултаараа тэнгэрийн билиг заяачийг буцалтгүй дагасан байна. Дээдсийнхээ өв эрдэм хийгээд тэнгэр тавиланг сэргээн босгох зорилт цөөхүүлээ бидний өмнө тавигдав. Эрин цагийн шинжлэх ухааны дээжис ололтоор баяжуулаад дэлхийн нүдний өмнө Тэнгэрийн жамын гайхамшгийг илтгэн харуулая. Энэ бол дээдсийн гэрээслэл мөн. Тэнгэрийн жам хэрэгжиж, Монгол гэх нэр дэлхийд бадартугай

    http://olkhagva.blogspot.com/

    http://creativemongolia.com/lkhagva-o/

  • Ш.Болд: Ишбалжир гэдэг хүн ходоод болон умайд хорхой өвчинг (хорт хавдарын үндэс) 18-р зуунд нээсэн байхад Ж.Маршал, Ж.Робин Варрен нар 2005 онд нээж Нобелийн шагнал авсан

    Монголын анагаах ухааны түүх 5000 жилийн өмнөөс эхтэй гэвэл уншигч та итгэх үү.  Хэдэн зууны тэртээд монголчууд анагаах эрдмийг дэлгэрүүлж, хүн зоноо эмчилж байсан түүхийг судалж, түүнийгээ нэгтгэн “Монголын уламжлалт анагаах ухааны түүх” хэмээх дөрвөн боть номыг туурвисан Монголын анагаах ухааны академийн гишүүн, академич, Анагаах ухааны шинжлэх ухааны доктор, дэд профессор Ш.Болдтой хийсэн сонирхолтой ярилцлагаа хүргэж байна.

    6

    xz

    Миний ном НҮБ-ийн зургаан хэлээр хэвлэгдсэн

    asf

    -Уламжлалт анагаах ухааны салбартай холбогдсон түүхээсээ хуучлаач?

    -1993 онд Анагаах ухааны их сургуулийн Уламжлалт анагаах ухааны ангийн анхны төгсөгчдийн нэг. Төгссөн цагаасаа уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр тэр дундаа судасны анагаах ухааны чиглэлээр суралцсан. Судас барьж  оношлох аргын шинжлэх ухааны мөн чанар гэж юу юм гэдгийг тогтоох судалгааны ажил хийж, 1998 онд анх Анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалж байлаа. Тэр хугацаанд би Эрүүл мэндийн яаманд Уламжлалт эмнэлэг хариуцсан мэргэжилтэнээр ажиллаж байсан тул төрийн захиргааны албанд уламжлалт анагаах ухааны бодлогыг боловсруулахад гар бие оролцож явсан.

    өй

    Ялангуяа 1993 онд зах зээлд шилжээд нийгмийн ороо бусгаа үед Уламжлалт анагаах ухаан гээд нэг шинэ салбар бий болчихсон. Тэрийг яаж хөгжлүүлэх вэ бодлого  хэрэгтэй байсан үе. Мөн хувийн хэвшил гэдэг салбарыг давхар хариуцдаг байлаа. Хувийн хэвшил гэдэг ойлголт дөнгөж бий болж байсан. Хүнд хоёр салбарыг хариуцаж байсан  ч тухайн үедээ Эрүүл мэндийн яамны бодлогыг тодорхойлж явлаа. Уламжлалт анагаах ухааны салбарт хоёр удаа үндсэн чиглэл гарсан. Эхнийх нь 1990-1992 онд яаманд энэ салбарыг хариуцаж байсан н.Батчулуун гэдэг хүн анхны чиглэлийг гаргасан. Дараа нь би 1995-2000 онуудад уламжлалт ангаах ухааныг хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг Эрүүл мэндийн яамны сайдаар батлуулж байлаа. Мөн хувийн хэвшлийн эмнэлгийг хөгжүүлэх бодлогыг ч боловсруулж байсан.

    б

    Одоо бодоод байхад залуу хүн тулдаа л өдөр шөнөгүй ноцолдож, тэр  бүхнийг амжуулж байж. Уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл маань явсаар байгаад 1999 онд төрийн бодлого болсон. Тодруулбал, 1999 оны долдугаар сард УИХ-аар “Монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэхэд төрөөс баримтлах бодлого” гэж гаргасан. Би тэр  үед нарийн бичгээр ажиллаж, бүх юмыг эмхэлж цэгцэлж, тухайн үед ерөнхийлөгчийн зөвлөх байсан н.Нямдаваа академич бид хоёр ажиллаж байлаа. Одоо тэр бодлого маань 2015 онд дуусна. Дараа нь Эрүүл мэндийн яаманд Тамгын хэлтсийн дарга хийж үзсэн. Тэгээд 2000 онд би ерөөсөөө  мэргэжлийн ажлаа хийе гэж сайдад саналаа тавьсан. Яамд ажиллаж байхдаа судалгааны ажил, багшлах хоёроо орхиогүй. Орой үдшийн цагаар судалгааны ажлаа хийнэ.

    ӨЙ

    Эрүүл мэндийн яам, Анагаах ухааны их сургууль хоёр ойрхон болохоор цагийн  багш хийж, төвд хэл зааж, онолын хичээл заадаг байлаа. Ингээд л 2000 онд сайдад ажлаас чөлөөлөгдөх санал тавьж үндсэн салбартаа тууштай орсон. Тухайн үед “Монгол Солонгосын дорнын анагаах ухааны төв” гэж Оргил рашаан сувилалын хажууд анх байгуулагдахад тэрний захирлаар томилогдож очсон. 2006 он  хүртэл ажиллах хугацаандаа Монголын  анагаах ухааны түүхэн чиглэлээр Шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ үед бас л багшлах ажл

    аа орхиогүй.

    6

    Ийм л түүхтэй өнөөдрийг  хүртэл давхардсан тоогоор 60 орчим бүтээл туурвисан. Түүнийхээ 15-ыг гадаад хэл дээр хэвлүүлсэн. Японд, Хятадад хэвлүүлсэн. 9 ном нь англи хэл дээр хэвлэгдсэн. Өөр сонин гэвэл миний бүтээлүүд Нэгдсэн үндэсний байгууллагын зургаан хэл дэр хэвлэгдсэн. Би энүүгээрээ их бахархдаг. Англи орос, франц, испани хятад,  араб хэлдээр хэвлэгдсэний орос, англи хэлээр хэвлэснийг нь олж авсан. бусад нь интернэтээс хайвал байна лээ захиалчихсан байгаа.

    Б

    Уламжлалт анагах ухааны чиглэлээрээ юу?

    -Тийм. 2007 оны наймдугаар сарын 23-26 ны хооронд Уламжлалт анагаах ухааныг эрүүл мэндийн анхан шатны тусламжинд хэрэглэх нь гэдэг олон улсын хурал болсон. Тэр хурал дээр 30 орчим минут илтгэл тавьсан. Тэр илтгэл маань ДЭМБ-ын тайланд орж, зургаан хэлээр  хэвлэгдсэн байхыг хараад сайхан санагдсан.Монгол хүний бүтээлийг НҮБ-ийн зургаан хэлээр хэвлэж гаргана гэдэг бахархмаар хэрэг. Миний бахархал гэхээсээ илүүтэй монголчуудын бүтээл.

    Б

    Төвд хэл миний үндсэн хэл

    Б

    -Та хүмүүст илтгэл тавих үедээ төвд хэлээр уншиж, түүнийгээ тайлбарлаж өгч байхыг харсан. Төвд хэлийг лам нар л судалдаг гэж боддог байлаа. Та хэзээнээс төвд хэлийг сурч, судалж эхэлсэн бэ?

    -Төвд хэл бол миний үндсэн хэл л дээ.  Уламжлалт анагаах ухааны эмч хүний гол үндсэн судалгааны хэл бол төвд хэл. Төвд хэлийг Анагаах ухааны их сургуульд дөнгөж ороод нэгдүгээр курсэд байхдаа буюу 1987 оноос эхэлж үзсэн. Төвд хэлийг үзсэн шалтгаан нь уламжлалт анагаах ухааныг сонирхож эхэлсэнтэй холбоотой. 1987 онд уламжлалт анагаах ухааныг сонирхох нь их хаалттай байсан.  Гэхдээ тэр үед МУИС-ын профессор н.Дорж гэдэг хүний “Төвд хэл сурах бичиг” гэдэг гурван дэвтэр өөрөө сурах бичиг олсон.  Нэгдүгээр дэвтрээс нь бие дааж үзтэл төвд үсгийн тайлбарууд нь монгол бичгээр байсан тул  монгол бичиг сурах шаардлагатай болсон.

    Б

    Ингээд маш хурдан монгол бичгээр уншиж сурсан. Дүрэм байхгүй өөрөө “гөрдөж” байгаад уншаад сурчихсан. Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин хүүгийн цэцэлсэн шастир, Бягармижид хааны үлгэр, Шидэт хүүрийн үлгэр зэрэг гоё гоё номууд Өвөрмонголоос ороод ирчихсэн байсан. Ингэж монгол бичгээ сайжруулаад эргээд төвд үсгээ судалж эхэлсэн. Тэр үеэс л төвд үсгийг үзэж эхэлсэн дээ. 1993 оноос Анагаах ухааны их сургуульд “Анагаах ухааны төвд хэл”-ийг зааж эхэлсэн, одоо ч зааж байгаа. Яваандаа өөрийн  сонирхолоор уламжлалт анагаах ухааны төвд хэл байх ёстой юм байна гэж бодоод “Төвд хэлний сурах бичиг” гаргасан.

    6

    Энэ бол анагаах ухааны төвд хэлний сурах бичиг гэж болно. 1996 оноос жижиг орчуулгууд хийж эхэлсэн. Дандаа анагаах ухааны ном орчуулж байна. Жишээ нь, академич Д.Цэрэнсодном гуайтай хамтран бүтээсэн “Монголын уламжлалт анагаах ухааны тайлбар товч бичиг” байна. Бид одоо л энэ салбарыг илүү их ойлгож эхэлж байна. Энэ салбар чинь 60 жил тасраад амаар дамждаг мэдлэг нь үндсэндээ устсан. Аман мэдлэг олгодог хөгшчүүл нь бурхан болоод дууссан. Ганц олзуурхууштай зүйл нь судар ном нь үлдсэн. Анагаах ухааны судруудыг судалж,  ном болгохын зэрэгцээ анагаах ухааны нарийн учрыг нь ойлгож байна. Жишээ нь, Уламжлалт анагаах ухааны нарийн эрдмийг заахдаа шавилан сургалтаар буюу тухайлсан шавьдаа өөрийн бие барахын өмнө зааж өгдөг. Энэ зааж өгөх эрдэм нь маш чухал. Гэвч ингэж зааж өгч байсан өвгөчүүл нь 1937-1938 онд хэлмэгдээд дуусан. Үлдсэн зүйл гэвэл хэдэн ном л үлдсэн. Энэтхэгээс бол Алтангэрэлийн судрыг судалсан.

    бөЙ

    -Алтангэрэлийн сударыг шашны ном гэж хүмүүс боддог шүү дээ.

    -Алтангэрэлийн судрын 24 дүгээр бүлэг тэр чигтээ анагаах ухааны бүлэг. Алтангэрэл бол шашны ном гэхээсээ илүү төр шашин яаж зөв оршин тогтнох, амьдрал, анагаах ухааны бүх мэдлэгийг агуулсан зохиол. Энэ номыг зөвхөн монголчууд гэхгүй Азид их шүтдэг.  2500 жилийн тэртээ Бурхан багшийн бүтээсэн бүтээл гэж үздэг. Тэрнийг төвдөөр бичээд, монголоор орчуулаад “Судрын аймгийн эрхэт дээд Алтангэрэл” хэмээх их хөлгөн судраас өвчнийг машид анирлуулсан 24 дүгээр бүлэг хэмээн нэрлэсэн. Анагаах ухааны дөрвөн үндэс гол бүтээлийг гурван хэлээр, мөн ламын гэгээн  Лувсанданзанжанцан  гэж тэмдэглэгдэн үлдсэн анагаах ухааны хэд хэдэн зохиол бий.  “Мэргэд гарахын орон”гэж нэг сайхан ном бий. Анагаах ухааны аймгийг төвд, монгол, англиар орчуулсан. Эдгээрийг уншсан хүн уламжлалт анагаах ухааны үндсэн суурийг авна гэсэн үг. Одоо төвд монгол хэлээр  эсвэл  монгол бичигтэй хавсруулсан бүтээл гарч байгаа.

    б

    Өнгөрсөн 20 жилийн түүхэнд эдгээр бүтээлүүдийг гаргахын тулд  ерөнхий ойлголтоо маш сайн авах хэрэгтэй байсан. Ухаарах танин мэдэх, амаар  дамждаггүй мэдлэгийг олж авах хэрэгтэй байлаа. Багш байдаг бол очоод уулзмаар үе зөндөө гардаг. Тэр үед нэг үгний төлөө энэ олон судар номыг эргүүлэх хэрэг гарна. Одоо бол анагаахын нэр томъёог гаргаад байхтай болсон. Тэгж л би төвд хэлийг сурсан. Миний хоёр дахь гол хэл бол англи хэл. Одоо ч гэсэн сургалтаа төвд, монгол, англи гэж заадаг. 21 дүгээр зуунд англи хэлгүй бол урагшлахгүй. Уламжлалт анагаах ухааны салбар ч мөн адил.

    6

    Би шавь нараа зөвхөн монголд бэлдэж байгаа биш. Монголын  уламжлалт анагаах ухаан бол дэлхийд байхгүй цор ганц гэж ойлгож болно. Жишээлбэл,  АНУ, Австралид Монголын уламжлалт анагаах ухаан  гэдэг ойлголт байхгүй. Орчин үеийн анагаах ухаан тэнд асар өндөр хөгжсан. Бид ч бас өөрийн улсдаа хөгжүүлж байгаа.Уламжлалт анагаах ухааны нэг онцлог нь давтагдахүй өөр оронд байдаггүй. Тэр мэдлэгээ дэлхийд түгээх том тухай юм бодож эхэлсэн. Зөвхөн монголдоо биш. Тийм учраас англи  хэлээр заах нь маш чухал гэж үзэн уламжлалт анагаах ухааны англи хэл гэдэг сурах бичгийг  бүтээсэн. Энэ сурах бичиг их хэцүү бүтсэн. Яагаад гэвэл өмнө нь ерөөсөө монголын уламжлалт анагаах ухаан гэдэг  сурах бичиг байгаагүй ч зориглоод хийсэн.

    бйө

    Өнгөрсөн 20  жилд уламжлалт анагаах ухааны англи хэл,  уламжлалт анагаах ухааны төвд хэл гэсэн хоёр сурах бичиг гаргасан байна.  Энэ хоёр хэлийг би бие дааж сурсан ямар нэгэн сургултад суугаагүй. Гэтэл орос хэлийг  дөрөвдүгээр ангиасаа үзсэн, АУИС-д бүх хичээл орос хэл ээр заадаг байлаа. Хятад хэлийг мэргэжлийн түвшинд үзсэн. сайн хувийн багштай байснаас гадна  хятад руу сургалт, судалгааны ажлаар цөөнгүй явсан тул гадарлана. Дээр нь санскрит хэл гэж гайхамшигтай хэл байна. Энэ хэлгүйгээр  дорно дахины анагах ухааныг ойлгох хэцүү, хятад хэл мөн адил. Дорно дахины анагаах ухаан нь Хятадын уламжлалт анагаах ухаан, Энэтхэгийн айридын анагаах ухаан гэсэн  хоёр хэсгээс бүрддэг. Энэ хоёрыг мэдэхийн тулд хятад, санскрит хэл мэдэх шаардлагатай. Санскрит хэлийг бие дааж сурсан. Уншиж, бичихийн түвшинд байна.

    өй

    Монголын анагаах ухаан 5000 жилийн өмнө үүссэн

    а

    -Энэтхэг, Хятадын анагаах ухаанаас Монголын анагаах ухааны онцлог юу байна?

    -Ялгаа бий. Гэхдээ монголын анагаах ухаан гэдэг их нэгдмэл ойлголт. Би яагаад Монголын анагаах ухаан гэж  онцолж байна гэхээр Уламжлалт анагаах ухаан гэдэг ойлголт 1990  оноос эхэлсэн нэр томъёо. 1990 оноос өмнө монголд уламжлалт анагаах ухаан гэдэг ойлголт байгаагүй. Одоо бидний  уламжлалт гээд байгаа нь монголын анагаах ухааны уг сурвалж юм. Энэ уг сурвалж  нь хэзээ үүссэн гэвэл 5000 жилийн өмнө. Тэрнээс ч өмнө байж болно. Судлаач хүн шинжлэх ухааны баримттай, анагаах ухаанд хэрэглэж байсан олдвор олдсон тэр цагаас эхлэн наашлуулж тооцдог. Магадгүй тэрнээс өмнөх үеийн олдвор олдвол урагшлах боломжтой. Мэдээж оюун ухаант хүн үүсээд 20-30 мянган жил болсон гэхэд хүн  төрөлхтөнтэй анагаах ухаан эн чацуу. Ингээд бодохоор нэн эртний түүхтэй салбар. Гэхдээ бид сэтгэлийн хөөрлөөр ч юм уу, иш баримтгүй юм хэлж ярьж болохгүй.

    бй

    Иш баримт олдсон цагаас авч үзвэл монголын анагаах ухааны эхлэл бол ердөө дом засал. Дангаараа яваад байсан уу гэвэл бас үгүй. Жишээ нь, Хүннүгийн үед Хятадын анагаах ухаан нөлөөлж, Хятадын анагаах ухаанд Хүннүгийн анагаах ухаан нөлөөлж ирсэн баримт байна. Хоёр хөрш улсууд оюуны  болон эдийн соёлоо солилцож байснаас гадна анагаах ухааны мэдлэгээ солилцож байсан байна. Жужаны үед Энэтхэгийн Айридын анагаах ухаан дэлгэрч, санскрит хэлээр хэн гэдэг эрдэмтэн судалж, хэрэглуж байсан гэдэг нь ч түүхийн баримтаар олдсон. Ингэж буддын шашин дэлгэрэхээс өмнө Дорнын улс орнууд анагаах ухааны мэдлэгээ солилцож, эдийн болон оюуны соёлын хамт  дэлгэрч ирсэн.

    б

    Харамсалтай нь Түрэг, Уйгарын үед Монгол түмэн харьяат албат нь болж анагаах ухааны хөгжил түр дарагдсан. Хятан улс гарч ирж, түүний дараа Их Монгол улс байгуулагдсанаар 13 дугаар зуунд монгол үндэстэн өөрийнхөөрөө хөгжих боломжийг Их эзэн Чингис хаан олгосон. Чингис хааны үед өмнөх анагаах ухаануудын эх сурвалж баримт бичиг ховордчихсон байсан. Нүүдэлчдийн нэг онцлог бий хичнээн сайхан зүйлийг хөгжүүлдэг ч гэсэн бичиг цаасаар хадгалах нь ховор. Хадгалж үлдээлээ гэхэд дайн тулааны явцад үрэгдэх нь их байдаг. Тийм учраас уламжилж ирсэн юм их бага. Тэр бүхнийг Хятадын болон Түвдийн анагаах ухааны түүхийн эх сурвалжуудаас олж тогтоож байна.

    Б

    Жишээ нь, энэ судар дотор  Жужаны  үе буюу  МЭ 4-5 дугаар зуунд Нирун улсын эмч нарын тухай, Баяхар, Бигүтэй, яаж дорно дахины анагаах ухаантай холбоотой байсан, ямар мэдээллийг авч байсан гээд олон баримтыг харж болно. 13-14 зууны үед Юань улсын үед Хубилай Сэцэн хаан Бээжинг Монголын нийслэл болгосон тэр үед анагаах ухааны салбарт маш их өөрчлөлт явагдаж, Арабын анагаах ухаанаар сэлбэгдсэн.  Мөн  тухайн үед монголын найман эмч Бээжинд  бүтээлээ туурвиж байсныг олж тогтоосон. Цаг үе нь тийм байж. 1368 онд Юань улс мөхөж, бага хаадын  үе эхэлж, дараа нь Манжууд эзэлсэн. Манжууд манайхыг эзлээд Бурханы шашин нилээн хучтэй орч ирэн 1578 онд Энэтхэгийн  Айридийн анагаах ухаан Төвдөөр дамжин орж ирсэн. 18-19 дүгээр зууны үед оргилдоо хүрч асар олон монгол эртэмтэд төрөн гарсан. Эдгээр эрдэмтэд бүгд төвд хэлээр зохиол бүтээлээ туурвиж, хөгжиж байсан ч 1937 онд хаагдаж, 60 жилийн дараа буюу 90 онд дахин сэргэсэн. Ингэхдээ Монголын уламжлалт анагаах ухаан гэсэн нэртэйгээр гарч ирсэн түүхтэй.

    ЙЯ

    -Та сая өгүүлсэн түүхийн баримтуудыг хамгийн сүүлд туурвисан “Монголын Анагаах ухааны түүх” дөрвөн боть номондоо оруулсан уу?

    -Тийм. Монголоор бичсэн дөрвөн боть, хураангуйлж англиар бичсэн нэг боть номондоо энэ бүхнийг дэлгэрэнгүй оруулсан байгаа. Сая би маш товчхоноор ярьж өглөө. Монголын анагаах ухааны онцлог нь  Энэтхэг, төвд, хятадын анагаах ухаанаар сэлбэгдэж ирсэн ч гэсэн нүүдэлчдийн буюу монголчуудын өвөг дээдсийн анагаах ухааныг багтааж өнөөдрийг хүрсэн. Одоо харахад Монголын уламжлалт анагаах ухаан хэд хэдэн хэсгээс бүрдсэн байна. Монголчуудын унаган анагаах ухаан дом засал, Айридын анагаах ухаан, Төвдийн анагаах ухаан, зүү төөнүүр буюу Хятадын анагаах ухаантай нэгдсэн. Монголчууд бусдын мэдлэгийг аваад шууд хуулбарлаагүй, энэ өргөн уудам нутаг дэвсгэр, хүн зоны онцлог, ургадаг ургамлын чанар хүч  чадал дээр тулгуурлаад бүгдийг нь өөрчилж өөрийн болгож авсан байна. Төвд анагаах ухаан, монгол анагаах ухаан хоёр адилхан гэж зарим хүмүүс үздэг. Үнэндээ онолын болон эмчилгээний хувьд  маш ялгаатай. Өвчний ангилал нь хүртэл өөр  байдаг.  Монгол хүн өөрийнхөөрөө л хийдэг.  Тийм юмыг бид судалж, орчуулж байна. Би саяхан “Туваагажид” буюу  “Үзэгсэдийн баясгалан” гэдэг номыг орчуулж дуусгалаа.  Жигээданзанжанцан гэдэг хүний бичсэн эмчилгээний гайхалтай ном байсан. Одоо удахгүй хэвлэгдэнэ. Тэр ном Төвд анагаах ухааны номоос огт өөр. Монголчуудад нийтлэг тохиолддог өвчнийг эмчилсэн арга туршлагаа нэгтгэж бичсэн ном. Сэтгэлгээ нь хүртэл өөр. 1937 онд гуравдугаар сарын 13 ны өдөр тухайн үеийн Төв хорооны тушаалаар Төвд ёсны эмнэлгийг хаасан. Ингэхдээ уламжлалт анагаах ухааны эмнэлэг гэж үзээгүй. Төвд ёсны эмнэлэг буюу ламын эмнэлэг гэж харсан. Учир нь тухайн үед  лам нар шавилан суудаг, төвдөөс бурхан шашинг даган ирсэн гэж үзэж хаах шийдвэр гаргасан юм билээ. Уг нь монголчуудын бариа, дом засал явж л байсан. Өнөөдөр уламжлалт анагаах ухаан, орчин цагийн анагаах ухаан гэж хоёр ангилаад байгаа ч хоёулаа монголынх. 1937 онд, бүр нарийн ярьвал 19 дүгээр зууны төгсгөл, 20 дугаар зууны эхэн үед монголд нэг л  анагаах ухаан байсан. Тэр нь Монголын анагаах ухаан. Тэгээд орчин цагийн анагаах ухаан Европ, Оросоор дамжин орж ирсэн. Эхэндээ Европ анагаах ухаан гэж нэрлэгдэж байгаад одоо орчин цагийн анагаах ухаан гэж нэрлэгдэж байна. Энэ маань Грекийн Герператийн үеийн анагаах ухаан, наашаа Дундад Азий И-Би Си гийн анагаах ухаан нэгдээд өнөөдрийн орчин  цагийн анагаах ухааныг бүрдүүлж байна. Дараа нь Энэтхэг, Хятадын уламжлалт анагаах ухаан, Төвдийнх, дараа нь Монголын уламжлалт анагаах ухаан ордог. Эд бүгд өөр өөрийн ялгаатай, тухайн улс орны газар нутаг, иргэдийн хоол хүнс, амьдрах орчин цөм өөр. Тиймээс бид монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх бодлого хэрэгтэй. Хөгжүүлэхээсээ өмнө тэр бодлогыг хангаж өгдөг уламжлал, судар ном зэргийг сайн гаргаж өгөх ёстой. Тэрэн дотроосоо юуг нь бид хөгжүүлэх вэ. Юу нь манай бренд  байж болох вэ гэдгийг олох ёстой.

    ӨЙ

    -Уламжлалт анагаах ухааны судлаачид хэр их байдаг вэ?

    -Бий л дээ. 1990 оноос хойш Монголын анагаах ухааны онолын, түүхийн, эм судлалын чиглэлээр маш олон судлаачид гарч ирсэн. 20-30 хүн бий. Энэ бол сайшаалтай хэрэг. Гол нь судар номон дээрээ суурилах ёстой. Би юунд итгэдэг вэ гэхээр энэ маарамбуудын бичсэн судар номонд л  итгэдэг. Итгэхээс өөр аргагүй. Тааж болохгүй. Мэдлэг их аюултай. Судар номонд байгаа нэг үгийг л буруу тайлбал их аюул болно. Тийм учраас сударт байгаа анагаах ухааны үг нэг бүрийг нарийн сайн орчуулж, өнөө цагийн хэлний түвшинд буулгах ёстой. Ингэсний дараа сургалтанд ашиглана. Мэдээж зөв орчуулж байж үр дүн нь сайн байна. Гэхдээ хүн болгон орчуулаад байж бас чадахгүй. Орчууллаа гэхэд анагаах ухааны мэдлэг чухал.

    ӨЙ

    Анагаах ухааны мэдлэгээс гадна эмнэлзүйн сэтгэлгээ гэдэг ойлголт бий. Клиник ухаан буюу энэ мэдээллийн цаана эмнэлзүйн ямар процесс болсон бэ гэдгийг гярхай олж харах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол судар ном тэр болгон дэлгэрэнгүй байдаггүй.  Товч бөгөөд тодорхой ухаж ойлгохоор бичсэн нь ч байдаг. Би тэр ухааныг одоо л сайн гадарладаг болж байна. Ер нь судар ном тэр чигээрээ хэвлэгддэг. Тиймээс судар доторхыг тайлбарлах нь чухал. Юу агуулагдаж байгааг сайн ухаж ойлгоод түүнийгээ сурах бичиг болгох ёстой. Тэр сурах бичгээр эрдэм сурсан оюутан сайн эмч, сайн судлаач, сайн багш болох боломжтой. Би энэ талаар сонинд нийтлэл бичиж л байсан. Ер нь Оюутолгой, Таван толгойгоос олж байгаа ашгаас хэд дахин илүү ашгийг уламжлалт анагаах ухаанаас олох боломжтой. Яагаад гэвэл бидний өвөг дээдсийн олон зуун жил хуримтлуулсан мэдлэг гэдэг бол өөрөө асар мундаг зүйл. Мэдээж дотор нь ялгаж салгах хэрэгтэй. Хамгийн шимтэйг нь олж чадвал  олон бренд гаргаж чадна.

    Б

    Баруун европд алдартай “Бадма 28” гэдэг брэндийг буриад эмч гаргасан

    а

    -Уламжлалт анагаах ухааныг ашиглан бренд гаргасан туршлага бусад улс орнуудад байдаг юм болов уу?

    -Байгаа. Жишээлбэл, 19 дүгээр зууны сүүлч, 20 дугаар зууны эхэн үед Буриадад Петр Александервич Бадмаев гэдэг хүн Төвд ёсны эмнэлэгт суралцсан. Тэрээр анагаах ухааны дөрвөн үндэс дээр суурилж, Шүнгийн номыг үзсэн. Шүнгийн ном гэдэг нь анагаах ухааны гол ном. Энэ номыг маш сайн үзээд нэр алдартай болж, улсаар Петр хааны хүүг эмчилж, Загалмайтны шашинд ороод хааны ордонд ажиллаж байсан. Октябрын хувьсгал гарсан тул баруун луу дүрэвсэн. Тэгээд өөрийнхөө сурсан мэдлэгээ дараагийн үедээ дамжуулсан. Ер нь мэдлэг их хэцүү зүйл. Сурч байгаа хүн нь төвд хэлтэй, эсвэл уламжлалт анагаах ухаанд сонирхолтой байх ёстой.

    чб

    Түүний хувьд хэн нь өвлөсөн нь бүрхэг байгаа ч нэг юм үлдээсэн. Юу үлдсэн гэвэл одоо баруун европд хамгийн их алдартай “Бадма 28” гэдэг эм.  Бадмаев эмчийн Бадма 28 гэдэг нь 28 найрлагатай. Нэг л эмийг авч  үлдээд Швейцарт асар том эмийн үйлдвэртэй болж, дэлхийг хангаж байна. Бүх өвчинд уудаг эм. Бидний олж тогтоосноор уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэдэг 4000 орчим эмийн жор бий. Тэрний ганц нь л бадма 28 гэдэг бренд болж чадаж байхад цаана нь бидэнд боломж байна. Энэ үйлдвэрийн цаана маш олно хүн мөнгөжиж, хөрөнгөжиж,  тэр эмээ сурталчилаад үйлдвэрлээд л сууж байдаг.

    \

    Тэр эмийг нь судлаар үзэхээр “Гавар 25” гэдэг эмэнд гуравхан найрлага нэмээд 28 болгоод нэрийг нь өөрийнхөө “Бадма”-г өгчихсөн. Бидэнд ийм боломж байна. Мөн ханах, хатгах, төөнөх, илэн бариа, даран бариа, эвлүүлэн бариа энэ бүхэн нарийн технологитой. Бариа засал бол их өвөрмөц. Бариа заслыг би их зөв арга гэж боддог. Тиймээс бариа заслыг аргатай нь, технологитой нь зөв хөгжүүлэх ёстой. Монголд бариа засал хөгжсөн. Гудамжинд байдаг бариа засал, массаж хийдэг газрууд байх ёстой зүйл. Тай массаж байна. Энэ бүхнийг гадуурхаж болохгүй. Гол нь бүгдийг нь лицензжүүлж, албан ёсны зөвшөөрөлтэй болгох ёстой. Харин анагаах ухааны массаж буюу эмчилгээний массаж жинхэнэ онолтой, өөрийн тодорхой технолгитой, өөрийн арга барилтай. Бариа засалын цаад мөн  чанар бүгд адилхан. Японы Амма Шацу, Хятадын Түнай, Тай массаж, Энэтхэгийн Инди массаж, Монгол бариа заслын цаад зарчим нь ялгаагүй ч өөр өөрийн онцлог техник байна.

    өб

    Жишээ нь, тархины доргилт. Тархины доргилтыг Монголоос өөр хаана ч оношилж, барьж эмчилдэг арга техник байдаггүй. Би Төвдөд 1993-1994 онд суралцаж байхад Төвд эмч нар тархины доргилтыг барих тухай ойлголт байхгүй. Зөвхөн эм өгч эмчилдэг байсан. Тэгэхээр тархи доргилтыг эмчлэх нь Монголчуудын унаган арга, бренд мөн. Энэ  аргыг сайн хөгжүүлж сургалтанд сайн заах хэрэгтэй. Би үнэнийг хэлэхэд Долоон буудал ч юм уу, Баянхошжуунд нэг сайн бариач өвөө, эмээ байдагт мэрэгжлийн хүнийхээ хувьд жаахан харамсдаг. Бариач гэдэг бол бие даасан мэргэжил. Уламжлалт анагаах ухааны сургуульд зургаан жил суралцаж эмчийн мэргэжил эзэмшсэн хүний хийх ажил. Энэ хүн мэргэжлийн бакалаврын зэрэгтэй, тусгай лицензтэй, ямар нэгэн алдаа гарвал хариуцлага хүлээх үүрэгтэй. Гэтэл гарын дүйтэй, өвөө эмээгээсээ уламжилсан аргаараа мэргэжлийн бус хүн бариа хийж байгаагаас хэдэн хүнд сайн  үр дүн гарч, хэдэн хүнд үр дүн гарахгүй байгааг мэдэх аргагүй. Амь насаа алдсан харамсалтай тохиолдол ч байдаг. Тийм учраас яг эмч хүний хэмжээнд очиход төвөгтэй. Тиймээс цаашдаа лицензжүүлж, албажуулах ёстой. Ингэж байж хариуцлага тооцох ёстой. Сайн хийж байгаа нь сайнаар, муу бол мууг нь хэлэх ёстой.

    ө

    Үнэндээ одоо бол  лам хүн, бөө хүн хүртэл бариа засал хийж байгаа. Цаана нь хүний эрүүл мэнд, амь нас байгаа. Нөгөө талаар алдаа гарсан тохиодолд уламжлалт анагаах ухааны нэр хүндийг унагах талтай. Уламжлалтын эмчийг зөвхөн бариа засалч, зүүний эмч мэтээр нийгэмд ойлгодог. Гэтэл бариа засал, зүү тавих, төөнүүр хийх нь уламжлалт анагаах ухааны эмч хүний ажлын өчүүхэн нэг хэсэг. Бид чинь зургаан жил суралцаад шалгалт өгөөд дахиад мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулах шалгалтыг дахиж өгч байж тусгай зөвшөөрөл авна. Тусгай зөвшөөрлөө таван жилээр аваад сунгаж явдаг. Би Төвдөд сурч байхдаа Төвдийн лам нар анагаах ухааны дөрвөн үндэсээ үзээд л шууд хүн үзэж оношилж, эмчилж болно гэж бодтол тэр нь хориотой байсан. Гэтэл лам байгаад анагаах ухааны дөрвөн үндсээ үзэж цээжилсэн байсан ч төвд анагаах ухааны дээд сургуулиа төгсөж, диплом авч, лицензтэй болж байж сая эмч болдог.  Манайд бол жор барьдаг хүмүүс мэр сэр байна л даа. Энэ нь ямар учиртай юм гэхээр бид нэг талаас өөрсдийгөө шүүмжлэх ёстой. Уламжлалт анагаах ухааны эмч нар ний нуугүй хэлэхэд тэр хүмүүсээс илүү байж, нийгмийн шаардлагыг хангаж чадахгүй байгаа. Тэгэхээр чаддаг эмчийг  бэлтгэх нь хамгийн чухал.

    бй

    -Та тэгвэл хичнээн шавь бэлдээд байна?

    -Анагаах ухааны боловсролын салбарт би 20 жил ажилласан. Ер нь бол шавь нар хэдэн зуугаар бий. Анагаахын улсын болон хувийн сургуулиуд, мэргэжил дээшлүүлэх институт, европ анагаах ухааны эмч нарт 3, 6, 10 сарын мэргэжил дээшлүүлэх уламжлалт анагаах ухааны курст багшилж байсан. Одоо бол зургаан жилээр улдамжлалт анагаах ухааны эмч нарыг бэлдэж, судалгааны ажилд олон жил ажилласан байна. Дээр нь практикийн байгууллагад ажилласан. Цаашдаа ч өөрийн олсон мэдлэгтээ тулгуурлдаад сургалтан дээрээ анхаарах сонирхол илүү байгаа. Гэхдээ аль нэгийг нь дагнахгүй бол гурвуулангий нь  хийх их хэцүү. Жишээ нь, би хувийн эмнэлэг байгуулаад ажиллах боломжтой. Тэгвэл сургалт хохирно. Энэ хоёрыг зэрэгцүүлж болохгүй юм билээ. Би үзсэн л дээ. Би 20 ортой эмнэлэг байгуулаад ажиллахад бараг л хамт хонож байж өвчтөнд үр дүн нь гарна. Монголчуудын өвчин их архаг болсон. Их хүнд. Дээр нь маш олон газраар олон эмч, барьдаг үздэг хүний гараар орчихсон байдаг. Ийм хүмүүстэй  ажиллана гэдэг маш их хүч, хөдлөлмөр шаардах юм байна лээ. Гэтэл сургуулиуд ирж ажиллаач, багшлаа ч гэнэ. Тэгээд би өдөр нь багшлаад, орой нь хүн үзнэ гэдэг болохгүй байсан. Гол нь аль завандаа судалгааны ажлаа хийх вэ гээд клиникийн ажлаа хойш тавьсан. Сургалт, судалгаа хоёроо анхаарч сайн шавь нар бэлдье. Туршлагаа шавь нарт өгье гэж бодож байна. Би ганцаараа эмнэлэг байгуулж, ажилласанаас 30 юм уу, 100 хүнд эрдэм мэдлэгээ зааж, хуваалцах хэрэгтэй. Энэ нь нийгэмд ч хэрэгтэй. Алийг нь сонгох вэ гэдэг шаардлага тулгараад би сургалтаа сонгоод явж байна. Сургалтаа сайн явуулах юмсан, шавь нараа гэгээрүүлэх нь чухал гэдгийг би маш сайн ойлгосон.

    6

    Хүн өөрөө капитал болох ёстой

    6

    -Уламжлалт анагаах ухаанаар суралцах сонирхолтой хүн хэр их байдаг юм. Орчин үеийн оюутнууд хэр сайн суралцаж байна?

    –Ер нь бол өндөр ш дээ. Зөвхөн уламжлалт анагаах ухааны эмч бэлддэг хувийн болон улсын таван дээд сургууль байна. Тэгэхээр энэ бол шаардлага. Гол нь нийгмийн шаардлага хангасан чанартай эмч бэлтгэх хэрэгтэй. Эхлээд бид төвд хэлтэй ноцолдуулна. Төвд хэлийг төвд соёлыг судлах, төвд хүнтэй ярихаар бэлдүүлж байгаа биш. Өнгөрсөн 400 жилийн хугацаанд буюу 16-20 дугаар зууны хооронд монгол эмч нарын Төвд хэлээр бичсэн анагаах эрдмийн ном зохиолын уншиж ойлгоход хэрэгтэй. Одоогоор бидний олж тогтоосон 70 –аад зохиол байна. Үүнээс ч олон бий. Мөн анагаах ухааны дөрвөн үндэс гэдэг үндсэн сурах бичгийг төвдөөр нь, монголоор, англиар нь  уншиж судлах ёстой. Англи хэлээр энэ эрдмээ илэрхийлэх нь маш чухал. Тиймээс сүүлийн үед анагаах ухааны дөрвөн үндэс ном дэлхий нийтийн анхаарлын төвд орж, хэд хэдэн хэлээр орчуулагдсан. Тиймээс англи, монгол, төвд хэлээр хослуулж заах нь үнэхээр урамтай. Гэхдээ гурван хэлээр зэрэгцүүлж, уламжлалт анагаах ухааныг зургаан жил заана гэдэг өөрөө их хэцүү л дээ. Өдөр шөнөгүй нухаж байж сурна. Миний хувьд гэхэд л найз нөхөдл байлгүй яахав. Гэхдээ л уулзах зав гарахгүй байна. Сүүлийн 15 жил бараг баранд орж үзсэнгүй. Биллиард тоглох ойлголт бүүр байхгүй. Энэ яваа насандаа би  ингээд л дуусна. Тэгэхээс өөр ямар ч арга байхгүй. Хөдөө гарч зугаалж ирээд ажлаа хийнэ гэж байдаггүй. Ер нь бол энэ номоноос долоо хоног хөндийрчихөөд буцаад орж чаддаггүй. Өөрөө тэрэндээ шанална. Энүүгээр тойрч алхаад л. Нэг орвол гарна гэж байхгүй. Тэгээд л үргэлжлээд явна. Лекцээ очиж уншчихаад л эргээд ороод ирнэ. Ганцхан ирдэг замтай тэрүүгээрээ явна. Ер нь бол гэр орны нөхцөл их чухал. Гэр бүлийн маань хувийн бизнес эрхэлдэг тулдаа л би яваа. Тэр хүний олсон ихэнх мөнгийг би ном сударт зараад л, бие биенийгээ нөхөөд л явж байна даа. Миний өнгөрсөн хугацаанд олж авсан нэг чухал зүйл бол “Хүн өөрөө капитал болох ёстой”.  Тодруулбал, нэг л өдөр Японы нэг олон улсын байгууллагаас хамтарч ажиллая гэж дуудсан. Тэр бол 2006 онд би ажлаа өгчихөөд Энэтхэгт байсан үе. Гэтэл Энэтхэгт байхад их аятайхан санал тавьсан. Япончууд уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийж “Вансэмбэрүү Монгол” ТББ байгуулсан. Тэгээд хөдөөгүүр “Өрхийн эмийн сан” ажлуулаад арван хэдэн уламжлалт эмтэй, эрүүл амьдрах ухааны лекц уншаад хүнээ үзээд эмээ яаж хэрэглэхийг зөөж өгсөн. Найман аймгийн 34 сумын 20-иод мянган өрхөөр явсан. Тэр төслийг эхлүүлэхээс өмнө Япончууд дуудаад тэргүүнтэй нь ярилцахад санал тавьсан. Тэдний өгч байгаа цалин, дэмжлэг зэрэг нь үнэхээр өөр байсан. Сүүлд нь надад хэлж байсан. Энэ төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд Уламжлалт анагаах ухааны салбарт хэн гэдэг хүн байдаг юм. Ямар бүтээл гаргасан, ямар түвюшинд байсан үэргийг япончууд маш нарийн судалсан байсан.  Японы 100 хувийн хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтээр хэрэгжсэн уг төсөл миний 2002 онд хамгийн анх англиар хэвлүүлсэн номыг маань тэр хүн олж үзсэнээс эхэлсэн. 2006 онд надад тэр саналыг тавьж, Анагаах уханы номыг англи хэлээр бичсэн хүн монголд бас байдаг юм байжээ гэж гайхсанаа хэлж байлаа. Энэ төслөөс үүдэн би “Монголчуудын эрүүл амьдрах ухаан” гэдэг ногоон номоо гаргасан. Энэ ном маань эхлээд нимгэн байгаад хэвлэгдэх бүртээ шинэчлэгдээд зузаан болж, “Вансэмбэрүү Монгол”ТББ ийн захилгаар 54 мянган хувь хэвлэгдсэн. Маш олон хувь. Гадуур бараг харагддагүй мөртлөө айлуудаар их байдаг юм билээ. Энэ номонд судараас эрүүл амьдрах ухааныг аваад бусад мэдээллийг нэмж нэгтгээд ерөөсөө монголчуудын эрүүл амьдрах ухаан бол шинжлэх ухааны нэг салбар байсан гэж тогтоосон. Цаашид ч энэ утгаар нь хөгжүүлэх ёчстой. Одоо төсөл маань дууссан ч монголчуудын эрүүл амьдрах ухааны нэвтэрхий толь хийе гэж төлөвлөсөн байгаа. Энэнд хэрэгтэй асар их материал ч байна. Зөвхөн энэ ном Япончуудын захилгаар 5 удаа хэвлэлтэд орсон. Миний анхны англи хэл дээр гаргасан ном байна. Зүү заслын номыг орчуулж хийж байсан. Оюутнуудад зориулсан төвд монгол англи монгол бичиг гэсэн сурах бичгийг жижигхэн болгоод хэвлүүлсэн. Би ер нь монгол бичгээ орхидоггүй.

    6

    -Монгол бичгээр хэвлэгдсэн анагаах ухааны ном ер нь хэр байдаг юм?

    -Ер нь бол анагаар ухааны дөрвөн үндэсийг орчуулсан ном их биш ч байгаа. Харин монгол бичиг, тод бичгээр туурвисан домын судрууд хэд хэд бийг тогтоосон. Миний бичсэн 72 маарамбын намтар гэдэг 1999 онд бичсэн номыг Өвөрмонголчууд монгол бичгээр хэвлүүлсэн. Тэд номоо гаргахын өмнө надад хэлж, хянуулаад хэвлүүлсэн. Би баяртай байгаа. Хятадад хэвлэгдэж байна тоож байна. Түүнчлэн гадаадад зориулсан монголчуудын эрүүл амьдрах нууцын тайлал гээд ногоон номныхоо хамгийн  шимтэй хэсгийг англиар гаргасан. Шинжлэх ухааны докторын десертаци маань явсаар байгаад одоо Монголын анагаах ухааны дөрвөн боть болсон. Мөн миний бичсэн ном НҮБ-ийн зургаан хэлдээр хэвлэгдсэн байсныг ДЭМБ-ын Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн номын сангаас олсон. Интернэтээр хайж байгаад араб, хятад хэлээр хэвлэгдсэнийг нь захисан байгаа.

    6

    Юм хийж, хөдөлмөрлөж байгаа хүнд хэрэгтэй зүйл нь их олддог

    6

    -Судалгааны ажлаа хийхийн тулд хэр их аялсан бэ?

    -Ёстой нэг явж өгсөн дөө. Өрөөнд суугаад ном судар уншиж судлаж суухаас явах нь илүү байдаг. Шинжаан Уйгар, Бор тал, Ховог сайр, урагшаа Хөхнуур, Утай Гүмбүм, Горму гээд Төвдийн нэг газар байна. Лхас байна. Лхасын төв номын сан, Лхасын Төвд эмнэлгийн номын санд сууж явсандаа их бахархдаг. Хятадаар бол их явсан. Аман мэдээлэл цуглуулж, уулзсан хүн болгоноос мэдээлэл авч байж энэ “Монголын уламжлалт анагаах ухааны түүх” хэмээх дөрвөн боть номыг бүтээсэн. Энэтхэгт 5 удаа очлоо. Далай ламын амьдардаг Дарамсалад очиж сурч байлаа. Дарамсалагийн Төвд номын санд маш их түүх, материал хадаглагдсан байдаг. Тэндээс монголын анагаах ухааны түүхтэй холбоотой олон баримт олж байсан. Делид Айридын анагаах ухаан, нунани гээд олон анагаах ухаан, Тайланд, Япон, Өмнөд Солонгос гээд их олон газраар явж байж энэ ботио бий болгосон. Энэтхэгээс гэхэд Айридын анагаах ухааныг англи, санскрит хэлээр гаргасан дөрвөн дэвтэр сурах бичиг гаргасныг олсон. Энэтхэгчүүдийн онцлог нь олон жил Английн колони байсан учраас бүх юм нь англиар бичигддэг. Дээр нь бичгийн англи хэлний соёл нь маш өндөр гэж би боддог.

    6

    -Судар номоо та хаанаас авдаг вэ?

    -Монголоос. Гэхдээ их эртнээс цуглуулж эхэлсэн. Одоо бол нэг судрыг худалдаж авч дийлэхгүй болсон. Ер нь анагаахын судрыг гадагшаа гаргаад алдчихгүй юмсан гэж бодоод судар их худалдаж авдаг. Нарантуул захын ховор хуучин эд зүйл худалддаг газраар заримдаа явахаар судар таарна. Хоёр ч судар худалдаж авсан. Зарим судар нь хэт их үнэтэй байгаад худалдаж авч чадалгүй алдсан тохиолдол хэд хэд бий. Тэрэндээ их харамсаж явдаг. Монголын юм монголдоо байгаасай гэж боддог. Гэхдээ ихэнх нь буянтай хүмүүс надад бэлэглэсэн. Мөн юм хийж, бүтээж, оролдож, хөдөлмөрлөж байгаа хүнд хэрэгтэй зүйл нь их олддог гэдэгт итгэсэн. Би өөрөө хүртэл гайхдаг. Заримдаа хөгшчүүл утсаар дуудна. Эрдэнэтээс дуудаад миний хүү манайд нэг судар байна, чи хүрээд ирэхгүй юу гэнэ. Явж очоод нэг сайхан хононо. Эмч хүн байна, судсыг нь барьж эм тан өгч, бариа хийж өгнө. Эрдэнэтээс арваад судар надад өгсөн хүн бий. Өөрөө үзэж байгаад шашны холбогдолтой юмуу бусад зүйлсийг нь нөгөө айлдаа буцааж өгөөд зөвхөн анагаах ухаантай холботойг нь л авдаг. 1987 оноос эхэлж цуглуулсан. 1990 он хүртэл зүгээр аваад яв гэдэг байлаа. Дараа нь үнэд орж эхэлсэн.  Одоо бол худалдаж авна гэсэн ойлголт байхгүй болсон. Заримдаа энд тэнд явж байхад судар ном авъя гэхээр хүмүүс үнэрхдэг. Яахав ганц нэг юм мэддэг хүмүүст хадгалагдаж байгааг нь сольж хольж унших тохиолдол байна. Тэгэхдээ би яаж ийж байгаад ховор номнуудыг олоод л авдаг. Сүүлийн жилүүдэд Төвдүүд судараа ном болгоод гаргадаг болсон. Тэрнийг нь олж ирж байна. Жишээлбэл, энэ монгол хүний ном. Жамбалдор гэдэг хүний ном. Төвдөд дэвтэрлээд гаргачихсан.  Энэ ховор ном Төвдийн алдартай эмч нарын намтар дотор Монгол эмчийг Төвд хүн болгоод гаргачихсан байсан. Тиймээс бид өөрсдийн түүхээ хурдан судалж гаргах ёстой.  Сүнпан Ишбалжир гэдэг төвд нэр. Гэтэл бүтээлээ төвд хэлээр бичдэг монгол эмч байсан. Төвдөөр бичдэг тул гадаадын судлаачид монгол уу, төвд үү гэж ялгахгүй. Гэтэл Сүнпан чинь монгол, торгууд ойрд хүн байдаг. Номын санд маань энэтхэг, санскрит, хятад, төвд, монгол хэлээр бичигдсэн судар ном сурах бичиг гээд хэрэгтэй бүх номнууд минь бий. Уламжлалат анагаах ухаантай холбоотой бүтээлүүдийг номын сандаа хадгалдаг. З40 гаруй бүтээл гаргасны 60 шахам нь ном бусад нь судалгааны бүтээлүүд. Надаас өөр хүн хүрдэггүй учраас хаан юу байгаагаа мэддэг. Заримдаа будилна. Өөртөө бухимдана. Гэхдээ цэгцтэй учраас гайгүй шүү. Миний шүтээн болсон сударнуудын баринтагууд нь анхныхаараа байгаа. Угаачихаар үнэр нь арилчихна гээд аль болох битүү байлгана. Номын сангийн шүүгээгээ өөрөө зургийг нь гаргаж байж захилгаар хийлгэж байлаа.

    5

    VIII зуунд монгол эмч олон улсын анагаах ухааны хуралд сууж байсан

    6

    -Өөр улс оронд судалгаа хийж явахад сэтгэл хөдөлгөсөн баримт хэр их гарч ирдэг вэ?

    -Байгаа. Жишээлбэл 14 дүгээр зууны үеийн Шатмусгэж хүн бий. Түүнийг монгол хүн гэж үзэж байгаа. Тэр хүний бичсэн “Билэг туссан танхимын туршлагт жор” гэдэг эмийн ном байгаа. Монгол хүн хятал улсад эмийн ном бичсэн нь энэ. Тэр номны зарим хэсэг нь Японы Токио хотын Кэтисатэ гэдэг институтэд хадгалаатай байсан. Бас их сайхан мэдрэмж төрсөн. Лхаст явж байгаад хоёр гоё ном олсон. Нэг нь “Лүтэгёндонгомбйн намтар” сүүлийн үеийн хувилбараар олдсон. Хоёрт, Гэсэр шанцайжамцын “Төвдийн анагаах ухааны түүх” ном олдсон. Энэ хоёр номон дотроос гайхалтай мэдээллийг уншиж болно. Наймдугаар зууны үед Төвдөд олон улсын хурал болж байсан. Тэр хуралд монгол хүн очиж байсан. Очихдоо өөрийн номыг авч очсон. Тэрхүү олон улсын хуралд есөн орноос есөн эмч ирээд төвдийн эмч Лүтэгёндонгомботой ном хаялцсан. Тэгээд Насанбирваа гэдэг монгол эмч асуулт асууж байсан гэж тэмдэглэгдсэн. Наймдугаар зуунд монгол эмч олон улсын анагаах ухааны хуралд сууж байсан гэдэг өөрөө их гайхалтай. Судалгааны явцад хамгийн сонирхолтой нь гавлын ясандл хийсэн хагалгаа байна. Гавал нь өмнө археологийн олдвороор монголоос олдсон байсан. Гэтэл тэрнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ баримтууд олдсон. Уг баримтад монголчууд гавлын ясыг цоолдог 35 арга хэрэглэдэг гэсэн баримтыг сударт тэмдэглэсэн байсан. Миний энэ их нандигнасан судар маань одоо цоороод байна. Энэ “Лүтэгёндонгомбйн намтар” судрыг таньдаг хүнээсээ авсан. Надад өгсөнд их баярласан. Би их азтай. Нэг таньдаг хүн маань гэртээ дуудаж, хавдартай хүнийг маань үзэж, зөвлөгөө өгөөч ээ гээд очсон. Очоод хүнээ үзэж, зөвлөгөө өгчихөөд явах гэтэл хоол идээд яв гэлээ. Өдрийн цайны цаг байсан тул  зөвшөөрөөд гараа угаачихаад том өрөөнд нь орсон чинь шүүгээн дээр нь зөндөө судар хураачихсан байв.  Эн юун судрууд юм гэвэл манай өвөөгийнх юм аа. Өвөө маань өнгөрчихсөн яах ёстойг мэдэхгүй юм. Ганданд аваачиж өгдөг юм уу сайн мэдэхгүй байна гэлээ. Би хоол болох хооронд үзэж болох уу гэсэн дотроос энэ судар гараад ирсэн. Энэ судрыг хараад “Лүтэгёндонгомбын намтар”-ыг олчихлоо гэж ямар их баярласан гээч.  Уншаад  үзсэн яг мөн. Наадад өгч болох уу гэвэл  Ав ав. Ганданд өгөх гэж байсан юм гээд гэртээ бөөн баяр ирсэн. Ирээд орчуулаад түүхийн номнууддаа оруулсан. Миний номнууд гадаадын хэвлэлүүдээр их гардаг. Хамгийн сүүлд Данийн нэг сэтгүүлд миний  бүтээлийг орчуулж номонд оруулсан байсныг интернэтээс оллоо. Ер нь интернэтээр юм хайгаад явж байхад сонин тохиолдол их гардаг. АНУ-ын Конгрессын номын санд миний зургаан ном байхыг хараад өөрөөрөө бахархмаар санагдсан. Ямар сонин юм бэ гээд уулга алдсан. Гүүглээр хайхаар гараад ирнэ. Австралийн үндэсний номны сан, Оросын номны санд ч миний ном байдаг юм билээ.

    5

    “Хүн хэврэг, цаас мөнх”

    6

    -Энэ бүх амжилтын гаргаж, энэ бүх аз жаргалыг мэдрэхэд мэдээж гэр бүлийн хүн маш их тусалдаг байх. Нөгөө талар ажил судалгаандаа улайраад явчихаар арын ажлыг тань дааж үлддэг гэр бүлийн  хэүнээ танилцуулаач?

    -Эхнэрээ мэдээж нилээн зовоосон. Гэхдээ гэр бүлийн аз жаргал чухал байлгүй яахав. Онцлог нь гэвэл эхнэр бид хоёр нэг мэргэжилтэй. Тэгэхгүй бол хэцүү шүү дээ. Нэг нөхөр ном шагайгаад байдаг. Амьдралд ямар ч нэмэр болохгүй байна гээд асуудал үүсэх байсан байх. Бид хоёр уламжлалт анагаах ухааны эмч. Эхнэр маань Хятадын Тяньжин хотод зүү төөнүүрээр мэргэжил дээшлүүлсэн. Хятад хэлтэй,орос хэлэнд надаас сайн. Орос ,хятад хэлэнд миний жинхэн ар тал болдог. Төвд, англи хэл болон бусад хэлийг би өөрөө зохицууулаад хийдпэг. Үнэндээ Ш.Болд гэдэг хүний нэр гарч байгаа боловч манай гэрийнхэний хамтын бүтээл. Индексүүдийг охин хийж өгдөг. Зарим бичвэрүүдийг миний хүү хийж өгнө. Хүү маань ЭМШУИС-ийн дөрөвдүгээр курс. Бас эмч болно. Өөрөө хүслээрээ энэ мэргэжлийг сонгосон. Маш дуртай. Би түүнийг орчин цагийн анагаах ухааныг сонгохыг зөвлөсөн. Яагаад гэвэл Орчин цагийн анагаах ухааныг сайн сурчих. Уламжлалт анагаах ухааныг аав нь шавилан сургалтаар  заагаад өгчихөж чадна. Яагаад гэвэл заагаад өгөх аавьтай байгаа нь хүүгийн маань давуу тал. Нэг талаар азтай. Тиймээс миний бага мэддэгийг чи мэд, би мэддэгээ дараа нь заагаад өгчихнө гэж зөвлөсөн. Охин маань МУИС-ын олон улс судлалын чиглэлээр суралцдаг. Төгсөх курс. Харин гэр бүлийн хүн маань миний бүх бүтээлийн ерөнхий редактор. Өөрөө мэргэжлийн хүн учраас энэндээ ч их дуртай. Дээр нь монгол хэлэнд маш сайн. Сэлэнгэ аймгийн дунд сургуулийг алтан медальтай төгссөн гэж болно. Анагаах ухааныг их сургуулийг бас онц дүнтэй төгссөн. Тэгэхээр монгол хэлний дүрэмдээ сайн. Алдааг сайн олж харж, үгийн утгыг маш сайн илэрхийлж  чаддаг. Гэр бүлээрээ миний бүтээлд оролцдог. Заримдаа найз нөхөд маань ирээд хэлдэг л дээ. Чи уйддаггүй юм уу гэж надаас асууна. Дандаа л ном шагайж байх юм уйтгартай биш үү. Хүний амьдралын сайн сайхныг олж хараач гэж хэлдэг. Миний ямар их аз жаргал эдэлж, таашаал авч байгааг надаас өөр хэн ч мэдэхгүй. Нөгөө талаас тэдний  шүүмжилдэг нь өөрийнхөө, аавынхаа, удмынхаа намтарыг бичиж байгаа бол ингэж суухад харамсах юм алга. Гэтэл Монгол Улсын түүхийг ингэж судлаад, монголын анагаах ухааныг түүхийг бүтэн болгох гэж 20 жил ингэж нойртой нойрогүй явах  гэж дээ. Энэ ер нь чамд ямар хэрэгтэй юм гэж асуух хүн ч байдаг. Гэхдээ нэг айхтар үг байдаг ш дээ. “Хүн хэврэг. Цаас мөнх” . Би энэ үгэнд итгэдэг. Өнөөдрөөр дүгнэж болохгүй. Ирээдүйд хэрэгтэй. Одоо л хэн нэгэн хийхгүй бол энэ судар нэг өдөр дуусч магадгүй харамсалтай болох юм. Үнэхээр 20 жилийн хугацаанд Монголын анагаах ухааныг бүтэн бичсэн нэг ч түүх олоогүй. Гэхдээ мэр сэр жижиг байдлаар бичсэн бүтээлдүүд бий л дээ. Миний хувьд Монголын анагаах ухааны 5000 жилийн түүхийг бичиж, түүнийгээ англиар бичлээ. Уламжлалт анагаах ухааны салбарт англиар хэвлэгдсэн есөн ном бий. Энэ маань өөрөө туршлага. Нэр томъёоноос эхлээд эхлэлийг нь тавина гэдэг их хэцүү л дээ. Энэ судалгааны явцад өөрөөсөө таашаал авч, өөртөө омогшох үе цөөнгүй байлаа. Уламжлалт анагаах ухаан цаашдаа хөгжих ёстой гэдгийг баталгаажуулахад өөрийн хувь нэмрээ оруулсан гэж бодож байна. Хоёрдугаарт, монголын анагаах ухааны түүхийн шинжлэх ухаан гэдэг салбар байдаг юм байна гэдгийг харуулж эхний шатыг тавьсан хэмээн ботийг маань хянасан, шүүмжлэгч нар хэллээ. Монголчуудын эрүүл амьдрах ухаан гэдэг өөрөө шинжлэх ухааны салбар. Энийг цааш нь судлах ёстой юм байна. Жишээ нь, Япон хүний дундаж наслалт 85, монголчуудынх 67. Бид бага наслаж байгаа биз. Гэтэл Япон хүний дундаж наслалтын  нууц гээд тэдний иддэг хоол хүнсийг хэрэглэвэл бид бүүр богино наслана. Яагаад гэвэл монголчуудын урт наслах ухааны тухай ойлголтыг монголчуудын нүүдэлчин амьдралын түүх дотроос хамгийн эрүүл бөгөөд,  өвчнөөс урьдчилан сэргийлсэн, зөв зохистой хооллолт, амьдралын хэв маягыг судлаж, тэрийгээ буцаагаад өнөөдрийн хүмүүст  хэрэгжүүлж, хүмүүс маань ойлгож хэрэгжүүлэх юм бол урт наслана. Тэрнээс биш америкт, швейцарит ингэж урт насалдаг юм гэж ярих хэрэгггүй. Тэд өөрсдийн л онцлогыг судалж гаргаж ирсэн. Монголчуудын хувьд хамгийн зөв хэлбэр нь  дөрвөн улиралд таван өнгийн идээгээ идэх ёстой. Ногон идээг намар, хар улаан идээг өвөл, шар идээг хавар, зун нь цагаан идээг идэх ёстой.

    6

    Монголчууд “памперс”-ийг бүтээсэн

    6

    -Таван өнгийн идээ гэхээр зарим хүмүүсийн мэдэхгүй байх вий?

    -Тийм, тэгэлгүй яахав. Судалгаа хийгээд явж байхад монголчууд өөрийн гэсэн аягатайгаа явдаг байсан юм гэнэ лээ гэж хүмүүс маш итгэлгүй хэлж байхтай таарсан. Гэтэл өнөөдөр тэр байх ёстой зүйл. Би лекц уншиж байхдаа хэлдэг. Танай ам бүл хэд вэ, гэртээ хэдэн аягатай вэ гэж.  Дөрөв гэхэл нь өрвөн аягаа үлдээгээд бусдыг нь  хагалаад хаячихаарай гэдэг. Хүмүүс гаднаас орж ирвэл яах юм гэж асуудаг. Гаднаас хүн орж ирвэл өөрийн аягатайгаа орж ирэх ёстой. Уг нь монголчуудын  ёс тийм. Энэ ёсыг өнөөдөр мөрдөх хэцүү тул хүн болгон өөрийн аягатай, гаднаас ирэх зочдод тусдаа аяга гарга. Энэ нь нэг талаар маш том соёл, нөгөө талаар эрүүл амьдрах ухааны бас нэг үндэс.  Жишээ нь памперс байна. Памперсийг 14 дүгээр зууны үед нүүдэлчин монголчууд хэрэглэж байсан. Тухай үед живх гэж нэрлэдэг байжээ. Тулганыхаа үнсийг аваад даавуунд ороож живх хийгээд хонь ямааны ноосыг гартаа бөөрөнхийлж бэлдээд хүүхдээ хуурайлахдаа бөгсөн доор нь живхээ тавьж, хоёр хөлний завсар нь ноосоо тавиад өлгийдчихнө.  Тэгээд хүүхэд шээвэл шээсийг нь үнс тосоод авчихна.  Хуурайлахдаа доод талын живхийг хуурай живхээр солиод хөлөн завсар нь тавьсан ноосоо гадаа гаргаад салхинд хэд сэгсрэхэд хатдаг байж. Энэ бол нүүдэлчдийн өөрсдийнх нь амьдрал хэв маягт  тохирсон арга. Энэ бүхнийг судар номноос олж үзнэ гэдэг үнэхээр гайхалтай. Ийм жишээ хэдэн арваараа байгаа. Эрчүүд заавал идээний дээж идэх ёстой юм шиг байдаг. Хоолны дээж гэдэг их тостой. Тэр дээжийг иднэ гэдэг эрүүл мэндэд маш хортой л доо. Урьд нь цай, хоолны дээжийг эхлээд хангай дэлхийдээ дараа  нь бурхандаа өргөөд сүүлд нь гэрийн эзэндээ өгдөг байж.  Гэтэл бурхан тахил хориотой болсон тул социализмын үед нөхөрт эхэлж өгдөг болсон. Хярам, усыг 20 хүртэлх насны хүүхэддээ уулгадаг байсан. Гэтэл одоо хярмаас бусдыг ууж байна. Яагаад бүстэй хүн, бүсгүй хүн гэж нэрлэх болсон юм.  Нэг хувилбар нь хүүхдийг төрөхөд эрэгтэй эмэгтэй хоёуланд нь бүс зүүлгэдэг. Нөхөрт гарахад нөхөр нь бүсийг нь хайчилсанаар бүсгүй болгодог гэж байна. Мөн монголчууд бид махаа их зохистой идэх хэрэгтэй. Аль улиралд нь идэхэв. Ер нь монголчууд мах гурил хоёртойгоо байхад л  хол явна. Бид цагаан хоолонд ороод маш муу. Хасах 35 хэмийн хүйтэнд амьдардаг хүмүүст илч, инерги хэрэгтэй. Махаар л тэтгэх ёстой. Гол нь зохистой идэх. Өвөлдөө махаа идэж, борц хийгээд, борц цагаан идээтэй зундаа иднэ. Битүү хоол, боодог хорхогийг өвлийн цагт идэх хэрэгтэй. Гэтэл зуны халуунд хүнд мах идэж, айрагтай хольж эрүүл мэндээ муутгаж байна. Тэр хэвшил рүүгээ л орчихвол монголчууд хөнгөрнө. Тэгэхгүй жилийн 4 улиралд алагсахгүй мах идчихэж байна. Үнэндээ социализмын үед олон юм хаагдаж, тэр хэрээр хүмүүсийн амьдралын хэмнэл өөрчлөгдөн, буцаад сэргэхдээ домог юм шиг хүлээж авч байна. Билэнд огт хамаагүй дээр үеийн монголчууд тэгдэг байсан гээд ярьдаг. Уг нь түүхээ мэдэж, түүнийг хэрхэн хэрэглэх вь гэдгийг судлаачид тогтоох ёстой. Эхнэр хүний 5 ёс, гэрийн эзэн хүний эрхэмлэх 10 ёс, хүүхдийн эрхэмлэх 8 ёс байна. Энэ бүхнээ амьдралд хэрэгжүүлээд эхлэх юм бол бидэнд л тустай. Зүйр цэцэн үгс байна. Зүйр цэцэн үгэнд маш нарийн, нандин ухаан бий. Гэхдээ монголчууд хэзээ ч амьдрал дээрээ хэрэгжүүлдэггүй. Хэрэгжүүлэх нь л чухал.

    5

    -Түрүүн та хавдартай хүний гэрт очиж, зөвлөгөө өгсөн гэж байсан даа. Хавдар өвчин сүүлийн жилүүдэд монголчуудын толгойн өвчин болоод байгаа. Уламжлалт анагаах ухаанаар хавдрыг эмчилж болох уу?

    -Байна. Би одоо нэг ном бичиж байгаа тэр энэ асуултынх нь хариулт болно. Ер нь ХСҮТ-д очоод туяа эмчилгээ, химийн эмчилгэ, мэс заслын эмчилгээ хийх хугацаа нь аөнгөрөөд эмчилгээгүй гэж оношлогдсон хүмүүс янз  бүрийн сайн гэсэн болгоныг хэрэглэдэг. Буурын бохь, чийгийн улаан хорхой, сохор хорхой гээд л есөн жорын  юм хэрэглэж байна. Би өөрийн олсон мэдээллийг нэгтгээд  шинжлэх ухааны хүн учраас энэ арга батлагдсан, энэ арга батлагдаагүй. Батлагдаагүйг нь ингэж хэрэглэдэг цаашид батлах ёстой гэдгийг нь давхар бичиж тэмдэглэнэ. Тэгэхгүй бол тэр болгон судар номноос энэ тухай хайх боломжгүй. Жишээ нь шээсний талаар хүмүүс их асуудаг.  Өөрийнхөө шээсийг уух сайн юм уу, судар дотор нь байна уу гэж асуудаг. Байна. Хүний шээсийг уух сайн. Найман настай эрэгтэй  хүүхдийн шээсийг ууна. Улаан үнээний шээсийг ууна. Гэхдээ сударт бичсэн нь шээсний тухай номонд гардаг шиг биш. Зарчим нь өөр. Энэ болгоныг нэгтгээд хүн болгоны сайн гээд уугаад байдаг гахайн элэг, элээний элгийг яаж хэрэглэдэг юм. Шаазгайн тархи гоо сайханд сайн, нүүр гоё болгодог. Тэр нь үнэн юм уу, сударт  яаж бичсэнийг нь буулгана. Ард түмэнд хэрэгтэй. Нэг осолтой асуудал нь батлагдаагүй мэдээллийг шууд авч хэрэглэж болохгүй. Гэхдээ мэдээлэхгүй хав дараад байж болохгүй. Тэгэхгүй бол  хэн нэгнээс ам дамжсан буруу мэдээлэл аваад хохироод яваа тохиолдол гардагийг үгүйсгэж болохгүй. Тиймээс үнэн, худал гэдгийг иш баримттай өгүүлсэн ном гаргана. Тэр номыг харин судлаачид лавшруулж, энэ нь батлагдсан, энэ батлагдлаагүй гэж судлах хэрэгтэй. Уламжлалт анагаах ухаанаар эдгэхгүй гэсэн хорт хавдрыг эмчилж байгаа тохиодлдол байна. Түүнчлэн хүний насыг 6, 12 сараар эм уулгаад торгоож байгаа тохиодол ч байна. Барьж чадахгүй алдаж байгаа тохиолдол ч байна. Гэхдээ улдамжлалт анагаах ухааны эмч болгон хийж чадахгүй. Тийм болохоор мэдээллээр хангах ёстой гэж үзэн би ном бичиж байна.

    П.Нарандэлгэр


    -Сүүлийн жилүүдэд хавдар гэх өвчин монголчуудыг айлгах боллоо. Эрүүл мэндийн байгууллагуудын гаргасан судалгаагаар нас баралтын дийлэнх хувийг энэ өвчин эзэлж байна гэх юм. Та уламжлалт анагаах ухааны хүн. Энэ талаар судалгаа ч хийсэн байх?

    -Яг наад сэдвээр судалгааны ажил хийж байгаа. Аливаа хавдар юунаас үүсдэг, хэрхэн эмчлэх вэ гээд. Судалгаа хийгээд үзэхэд манайд таван төрлийн хавдар өвчин элбэг тохиолдож байна. Үүнд ходоод, элэг, бөөр, савны. Үүнээс гадна хүнд ховор тохиолддог хэлний хавдар гэж хүртэл бий. Үүнийг судлаж байгаа. Эртний сударт ийм өвчнийг хэрхэн яаж анагааж байсан бэ гээд. Судлаад үзэхэд маш олон сонирхолой зүйл гарч ирж байна.

    -Тухайлбал?

    -Ганцхан жишээн дээр хэлэхэд ходоодны хавдар шархнаас үүдэлтэй. Шарх нь хеликобактериас болж үүсдэг. Гэтэл хүний ходоод болон умайд хорхой өвчин байна гэдгийг монголчууд XVIII зуунд мэдсэн байгаа юм. “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс”-т ходоодны халуун долоо, хүйтэн ес нийт 16 өвчин байна гэж ялгасан байдаг. Товчилбол хий, шар бадган, цусм, хор харшилдсан гэх мэт. Тухайн үед Ишбалжир гэдэг хүн үндсэн зургаан өвчний онолын дагуу ходоодны болон умайн хорхой өвчний шинж тэмдэгийг аргыг тодорхой өгүүлсэн байдаг юм билээ. Ингэхдээ нян ходоодонд бууснаас хоол эс шингэн, бие нь хөлрөөд даарах шинж илэрч, цаашлаад хутгаар зүсч байгаа мэт хүчтэй өвдөх, дөрвөн мөчний булчингууд мушгирч өвдөх, сормуус доошоо хумьж шар үс өрвийнө” хэмээн бичсэн байдаг. Энэ л ходоодны хавдар өвчин, шинж тэмдэг нь байжээ гэж таагаад байгаа.

    -Эмчлэх аргыг нь юу гэж бичсэн байдаг юм бол?

    -Хээрийн гахайн баасны үнс, барагшүн, хар шаваг, цахилдгийн үрийн танг хэдэн удаа өгөхөд эдгэнэ. Бас Зачун-13 найрлагыг өгөөд сайжрахгүй бол халдварт хижгийг гарах үед гарсан хатуу 13-ын туулга /үрэл/ арилгана. Мөн умайн хорхой догширвол жирүг-8-ыг найруулж умайд нь хийнэ. Олон зүйлийн цэцэг, үрийн зүйлээр жин тавина гэсэн байдаг. Ер нь судлагаа хийж байх явцад харамсалтай ч юм уу, сонирхолтой ч гэмээр юм уу олон зүйл тохиолдож байна л даа. 

    -Та дэлгэрүүлж ярихгүй юу?  

    -Хүний ходоод болон умайд хорхой өвчин байна гэдгийг Ишбалжир гэдэг хүн XVIII зууны үед тогтоосон гэж хэлсэн шүү дээ. Гэтэл ходоод гэдэсний шархлаа өвчин цаашлаад хавдар үүсгэдэг хеликобактери /хорхой/  нь хүний биед байдаг гэсэн нээлтийг XX  зууны эхэнд Австралийн эрдэмтэн Барри Ж.Маршал, Ж.Робин Варрен нар нээж 2005 онд Нобелийн шагнал авсан байгаа юм. Ингэхдээ тэд “Хеликобактер пилори түүний ходоод, гэдэсний шархлаа өвчин үсгэх үүрэг” гэсэн судалгааны бүтээлээр энэ шагналын эзэн болсон. Мөн Германы эрдэмтэн Харалд зүр Хаусен “Умайн хүзүүний хавдрын шалтгаан хүний папиллома вирусийг нээсэн” ажлаараа мөн энэ шагналын эзэн болсон. Тэрбээр 2008 онд физологи, анагаах ухааны салбарын нобелийн шагнал хүртсэн. Гэтэл бид хүний биед хавдар үүсгэгч хорхой хүний биед байсан гэдгийг аль эрт тогтоосон атлаа эдгээр хүмүүсийг шагнал авсны дараа өөрсдийн өвөг дээсийнхээ бидэнд бичиж үлдээсэн бүтээлээс харсандаа тун их харамссан.  

    -Үнэхээр тийм байна.

    -Харин тийм. Өвөг дээдсийн бидэнд бичиж үлдээсэн судар номыг судлаад үзвэл их зүйл бий. Өөрийн тань асууж байгаа хавдар  өвчний талаар одоо яг судалгааны ажил хийж байгаа. Мэдэх, судлах зүйл их байна. Ер нь манай өвөг дээдсэн их эрдэм номтой, олон ч зүйлийг бидэнд бичиж үлдээсэн байдаг. Гэвч 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үеэр эрдэм номтой олон оточ, маарамбыг хөнөөсөн. Үүнээс болж амнаас ам дамжин үлдээсэн тэр өвийг бид мэдэх аргагүйд хүрчихээд байгаа юм. Харин судар номд байгааг нь бол хөрвүүлээд судлаад байж  байна. Гэхдээ хэрэв тэр хүмүүсийг амьд байсан бол амнаас ам дамжин үлдсэн зүйлсийг бичсэнтэй харьцуулж судлах зүйл их байлаа.  

    -Хавдар өвчний тухай судлахад цаг хугацаа их орох байх. Гэхдээ та эмч хүн. Хүн ер нь өвдөхгүй, хавдар өвчин тусахгүй байхын тулд хамгийн түрүүнд юуг анхаарах ёстой вэ?

    -Ариун цэвэр. Би ингэж л хэлнэ. Тухайлбал, манай айл гэрийн бүх гишүүний өрхийн тэргүүнээс нь бусад нь өөрийн гэсэн аягагүй байдаг. Энэ буруу. Хүн болгон өөрийн гэсэн аягатай болох хэрэгтэй. Энд би нэг жишээ хэлье. Манай эцэг эх, өвөө эмээ нар хүүхдэдээ хоол өгөхдөө хөрсөн эсэхийг шалгах гэж заавал амандаа хийдэг. Үүнээс болж хүүхэд элдэв өвчний халдвар авахдаа амархан байдаг. Аав нь юм уу ээж нь хеликобактертай байлаа гэхэд хүүхдэдээ амаараа хоол, чихэр өгөх жишээтэй. Хүүхэд нөгөөхийг нь нь авч идээд ходоод нь өвддөг. Хеликобактертай болдог. Цаашлаад ходоод гэдэс нь шархалж хавдар болдог. Сүүлийн үед хавдар залуужиж байгаа. Жаахан хүүдүүд, залуучууд хавдартай болж байна. Би тэдэнд хандаж хэлэхэд хүн болгон өөрийн гэсэн аягатай бай. Түүндээ идэж, ууж бай. Хүүхдэдээ амаараа юм дамжуулж өгч болохгүй. Ингэж чадаж гэмээнэ маш олон өвчнөөс урдчилан сэргийлж чадна гэх байна. Мөн хүүхдээ уруул аман дээр нь бага үнсэх хэрэгтэй. Эмээ өвөө нар ач зээгээ үнэрлэдэг. Энэ бол маш том соёл. Бас эрүүл хүнс хэрэглэх хэрэгтэй. Ийм ходоод гэдэстэй хүмүүс янз бүрийн химийн нэмэлт тэжээл, бордоо орсон хоол хүнс хэрэглээд хавдартай болж байгаа тохиолдол ч байна.  

    -Тэр чинь үнэндээ асуудалтай шүү дээ. Манайд зарж байгаа хүнсий бүтээгдэхүүний ихэнх нь гаднаас орж ирдэг. Үүнд хяналт тавьж чаддаггүй?

    -Харин тийм. Тиймээс л энэ асуудалд анхаарал хандуулах ёстой. Манайд лаборатори байгаа биз дээ. Янз бүрийн химийн гаралтай, хүчтэй бордоо хэрэглэсэн бүтээгдэхүүнийг хорих хэрэгтэй. Би монголчуудыгаа өөрийнхөө хөрсөнд ургуулсан ногоо, тариа бас хөдөө нутагт бэлчиж байгаа малынхаа махыг хэрэглэ гэж хэлнэ. Тэгж байж эрүүл байна. Нэг жишээ хэлье л дээ. Би Японд очсон юм. Тэнд улсынх нь итгэмжлэгдсэн лабораторитой танилцсан. Гэтэл манайхны гаднаас оруулж ирэн хүнсэндээ хэрэглэдэг бүтээгдэхүүнүүд түүнээс гадна зөвхөн монгол бүсгүйчүүдийн арьсанд зориуллаа гээд байдаг гоо сайхны  зүйлсийг огт хэрэглэж болохгүй гэж байсан. Найрлагад нь янз бүрийн өвчин, хавдар үүсгэгч нян байна гэдгийг тогтоочихсон байдаг юм билээ.

    -Нэрлэж болох уу?

    -Хэрэггүй байх.Нэр төрд халдсан гээд бөөн асуудал болох биз.

    -Нээрэн тийм асуудал үүсч магадгүй. Та Төвдөд очиж сурсан, уламжлалт анагаах ухааны талаар судалгаа хийсэн. Тэнд хавдар өвчнийг хэрхэн эмчлэх юм?   

    -Ганцхан жишээ хэлье. Би 1993-1994 онд Төвдөд сурч байсан. Тухайн үед ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Ельцин байв. Тэгэхэд Чернобилийн атомын цахилгаан станц дэлбэрч үүнээс болж хүмүүсийнх нь дунд бамбай булчирхайн хавдар ихэссэн юм билээ. Иймээс  Ельцин Төвдөөс уламжлалт анагаах ухааны эмч нарыг урьсан. Тэд очоод бамбайн хавдартай хүмүүсийг идгээсэн байгаа юм. Иймээс ОХУ-ын төрийн тэргүүн  “Төвд эмч нар манай хаана ч ажиллаж болно” гэсэн зарлиг гаргаж байсан юм билээ. Тэгэхээр төвдүүд  бамбай булчирхайн хавдрыг уламжлалт анагаах ухааны аргаар эмчилж чадсан байгаа биз.

    -Та найрлагыг нь мэдэж авч чадсан уу?

    -Заримыг нь чадсан.

    -Та хавдар өвчний талаар судлаж байгаа гэсэн шүү дээ. Таныг эртний ном судар судлаж байхад сонирхол татахаар өөр ямар мэдээлэл гарч ирж байх юм?

    -Чихиха гэдэг нэршил байдаг л даа. Миний хувьд энэ нэршлийг чих ургадагтай адил хавдар ч бас ургадаг учраас ингэж харьцуулж хэлсэн юм болов уу гэж ойлгож байна. Хоёрдугаарт, бор өвчин гэж бас байна. Элэг, толгой, ходоодны гээд дөрвөн төрлийн бор өвчин байна. Хэдийгээр орчин цагийн анагаах ухаанд бор өвчнийг яг энэ тэр гэж хэлэх боломжгүй ч практикаас харахад шарх, ходоодны шархыг ингэж нэрлээд байх шиг байна. Шарх удвал хавдар болдог. Иймээс ходооны шархтай бол яаралтай эмчлүүл гэж би зөвлөдөг. Мөн зарим бэтгэ хавдар өвчний эхлэл байхыг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал, махан бэтгэ зарим эрхтэн дээр хавдар болж гарч ирэх үе бий. Бас уламжлалт анагаах ухаанд хамт үүссэн шарх гэж бий. Үүнийг хүмүүс удамшсан өвчин гэж тайлж болно. Би судлаад үүнийг мөн хавдрын зарим үе гэж ойлгож болох юм байна гэж бодсон. Одоо энэ дөрвөн өвчин ямар өвчний хавдар вэ гэдгийг судалж байгаа юм. Бид зөв ялгаж тогтоож чадвал эмчилгээний аргууд нь шийдэгдэнэ. Тэр үед илүү сонирхолтой мэдээлэл өгч болох байх. Ер нь тэгээд эртний уламжлалт анагаах ухааныг судлана гэдэг амаргүй, маш их цаг хугацаа ордог. Тухайлбал, орчин цагийн анагаах ухаанд бөөрний хаван гэж ярьдаг. Гэтэл уламжлалт анагаах ухаанд буюу эртний сударт хаван болон бөөрний өвчин тус тусдаа байх жишээтэй. Орчин цагийн анагаах ухаанд хаванг ямар нэг өвчний хүндрэл гэж авч үздэг бол уламжлалт анагаах ухаанд өвчин гэдэг. Иймээс уламжлалт анагаах ухаанд бөөрөнд барьдаг танг хавангийнхтай хавсарч хэрэглэбэл үр дүнд хүрдэг.

    -Ер нь тангаар хавдар өвчнийг эмчилж байсан өөр баримт байна уу?

    -Байлгүй яах вэ. Жишээ нь өвөрмонголчууд болон төвдүүд зарим төрлийн цусны хорт хавдрыг маш сайн эмчилдэг. Гэхдээ эмчилгээний арга, жор нь нууц байдаг. Бид  үүнийг олох ёстой. Хөөцөлдөж л байна. Тухайлбал, төвдүүд “сандаг” гэдэг жор бүтээсэн. Үүнийг орчуулбал “нууцын эзэн” гэсэн утгатай. Энэ эм нь зургаагаас долоон найрлагатай.  Үүнийг ходоод, элэг зэрэг бүхий л өвчтэй хүний тан дээр нэмж өгдөг. Ямар л эрхтний халдвартай, хавдартай байна түүн дээр нь нэмж өгдөг эм.

    -Манайхан хавдартай болсноо мэдмэгцээ сэтгэлээр унадаг. Хавдар үнэхээр үхлийн өвчин мөн үү. Тэр хүмүүсийн насыг уртасгах ямар арга байна вэ?

    -Үнэхээр тийм. Хавдартай хүнд сэтгэл санааны дэм маш их хэрэгтэй. Миний хувьд ийм хүмүүст зориулан уламжлалт анагаах ухаан дээр суурилсан найман ортой, хоёр тасгийг “Бэтүб” хийдийнхэнтэй хамтран нээхээр ажиллаж байна. Ирэх оны хоёрдугаар улиралдаа багтаагаад нээлтээ хийх байх.

    -Олон хүнд хэрэгтэй ажил байна. Та ийм эмнэлэгтэй болохыг мөрөөдөж байсан уу?

    -Би ажлын шугамаар маш олон газарт ордог. Тэгэхэд нэг зүйлийг анзаарсан. Энэ нь манай улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа Христийн сүмүүдийг дэргэд эмнэлгүүд үйл ажиллагаа явуулдаг. Миний тоолсноор арав гаруй эмнэлэг хавдартай  хүмүүст зориулан үүдээ нээсэн байдаг юм билээ. Тэнд хавдартай болсон, хагалгаанд ороод сэтгэл санаагаар  унсан хүмүүс олноор очдог. Иймээс би буддын шашныхантай хамтарч ийм эмнэлэг нээе гэж шийдсэн. Тэгээд “Бэтүб” хийдийнхэнтэй хамтарч энэ эмнэлгийг нээхээр болсон. Үр дүн ч сайн байна байх.  

    -Мэдээж энэ эмнэлгийг нээхийн тулд тодорхой туршилт хийсэн байх?

    -Хагалгаанд ороод химийн эмчилгээ хийлгэж байгаа хүмүүсийг давхар эмчилж байсан. Тухайлбал, хавдраа авахуулсан хүмүүс туяа эмчилгээнд их ордог. Үүнээс болж эрүүл байсан эд эс нь үхдэг. Мөн тухайн хүн сэтгэл санааны хувьд маш хүнд байдалд ордог. Харин уламжлалт анагаах ухаанд эрүүл эсийг хамгаалах эм гэж байдаг. Би тэр эмээ хэдэн хүнд өгсөн. Үр дүн сайн. Гэхдээ шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тогтоосон зүйл гэвэл яг одоо байхгүй. Судлаад л байна. 

    Бид одоогоос гурван жилийн өмнө ийн ярьлцаж байжээ. Ш.Болд эмч ярилцлаж байх үедээ бас нэг зүйлийг онцолж байсныг сийрүүлбэл “Манайхан батлагдаагүй мэдээллийг үнэн гээд амьдрал дээр шууд хэрэгжүүлэх гээд байдаг. Хэн нэгнээс ам дамжсан буруу мэдээлэл аваад хохирч үлдэхийг үгүйсгэх аргагүй. Тиймээс би үнэн, худал гэдгийг иш баримттай нь өгүүлсэн ном гаргана. Тэр номыг харин судлаачид лавшруулж, энэ нь батлагдсан, энэ батлагдлаагүй гэж судлах хэрэгтэй. Уламжлалт анагаах ухаанаар эдгэхгүй гэсэн хорт хавдрыг эмчилж байгаа тохиодлдол байна. Түүнчлэн эм уулгаад хүний насыг 6, 12 сараар торгоож байгаа тохиодол ч байна. Мөн алдаж байгаа тохиолдол ч бий. Гэхдээ улдамжлалт анагаах ухааны эмч болгон үүнийг хийж чадахгүй. Тийм болохоор би хүмүүсийг мэдээллээр хангах ёстой гэж үзэн ном бичиж байна. Тухайлбал, хавдар өвчинд буурын бохь, чийгийн улаан, сохор хорхой сайн гээд хэрэглэдэг. Гэвч шинжлэх ухаан үүнийг нь батлаагүй. Миний хувьд өөрийн олсон мэдээллийг нэгтгээд  шинжлэх ухааны хүн учраас энэ арга нь батлагдсан, тэр нь батлагдаагүй. Батлагдаагүйг нь ингэж хэрэглэдэг. Цаашид батлах ёстой гэдгийг нь давхар бичиж тэмдэглэнэ. Тэгэхгүй бол тэр болгон судар номноос энэ тухай хайх боломжгүй” хэмээсэн өгүүлсэн юм.

    Ярилцсан Л.Оюунгэрэл


  • Х.БИЛГҮҮН: ХҮМҮҮСИЙН ХАЙГААД БАЙДАГ АЗ ЖАРГАЛ, АМАР АМГАЛАН ЧИНЬ БИДНИЙ МОНГОЛ АМЬДРАЛД Л БАЙНА

    “Алтан гар” хөдөлмөрийн бирж дээр 2017 оны 10 дугаар сарын эхээрТөв аймгийн Эрдэнэсант сумын мянгат малчин Д.Гомбо-Очир “Малчид малгайтай мал, алчууртай адгуус биш” бидэнд 10.000 хүнд ажлын байр бий болгох боломж байна хэмээн уриалж байсан билээ. Тэгвэл их хотын амьдралд хүүхэд байхаасаа дасаж, сургуульд сурч, дээд боловсрол эзэмшиж, бусдын л адил хүүхэд байхдаа эмээ өвөөгийндөө очиж морь, малын дөртэй болж байснаас өөр зүйлгүй хоёр залуу Д.Гомбо-Очир малчны уриалгыг хүлээн авч, суурь хонио хүлээж авсан цаг саяхан.

    Ингээд тэрхүү зоригтой, зорилготой хоёр залуугийн нэг болох Хүрэлбаатарын Билгүүнийг “Breakfast Time” булангийнхаа энэ удаагийн дугаарт урьж, ярилцлаа.
    – Сайхан хаваржиж байна уу. Манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
    Сайн байцгаана уу. Сайхан хаваржиж байна. Та бүхэн сайхан хаваржиж байна уу. Намайг Харгана овогт Хүрэлбаатарын Билгүүн гэдэг. Улаанбаатар хотоос Төв аймгийн Эрдэнэсант суманд Гомбо-Очир малчныд мал маллахаар явсан хоёр залуугийн нэг нь байнаа.
    – Билгүүн ямар мэргэжилтэй вэ. Хүүхэд ахуй цагтаа мал маллаж байв уу. Аав, ээж нь аль нутгийн хүмүүс вэ?
    Би Эрдэнэт хотод төрж, өссөн. Наймдугаар дугаар ангидаа Улаанбаатар хотод гэр бүлтэйгээ шилжиж ирээд гадаад хэлний төрөлжсөн сургалттай 23-р бүрэн дунд сургуулийг төгссөн байгаа. Үүний дараагаар гадаад хэлний чадвартаа тулгуурлан Олон улс судлалын дээд сургуулийг Олон улсын эдийн засгийн харилцаа мэргэжлээр төгссөн дөө. Багадаа эмээ өвөөтэйгөө хөдөө явдаг байснаас мал маллаж огт үзээгүй л дээ. Аав минь Хэнтий аймгийн Дадал сумынх, ээж маань Улаанбаатар хотод төрж, өссөн.
    – Тэгэхэээр мал маллах ямар ч туршлагагүй гэсэн үг байх нь ээ. Төв аймагт очиж мал малахаасаа өмнө ямар ажил хийж байсан бэ?
    Тийм ээ. Ямар ч туршлага байгаагүй. Төв аймаг явахаасаа өмнө нэг найзтайгаа хамт жижиг хэвлэлийн газар ажиллуулж байсан.
    – Яагаад гэнэт хөдөө явж мал маллахаар шийдсэн юм бэ?
    Энэ шийдвэрийг гэнэт гаргаагүй л дээ. Багын мөрөөдөл маань байсан гэх үү дээ. Өвөө эмээтэйгээ багадаа амарч байхдаа аавынхаа нутгаар зочлоход манай садангийн эгч анх морь унуулж үзүүлж байсан юм. Тэр сайхан хангайд цагаан морин дээр урдаа суулгаад ногоон талаар салхи татуулан давхих нь багын мартагдашгүй дурсамжуудын минь нэг болон үлдсэн. Хүн болгон өөрийн амар амгаланг хайж байдаг байх. Миний хувьд өвгөдийнхөө мөрөөр хөдөө нутагтаа малаа маллаад амьдрах нь миний хүсэл болсон доо.
    – Анх очсоны дараа ямар мэдрэмж төрж байсан бэ. Хөдөө нутгийн хамгийн их сэтгэл татагдаж байгаа зүйл тань юу вэ?
    Анх ирэх үед намар цаг байсан. Налайгаад л, хонины бэлчээр дээр үнэхээр сайхан. Дээрээс нь цэвэр агаар, цэнгэг ус, эрүүл хөрс, цагт баригдахгүй байдал, өөрийгөө хөгжүүлэх чөлөөт цаг ихтэй зэрэг нь хотын утаа, ханиад томуу, хотын стрессээс хол байгаа нь хамгийн сайхан, таатай санагдаж байгаа зүйлс юм даа.

    – Өөрийгөө хөгжүүлэх боломжтой гэхээр сонирхолтой байна л даа. Жирийн хөдөөний малчин залуус чөлөөт цагаараа өөрийгөө хэрхэн хөгжүүлэх боломжтой байдаг юм бэ?
    Хонины бэлчээр дээр хүссэн номоо уншиж болно. Мөн интeрнeт, зурагт зэрэг байгаа учраас мэдээллээс хоцрогдохгүй. Миний хувьд байгал дэлхий, од гаригсийг судлах бодолтой байгаа.
    – Уг нь мэргэжил тань Олон Улсын эдийн засгийн харилцаа юм байна шүү дээ. Тэгээд одоо хөдөө очоод мал маллаж байна. Байгал, дэлхий, од гаригсыг судална гэлээ. Ирээдүйн амьдралын тань зорилго юу вэ?
    Энд ирээд малчидтай танилцаад, амьдарч байхад нэг зүйл ажиглагдсан. Малаас авах ашиг шим, түүхий эдийн үнэ одоогийн зах зээл дээр хэт доогуур байгаагаас малчид чанарыг биш тоог илүүд үзэж байна. Ингэхээс ч аргагүй юм байна. Энэ нь цаашдаа олон хүндрэлийг бий болгож байна. Тодруулбал, мянгат малчид энд олон байна л даа. Гэвч бүл цөөнтэй айлд тэр их малыг маллах хүн хүч дутдаг. Хөдөө орон нутагт чанартай их сургууль байхгүй байгаагаас хүүхдүүд нь хот орж сурч, ажиллаж, тэндээ амьдрахаар шийддэг зэргээс дэлхийд цорын ганц үлдсэн өвөрмөц соёл иргүншил болох Нүүдлийн соёлыг маань үргэлжлүүлэх залгамж халаа хомсдож байна. Тиймээс би малчдынхаа амьдралыг сайжруулах тал дээр олон ажлууд төлөвлөж байгаа. Хуучны уламжлалуудыг сэргээх, мартагдаж байгаа арга тeхнологиудаа өвлөн авч үлдэх, хөдөлмөрөө хоршин залуусдаа хөгжих боломжийг нь гаргаж өгөх цаашлаад их сургууль байгуулах, хотоос дутахааргүй амьдралын нөхцлийг бий болгохын төлөө бодож, төлөвлөж байгаа олон ажлууд байгаа.
    – Малчид чанарт биш тоонд илүү анхаарч байна гэлээ. Энэ тал дээр яг ямар байдлаар анхаарч ажиллах хэрэгтэй юм бэ?
    Сайхан асуулт байна. Жишиж хэлвэл жижиг компаниуд нийлж групп, корпораци байгуулдаг шиг хуучныхаа уламжлалаа сэргээнэ. Сорхөхтани бэхи хатнаас уламжилж ирсэн номуудыг судлаад байхад тэр үед отог, айл бүл болж амьдарч байж л дээ. Отог нь ойролцоогоор 10000 иргүнтэй том бүл байж. 8-10 отог нийлэн айл бүлийг үүсгэж байсан юм байна. Үүний давуу тал нь хөдөлмөрийн хуваарилалт сайжирч, хүн бүр өөрийн хүссэн салбартаа мэргэших боломжийг олгодог байсан байна. Энэ үeд нүүдлийн иргүншил маань хөгжлийн алтан үeдээ хүрч, цогц утгаараа хөгжиж байжээ. Үүнийг л энэ асуудлыг шийдэх гарц гэж харж байгаа. Үлгэрийн мэт сонсогдож болох ч эхнээсээ залуучууд маань ирж ажиллаж амьдарч үзэхээр болж байгаа. Хавраас дахин хоёр залуу ирэхээр яригдаж байгаа.
    – Сайхан мэдээ байна. Гомбо-Очир малчны тухай юу хэлэх вэ. Их зүйл зааж өгч байна уу?
    Гомбо-Очир гуайн хувьд гэвэл малаа цаг уурт нь дасгаж малладаг хүн л дээ. Бусад малчид хашаагаа саравчтай барьж байхад эднийх саравчгүй өвөлжиж байх жишээтэй. Мөн аль болох задгай хонуулахыг зөвлөдөг. Өглөө болгон цаг агаар, нөхцөл байдлыг лавлаж асуун, зааж зөвлөдөг.
    – Өмнө нь мал маллаж байгаагүй болохоор ялангуяа өвлийн цаг их хүнд бэрхшээлтэй байсан байх. Мал сүрэг нь өвөлд мэнд оров уу. Юу хамгийн хэцүү санагдаж байсан бэ?
    Миний хувьд өвлийн нэгдүгээр сард хувийн шалтгаанаар хотод байсан. Надтай хамт байсан Тэнгис гээд залуу маань адуучин ахтай хамт давж гарсан. Өвөл цасан шуурга л хэцүү юм билээ. Бусдаар бол давгүй дээ.
    – Гомбо-Очир гуайнх хэр малтай айл вэ. Туслах малчин залуусыг ерөнхийдөө бүл дутмаг, их малтай айлууд руу явуулаад байгаа гэж ойлгоод байгаа л даа?
    Гомбо-Очир гуайнх таван азарга адуу, 50 гаран үхэр, 1500 богтой.
    – Нэлээн их малтай айл байна шүү. Анх яаж тэнд очсон тухайгаа сонирхуулаач?
    Тэнгис бид хоёр “Пийс тауэр” дахь “Алтан гар” хөдөлмөрийн биржийн зуучлалаар гурван талт гэрээ хийж энд ирсэн. Тус бирж руу гэрээт малчин авах хүсэлтэй малчид хандаж, мөн ажиллах хүсэлтэй хүмүүсийг хооронд нь холбож өгдөг юм. Гэрээний талаар сонирхуулахад хоол, гэрээр ханган өрхийн 500 мянган төгрөгийн цалинтайгаар жилийн гэрээ байгуулсан.
    – Өрхийн 500 гэдэг нь ?
    Эхнэр, нөхөр нийлээд 500 гэсэн үг. Дундаж ханш нь тийм байдаг юм билээ. Бага сонсогдож байгаа ч мөнгөний шаардлага гарахгүй учир хуримтлагдаад л байна гэсэн үг. Хамгийн гол зүйлийг нь хэлэхээ мартчихаж. Жилийн эцэст ажлыг маань дүгнэн малжуулна. Eр нь залуу малчдадаа мал тасалж өгч малжуулдаг юм байлээ, сайхан шүү.
    – Мал дагавал ам тосдоно гэдэг дээ. Та их ном уншдаг бололтой. Дийлэнхдээ ямар төрлийн ном уншиж байгаа вэ?
    2013 оноос хойш Сорхөхтай хатны дөрвөн номыг уншиж судалж байгаа. Миний ширээний ном л доо. Мөн Ц.Нацагдорж гуайн эмхэтгэсэн “Чингис хааны сургаал”, “Зарлигийн товчоон” хэмээх хоёр боть номыг уншиж байгаа. Бас мал маллах арга ажиллагааны талаар гарын авлагуудыг уншиж байна даа.
    – Яагаад монгол ёс заншил, уламжлалт арга ухааны талаар илүү их сонирхох болсон юм бэ. Бидний үеийн залуус техник технологи, хууль, эдийн засагт илүү сонирхолтой байх шиг санагддаг?
    Бидний Монгол улс өөрсдийн агуу соёл, түүхтэй, гавьяатай. Одоо үeд дэлхий даяаршиж сайхан соёлууд устаж үгүй болж байна. Гэтэл Азийн хөгжингүй орнууд болох Хятад, Япон, Солонгос одоо нэмэгдээд Казакстан улс хөгжихийн хажуугаар өөрсдийн соёлоор дэлхийд гайхуулж сурталчилж байна. Бид эдгээр орноос дутахааргүй соёл уламжлалтай улс шүү дээ.
    – Тодруулбал?
    Хотын залуус eвроп хувцас, ухаалаг утас, ганган машин уналаа гэхэд гадныхан хараад хятад уу, солонгос уу гэж ялгахгүй шүү дээ. Харин та монгол хувцас, өв уламжлал, түүхээ хэрхэн мэддэг, дээдэлдгээрээ дэлхийд хүндлэгдэнэ. Анзаарсан бол гадаадад олон жил ажиллаж амьдарсан хүмүүс энэ ондоошлынхоо үнэ цэнийг илүү ойлгосон байдаг даа. Үүний нэг жишээ бол Амай.
    – Өөр шиг тань бодолтой залуучууд хэр олон байгаа бол. Сүүлийн үед залуус их шүүмжлүүлэх болсон л доо?
    Олон гэж хэлэхгүй ч тодорхой хэмжээгээр байгаа гэж бодож байна. Биe биeнээ олж нэгдэх хэрэгтэй гэж бодож байна. Магадгүй адилхан бодолтой залуус байвал жинхэнэ ахуй дээрээ ирээд нэг хоног магадгүй чадвал долоо хоног ч болсон үзэх хэрэгтэй. Хүрэлцэн ирвэл дуртайяа угтан авах болно.
    – Монгол залуус нэгдээд юу хийж чадна гэж боддог вэ. Яагаад ч юм эртний сайхан монгол хүний зочломтгой зан байхгүй болсон, жинхэнэ ёс уламжлалаа хадгалсан малчид гэж ховор болсон гээд хүмүүс их шүүмжилдэг л дээ. Хөдөөний малчин айлын амьдрал өглөө хэрхэн эхэлж, шөнийг угтдаг талаар сонирхуулбал?
    Монгол хүний зочломтгой зан байлгүй яах вэ. Жинхэнэ ёс уламжлалаа өвлүүлэх залгамж тасарч байгаагаас тэд маань мартагдаж байна гэж хэлэх байна. Монгол залуус нэгдээд уулыг эргүүлж, усыг илч болгох чадалтай гэдэгт би итгэдэг.
    Нэг өдрийнхөө талаар сонирхуулъя л даа. Өглөө зургаан цагт босоод радиогоор цаг агаарын мэдээгээ сонсоод босно. Галаа түлээд, цайгаа чанаж, хоолоо хийж иднэ. Тэгээд гэртээ үлдэх нь хотон дахь үхрийн баасаа цэвэрлэнэ. Цасаа авч усаа хайлуулна. Мод, аргалаа түүнэ. Хонь ямаагаа хариулах нь хоолоо сайн идээд, дулаан хувцаслаад, морио унаад хонио дагаад гарна даа. Хонио хариулж байгаа нь номоо аваад бэлчээр дээр уншиж болно. Хүйтэн үeдээ би утасныхаа хөгжмийг сонсоод явдаг юм. Гэртээ үлдэж байгаа нь оройн хоолоо хийнэ. Мөн талх барьж, боорцог хайрдаг. Интернэтээс гоё хоолны жороор амттай хоол хийж, хоол хийх чадвараа сайжруулах боломжтой
    – Бага байхаасаа хотод байсан болохоор их хотын амьдралд нэлээд дассан байсан байх. Гэнэт хөдөө очиж мал маллаад, огт танихгүй хүмүүстэйгээ нөхөрлөж, хамт ажиллаж, амьдарна гэдэг нэг талаараа их сонирхолтой юм. Энэ цаг хугацаанд таны үзэл бодол, дотоод хүнд хэр өөрчлөлт орсон бол. Хамгийн их ойлгож, мэдэрч байгаа зүйл тань юу вэ?
    Хотын амьдралд дасна гэхээсээ илүү салсандаа баяртай байдаг. Сонирхолтой. Гэхдээ нэг гэрт байгаа учраас амархан нэгнээ ойлгож танилцаж нөхөрлөнө дөө. Ойлгож ухаарсан зүйл гэвэл хүн болгон өөрийн давуу болон сул талуудтай. Үүнээс сайн талыг нь олж харан аливаа харилцаанд хүлээцтэй хандах хэрэгтэй гэдгийг ойлгосон доо.
    – Удахгүй буцна. Тэгэхээр буцаж ирэх сонирхолгүй байгаа байх нь ээ. Хань болох бүсгүйтэйгээ танилцвал хөдөө амьдрах уу?
    Миний хувьд эндээ амьдралыг цогцлоох зорилготой байгаа. Хань болох бүсгүйтэйгээ танилцвал эндээ амьдарна аа. Эндээ гэж монголын нутаг уудам, нүүж суун, газар орон үзэж, олон сайхан малчидтай танилцаж тэднээсээ эрдэм мэдлэгийг нь өвлөн авч үр хүүхэд болон дараа үeдээ өвлүүлнэ гэж боддог.
    – Яг одоо их хотод сурч, ажиллаж, амьдарч байгаа залуучууддаа хандаж юу хэлэх вэ?
    Мал төллөх үeэр залуучууд ирж туславал хэрэгтэй л байна. Тэр өхөөрдөм амьтдыг нэг өлгийдөөд авсан байхад нандин холбоотой болдог юм шиг байна лээ. Ямар ч байсан эргэж тойроод холбоотой байх байх аа. Саяхан манайд нэг үнээ тугалсан. Магнай дээрээ буржгар үстэй, сормуус нь тормолзоод хэчнээн хөөрхөн гээч. Хүмүүс аз жаргалыг мөнгөнөөс, харийн орноос хайгаад байна. Гэтэл айлаас эрэхээр авдараа уудал гэдэг шиг тэрхүү аз жаргал, амар амгалан чинь бидний монгол амьдралд л байна шүү дээ гэж хэлмээр байна даа.
    Ярилцсанд баярлалаа.
    Б.Баргужин

  • ERIIN GURWAN NAADAM /THE THREE MANLY SPORTS МОНГОЛ ҮНДЭСНИЙ ӨВ СОЁЛ, БАХАРАЛ

    ERIIN GURWAN NAADAM /THE THREE MANLY SPORTS/

    In 2010, the Naadam was enlisted in the UNESCO world heritage list. Modern researchers declared that the Naadam originated from the Khuns (I – II B.C.). During that time the main three foundation for a new government were horse riding, wrestling, and archery. The reason why is that because those are the three main things a man needed to protect the land and their home. For instance, using bow and arrows while riding a horse to take down the enemies, and if it’s a melee fight and a man doesn’t have a sword, skills to wrestling techniques played a big part. The Naadam was originally celebrated to enhance the skills of the soldiers and to unite the clans. Since then Mongolians continued on celebrating the Naadam.

    ; TSAGAAN IDEE (MONGOLIAN TRADITIONAL DAIRY DELIGHTS)

    From an early age, Mongolians strictly followed food and dietary restrictions and prevented any illness. Mongolians sustain their bodies with food and drinks that can cure diseases and have long been using food as a medicine. About 2000 years ago, Mongolian great ancestors, the Huns were abundant in milk and airag (fermented mare’s milk) that they fermented milk and used to make huruu aaruul (long dried curd).

    Since the beginning, Mongolia has been an agricultural country. Mongolia is the land of organic products since, there are no atomic power plant, no chemical factories, and no air, soil and water pollution.

    Mongolia is an “ORGANIC NATION” that have been living in harmony with the nature for a thousand years. Mongolia is abundant in natural fresh organic meat products, dried meat, dairy products, fermented mare’s milk, fermented camel’s milk, dried curd, sour curds, grain, honey, tea, medical plants and fruits. Only with the use of milk, about 200 types of products are made and these milk processed products are called “Tsagaan idee.” Mongolians are able to contribute hugely to the food deficiency, agricultural development, and the climate change problems that the world is facing.

    III.           NOMADIC CULTURE

    The culture of nomadic is in harmony with nature eco-friendly organic lifestyle. For Mongolians, nomadic herders live in animal husbandry and migration live their animals. The animals follow the nature of the animals and feed them up and maintain the characteristics of the factory, nature is an independent culture based on the three-ring tone of people, animals, and nature that retains its state of being and maintains its natural state of resilience. Nomads have contributed greatly to the development of humanity, such as bow, drum, home, and epic poetry, while overcoming extreme harsh conditions in Central Asia.

    IV. KNUCKLE- BONE SHOOTING

    The Knuckle-bone shooting was created in the thirteenth century, and in the beginning was a royal palace. During the reign of Khublai ankle shot  according to the Chinese ancient “Yellow astrology”. Later on, the people have been expanding the wisdom of the men. Knuckle-bone was officially held in 2001 as a Mongolian National Naadam Festival. The strike is on the middle of the astrology and the shotgun is called a curb and arrow. It placed on a wooden base to be called a fence and should be cut off at a height of approximately 4.72 m. The ankle man has the ability to take things seriously, to make good decisions and to wait, and the necessity of having them is patience and a sense of feeling. Little by little, uncomfortable sitting piece of arms and a hand sweat on his arm would not look at his shells.

    V. ARCHERY

    Archery game is contest and celebration of the best archer. Since it is one of the Three Manly Games it is included in the Mongolian National ‘Naadam’ Festival. There are three main categories in Mongolian archery such as Khalkha, Buriat and Urainkhai archeries. Numbers of ball like targets are placed in line and archers shoot certain number of arrows from a far distance, and then hitting scores of archers distinguish a champion. Most ancient form of this game was to precisely shoot the target, which was placed at the maximum of longest shooting distance. This was called as ‘Shooting Metal Arrowhead’. Today archers use non-metal arrowheads for their arrows during the Naadam. 

    VI. MONGOLIAN CALLIGRAPHY

    Mongolian calligraphy is the art of brush expressing the ancient sense of culture, the knowledge, the intellectual education and the silhouette of the human soul. Writing on a brush creates not only the everyday life of a person, also to develops a beauty and beauty education. In Eastern countries, calligraphy is made of art with brush, ink, paper, and frame using artwork and fonts. UNESCO officially registered 24 members of the “Mongolian calligraphy” Committee on the nomination of literary beauties, nominated for the List of Intangible Cultural Heritage required for the Immediate Protection of UNESCO, officially recognized UNESCO as a cultural heritage. The art is in the list fifth most-traded heritage in Mongolia.

    VII. THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS

    Why “The Secret History of the Mongols”?

    ·     It will give you the inspiration to think on a global scale and the strength to endure difficult times.

    ·     It will provide you with the managerial skills to lead your team or community effectively.

    ·     From ancient times the Mongolian culture has lived in harmony with nature, therefore it will provide you with incentives to reduce the ecological damage facing the world today.

    ·     An opportunity to learn about the “Tengrism”, the first belief of mankind.

    ·     We require Chinggis Khan’s philosophies and strategy for us to create a better world.

    VIII. “CHINGGIS KHAN” THE MAN OF THE MILLENNIUM 

    One of the Great men of world history, Chinggis Khan (1162-1227)

    His life was characterised by harsh struggles, many adventures and challenges. He      accomplished many feats during his lifetime, most likely more so than any other character in history. Earlier opinion was that he was understood to be a conqueror and destroyer due to the written accounts from the nations that he occupied. However, on the eve of the new millennium this viewpoint has changed dramatically to one where he has been credited with progressing the prosperity of mankind with his sharp mind and contributions to the development of the “modern world”. 

    Researches have credited his success to various characteristics. He had a remarkable skill in recognising people, a genuine ability to convert enemies to friends. He never forgot a fovour or underestimated the strengths of his colleagues. He honoured intelligence and encouraged innovation as he himself initiated a new era of military strategy. He was the first man to declare and uphold freedom of religion. You could make these discoveries by researching a variety of scripts, however, you would be best served by reading and feeling the primary source called MNT yourself.

    IX. MONGOLIAN TRADITIONAL CLOTHES

    Mongolian ethnic clothing is an important cultural and cultural significance of our country’s meteorological conditions, the status of customary and customary practices, and the historical and cultural characteristics of our country. Hats, deels, belts, and boots, the main agent of Mongolian national costume, have their own symbols. Including: The name Hatah state symbolizes the body of a human being with a tapered cap that is sharp and straightforward. Equal state coat is means the human body was blessed with a central, straight, smoothness. The state of belt means to solidify and break the openings and to disassemble the dispersion. Khans  state vest this is the state apparel, because of the guarantee of a citizen, a man and a woman in the state of affairs. The shoes of the state are symbolic of the body of the body, which stands for the support of the people. 

      Today, Mongolians supply about 1/3 of the world’s cashmere. The GOBI, GOYO and HUSUG brands are based on the traditional Mongolian raw materials of wool, cashmere and yak wool.

    X. HORSE CULTURE (HORSE, CAMEL RIDING)

    65 million years ago the equines with 5 toes were found around Ergeliin Zoo which is located in Dornogovi, Mongolia which is located at the eminence of central Asia and it shows that the horses are originated from Mongolia. Mongolians have been putting horses on their state hymn saying that the string of horses are “light for the ride, fast for racing, the milk is medicine, and are graceful. Without the Mongolian horses it’s hard to imagine the Mongolian economy such as wars, transport and carriage, games and promenade, and making airag by fermenting milk.

    Mongolian horses have distinct features such as short, able bodied, tough, and fast these qualities helped achieve victory in many wars and it’s quite common to see sculptures dedicated to horses in Mongolia. Horses have unbreakable link with the success of world domination of Chingis Khaan

    The horse culture consists of the art of scrutinizing and distinguishing, different techniques and technologies to use horses for transportation of man and objects. To start using a horse things such as curb, halter, fetter, lead, saddle, whip, khomuut, cart/carriage and its appliances, scraper, and a brush are used.

    XI. YURT

    Yurt is a traditional home to the Central Asian nomadic people. Mongolia’s home has been around for some 3,000 years now and has become the main necessity of human life today. The best-suited home for a nomadic lifestyle attracts a lot of interest in the structure. Lightweight, compact, durable, architectural solutions are provided with yurt. A note of medieval tourists about the house of a Mongol ger in the thirteenth century shows that “moving cars with a ger are as crowded as cities.” The two main categories of designing a permanent necessity apartment in an external form are Mongolian and Turkic. The yurt distinguishes as Khalkha, Oirat, Buryats. A variety of homes from the Mongolian ger for many countries around the world, it is used as a recording studio and travel destination.

    XII. MONGOLIAN GAMES

    Mongolian traditional games, which have developed for thousands of years, are duly regarded as a highly valuable cultural heritage of our nation. We consider these games as a monumental and intellectual contribution of Mongolians to the history of humanity. There are nearly 3000 games, classified into15 categories, which are inherited down us by our ancestors. For examples, ‘knucklebone games’, ’ board games’, ‘interlocking games’, ‘oral tradition games’, ‘tangle hinge games’, ‘knot tangling games’, ‘puzzle games’, ‘chamabala wheel /magical maze/’, ‘hand gesture games’, ‘knucklebone grabbing games’, ‘calculation games’, ‘folding and scissoring games’, ‘magic and divination’, ‘games on ice’ and ‘the three manly sports’. These games play a significant role in educating and bringing up the children in a playful and joyful way, and hence, they serve as training instruments throughout the entire history of our nation.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

    XIII. HANDCRAFT ART

    Mongolian national handcraft art has a long running history and its products with their varieties and beauties are bearing quite distinctive characteristics as well as magnificent looks. Mongolian national handcraft includes various arts such as sewing and silk embroidery, woodcarving, chiseling, ivory, leather carving, anaglyphy and jeweler and so on. As for materials, natural segments like bone, horn, leather, rope and precious stones are processed in accordance with traditional technology. Generally, handcrafts are embodiments of artists’ highly experienced skills, precise mastership as well as national culture and thoughts.

    Felt quilting is the main thing that our ancestors used to use in their household pieces and it was inherited from the Hun era. Nomads have long been partly processing sheep wool to make shoes, clothing items and also an insulation. From the Hun era, felt became handcraft and it was developed to not only to the extent of crafting household pieces but to arts and culture. Felt quitting is an organic product that does not trigger any allergies, dustiness, and it has a long lasting life. Even though, felt crafting exists in many countries, studies have found out that the felt quilting only belongs to Mongolia.

    In modern days, felt and sheep wool is used as a building insulation that are also getting exported.  In addition, Gobi corporation has started exporting their felt coat to international markets.

    XIV. FOLK ART (YAZGUUR)

    Traditional national art in any countries becomes a manifestation of the unique appearance, behavior and prosperity of ethnic groups of country. Long song (Urtyn duu), igil (Икел), Horse-head fiddle (Morin Khuur), Biyelgee, Hoomii, Yatga, etc., are the types of Mongolian folk art. The types of Mongolian folk arts are registered in UNESCO, moreover mongolian band called “DOMOG” has won golden cup from World Championship of Folk art.

    Biyelgee is originated from the nomads. Biyelgee possesses history of many ethnic groups, traditional, music, myths, national clothes and games festival. Biylgee dance’s movements expresses manifestation of ethnic groups life, unique lifestyle, traditional of country. Dancer’s hand and chest movements has improved a lot because biyelgee dances are typically confined to the small space inside the ger. Hand, shoulder and leg movements express aspects of Mongol herders everyday lifestyle, such as: sewing, wrestling, shooting the bow, cooking, customs and traditions, etc.

    I. ЦАГААН ИДЭЭ

    II. МОНГОЛ АХУЙ

    III. ШАГАЙН ХАРВАА

    IV. УРАН БИЧЛЭГ

    V. МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО

    VI. БАХАРХАЛЫН ӨРГӨӨ

    VII ХУВЦАС

    VIII МОНГОЛ ГЭР

    IX. ТОГЛООМ

    X. ГАР УРЛАЛ

    XI. ЯЗГУУР УРЛАГ

    XII. СУР ХАРВАА

    XIII. МОРЬ, ТЭМЭЭ УНАЛГА

    ЦАГААН ИДЭЭ

    Монголчууд эрт үеэс хоол унд, явдал мөрийн дэглэмийг чанд сахиж, аливаа өвчнөөс өөрийгөө урьдчилан сэргийлж, бие махбодоо хоол ундаар шимжүүлэн, өвчин эмгэгийг анагааж хоолыг эм болгон хэрэглэсээр ирсэн. Монголчуудын дээд өвөг Хүннүчүүд 2000 гаруй жилийн өмнө сүү айргаар элбэг дэлбэг байж, айраг исгэн, хурууд агшааж иддэг байсан. 

    Монголчууд эртнээсээ хөдөө аж ахуйн орон. Атомын цахилгаан станцгүй, химийн үйлдвэргүй, агаар, хөрс, усны бохирдолгүй Монгол Улс нь органик хүнсний өлгий нутаг юм. Монголчууд олон мянган жилийн турш байгаль орчинтойгоо зохицон амьдарсаар ирсэн ОРГАНИК ҮНДЭСТЭН. Байгалийн цэвэр органик мах махан бүтээгдэхүүн, борц, цагаан идээ, айраг, ингэний хоормог, ааруул, аарц, нэрмэл, тариа буудай, зөгийн бал, цай, эмийн ургамал, жимс жимсгэнийн бүтээгдэхүүнээр баялаг. Зөвхөн сүүгээр 200 гаруй нэр төрлийн хоол хүнс бэлтгэдэг бөгөөд сүүнээс боловсруулсан хүнсийг Цагаан идээ гэж нэрлэдэг. Дэлхийд тулгамдаад буй хоол хүнс буюу хөдөө аж ахуйн хөгжил, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэхэд Монголчууд томоохон хувь нэмэр оруулах боломжтой.

    ААРУУЛ 

    Калциар баялаг бүтээгдэхүүн. Аарц, таргийг боловсруулан хатаах замаар боловсруулсан учир хадгалалт сайн даана. Хэдэн жилээр ч хадгалж болно. Хөдөө, хээрийн нөхцөлд авч явахад тохиромжтой. Чингис хааны цэргийн гол хүнс нь ааруул, борц байсан. Аарц нь уургаар нэн баялаг бөгөөд нар салхинд хэдэн өдөр хатаахад ааруул болно. Амтлаг, исгэлэн, тосны зүйл их агуулсан тул шим тэжээл сайтай, биеийн хорыг тайлж тамиржуулах үйлдэлтэй. Буцалсан ус болон хар цайнд хийж, шүүсийг нь уухад элэг, цөсний өвчин, цус хөөрөх, толгой өвдөхөд тустай. Ус өөрчлөгдөж, гэдэс ходоод өвдөх үед ааруулны шөлийг уухад дарагдана. Хүмүүс ааруулыг өдөр тутмын хүнсэндээ хэрэглэснээр кальцийн дутагдал болон шүдний өвчнөөс ангижрах юм.

    Ааруулыг зөгийн бал, амин дэмээр баяжуулан үрэл хэлбэртэй боловсруулан олон улсад гаргаж эхлээд байна.

    ААРЦ

    Нэрмэл архийг нэрэхэд гарсан цагаа, буцалгасан айраг, таргийг шүүж аарц бэлтгэнэ. Аарцыг 2 янзаар хийдэг. Цагааг шүүж хийсэн аарцыг нэрмэлийн аарц, таргийг шүүж хийсэн аарцыг тарагын аарц гэнэ. Аарц нь ясны сийрэгжилтийн эсрэг, ханиад томууны үед халааж хэрэглэснээр дархлааг сэргээх давхар үйлчилгээтэй.

    Аарцийг ундаа хэлбэрээр боловсруулж орчин үеийн тетрапак савалгаагаад савлан олон улсад гаргаж эхлээд байна.

    АЙРАГ

    Гүүний сүүг исгэх аргаар боловсруулдаг шим тэжээлээр элбэг, халуун чанартай, исгэлэн амттай ундааг айраг гэнэ. Нэг литр айраг хүний биеийн С аминдэмийн хоногийн хэрэгцээг хангаж чадна. Айраг исэх үед түүний сахар нь архины спирт, нүүрсхүчлийн хий болон задардаг. Айраг исгэхийн тулд саамыг шүүж цэвэрлээд хөрөнгөтэй хольж 3000- 5000 удаа бүлдэг. Айрагны найрлаганд хүний биеийн эрүүл мэндэд хэрэгцээтэй А, С, В, Е зэрэг бараг бүх аминдэм, амин хүчил, тосны хүчил, кальци, фосфор, кобальт, зэс зэрэг эрдэс бодисоор баялаг шингэц сайтай байдаг. Эмчилгээ сувилгаа тэжээлийн ач холбогдолтой, нян устгах чадвартай.

    Эрдэмтэн Боржигон Гэрэлт айрагнаасаа шимт бодисыг хуурай хэлбэрээр ялган авч таблет хэлбэрээр савлан олон улсад гаргахаар бэлтгэж байна.

    БЯСЛАГ

    Бяслаг уургаар баялаг, А витамин, кальци, фосфор агуулдаг, дотроо хатуу, хатуувтар, зөөлөн болон түрхдэг буюу тослог өндөртэй гэж ангилагддаг. Бяслагны уураг биед амархан шингэдэг, тэжээллэг чанар нь онцгой уураг, кальци, амин дэм В12 агуулдаг. Кальцийн их хэмжээ нь яс сийрэгжих болон шүд хорхойтохоос урьдчилан сэргийлнэ. Бяслаг болон бусад цагаан идээнд агуулагдах кальци нь бусад хүнсэнд агуулагдах калцийг бодвол бие махбодод илүү хурдан шингэдэг.

    Монгол бяслагийг сүүгээ зөөлөн галаар халааж, дээр нь шар сүү, шинэ тараг зэргийг хийж ээдүүлнэ. Ээдмээ биежиж ирэхэд шар усыг нь шүүж, хатааж боловсруулна. Бяслагийг гол төлөв аян жинд явах, айлчин гийчин ирэхэд, хурим найр хийхэд тавгийн идээ болгож хэрэглэдэг. 

    Одоо Монголчууд уламжлалт бяслагийг үйлдвэрлэлд шилжүүлэн Голланд технологиор монгол сүүгээр хийсэн бяслагийг олон улсад гаргахаар ажиллаж байна. Энэхүү монгол сүүгээр хийсэн бяслаг нь тэжээллэг, амтлаг чанараар дэлхийд өрсөлдөхүйц байгааг судалгаагаар тогтоосон.

    ЭСГИЙ УРЛАЛ

    Эсгий ширмэл нь Хүннүгийн үеэс уламжлагдан ирж, бидний өвөг дээдэс ахуйн хэрэглээндээ хэрэглэж байсан гол зүйл. Нүүдэлчид хонины ноосыг хагас боловсруулах замаар гутал хувцас хийж, аж төрөх сууцаа дулаалсаар ирсэн. Хүннүгийн үеэс гар урлалын шинжтэй болж, зөвхөн ахуйн хэрэглээнд бус урлагийн төвшинд хөгжжээ. Эсгий ширмэл нь элдэв харшил, тоосжилтгүй, эдэлгээ сайтай, байгаа орчиндоо халуун дулаан байгалийн мэдрэмжийг бий байгалийн цэвэр органик бүтээгдэхүүн юм. Эсгий урлал нь олон оронд байдаг хэдий ч эсгий ширмэлийн урлал нь зөвхөн Монголынх гэдгийг судалгаагаар баталжээ.

    Орчин үед эсгий болон хонины ноосоор барилгын дулаалга хийж экспортолж байгаа бөгөөд GOBI компани эсгий польтогоо олон улсад экспортолж эхлээд байна.

    ШАГАЙН ХАРВАА 

    Шагайн харваа XIII зууны үед үүссэн бөгөөд эхэн үедээ хаад ноёд өргөөний наадгай байжээ. Хубилай хааны үед шагай харваж байсан тухай Хятадын эртний “Шар зурхай” номонд өгүүлсэн байдаг аж. Хожим ард түмнийх болж, эрчүүдийн цэц мэргэнээ сорьдог наадам болж өргөжсөн байна. Шагайн харваа нь 2001 оноос эхлэн албан ёсоор монголын үндэсний их баяр наадмын нэгэн төрөл болон зохион явагдах болсон. Зурхайн голд байх хасааг онох бөгөөд харвах хэрэгслийг хашлага, сум гэнэ. Энэ сумаа хашлага хэмээн нэрлэх модон суурь дээр байрлуулан ойролцоогоор 4,72 метр зайд байрлах хасааг няслан онох ёстой. Шагай харвадаг хүн ямар нэгэн зүйлд нухацтай хандах, зөв шийдвэр гаргах, хүлээцтэй байх зэрэг чадвар эзэмшдэг бөгөөд түүнд байх ёстой зайлшгүй чанар бол тэвчээр, мэдрэмж хоёр ажээ. Өчүүхэн төдий эвгүй сууж, бага зэрэг гар хөлөрсөн үед тавьсан сум хясаагаа онохгүй.

    УРАН БИЧЛЭГ

    Монгол уран бичлэг бол эртний уламжлалт утга соёл, эрдэм мэдлэг, оюуны боловсрол, хүний дотоод сэтгэлийн торгон мэдрэмжийг монгол бичгийн зурлагаар илэрхийлж үзүүлдэг бийрийн урлаг юм. Бийрээр бичих нь хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралтай холбоотой төдийгүй урлаг гоо сайхны боловсролыг хөгжүүлж байдаг. Дорно дахины улс орнуудад уран бичлэг нь бийр, бэх, цаас, нийлүүрийг ашиглан утга агуулга, үсгийн хэмнэлээр урлагийн бүтээл туурвидаг. ЮНЕСКО-гийн Яаралтай хамгаалах шаардлагатай соёлын биет бус өвийн жагсаалтад нэр дэвшсэн монгол түмний бичиг үсгийн гайхамшгийг илтгэх “Монгол уран бичлэг”-ийг удирдах хорооны 24 гишүүн орон хүн төрөлхтний соёлын өв хэмээн санал нэгтэйгээр баталж албан ёсоор ЮНЕСКО-д бүртгэсэн. Уран бичлэг нь манай улсаас тус жагсаалтад бүртгэгдсэн тав дахь өв юм.

    МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО 

    THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS

    Why “The Secret History of the Mongols”?

    ·         It will give you the inspiration to think on a global scale and the strength to endure difficult times.

    ·         It will provide you with the managerial skills to lead your team or community effectively.

    ·         From ancient times the Mongolian culture has lived in harmony with nature, therefore it will provide you with incentives to reduce the ecological damage facing the world today.

    ·         An opportunity to learn about the “Tengrism”, the first belief of mankind.

    ·         We require Chinggis Khan’s philosophies and strategy for us to create a better world.

    НҮҮДЛИЙН СОЁЛ

    Нүүдлийн соёл ингэншил нь байгальтайгаа шүтэлцэн зохицон амьдарсаар ирсэн байгальд ээлтэй органик амьдралын хэв маяг юм.

    Монголчуудын хувьд нүүдэл нь малчин хүн малынхаа ашиг шимд шүтэн, малынхаа аяыг даган нүүж амьдардаг. Мал нь байгалынхаа аяыг даган түүнд идээшиж дагаж, үйлдвэр угсааны онцлог шинжээ хадгалан өсөж үрждэг, байгаль нь нүүдэл иргэншлийнхээ ачаар унаган төрхөө хадгалан, иргэншлийнхээ уг хэв маяг тогтвортой оршиж тогтнох нөхцөлийг бүрдүүлдэг хүн, мал, байгаль гурван битүү цагирган холбоонд тулгуурласан соёл иргэншлийн бие даасан хэв маяг юм.

    Нүүдэлчид Төв азийн өндөртөгт, байгалийн эрс тэс хатуу ширүүн нөхцлийг даван туулах явцдаа нум сум, хүрдэт дугуй, гэр, туульсийн зохиол гэх мэт бүтээлээрээ хүн төрөлхтний хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсан юм.

    ЧИНГИС ХААН

    Мянганы суут хүн

    Дэлхийн түүхэнд төрсөн суутнуудын нэг Genghis khan (1162- 1227)
    (Уг дуудлага нь монголоор: Chinggis khan [tʃiŋɡɪs xaːŋ]. Далай хаан гэсэн утгатай)

    Түүний амьдрал хатуу ширүүн тэмцэл, адал явдлаар дүүрэн. Тэрээр нэг хүний амьдралд багтамгүй их түүхтэй, бас өөр хэний ч хийж амжуулаагүй их үйл хэргийг бүтээсэн. Гаргасан амжилтаар нь жагсаавал магад тэрээр бүх суутнуудыг тэргүүлнэ. Урьд нь дэлхий даяараа түүнийг эзлэн түрэмгийлэгч, эвдлэн бусниулагч гэж ойлгодог байсан нь эзлэгдэж байсан улс үндэстнүүдийн бичиж үлдээсэн эх сурвалжуудад итгэж өрөөсгөл хандаж байсантай холбоотой юм. Харин шинэ мянганы босгон дээр энэ хандлага эрс өөрчлөгдөж хүн төрөлхтний хөгжил цэцэглэлтэнд оруулсан түүний хувь нэмрийг бодитоор үнэлж дүгнэх боллоо.

    Түүний амжилтын нууцыг судлаачид олон талаас нь бичиж дүгнэдэг. Хүн таних онцгой чадвартай, дайснаа ч нөхөр болгох увидастай, нөхдийн тус гавъяаг үл мартагч, оюун ухааныг дээдлэгч, шинэлэг санааг соёрхон урамшуулагч, цэрэг стратегийн шинэ эринг эхлүүлэгч, шашин шүтлэгийн эрх чөлөөг анхлан тунхаглагч, өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч гэх мэтээр дүгнэсэн байдаг.

    “Chinggis Khan” the Man of the Millennium                  

    One of the Great men of world history, Chinggis Khan (1162-1227)

    His life was characterised by harsh struggles, many adventures and challenges. He accomplished many feats during his lifetime, most likely more so than any other character in history. Earlier opinion was that he was understood to be a conqueror and destroyer due to the written accounts from the nations that he occupied. However, on the eve of the new millennium this viewpoint has changed dramatically to one where he has been credited with progressing the prosperity of mankind with his sharp mind and contributions to the development of the “modern world”.  

    Researches have credited his success to various characteristics. He had a remarkable skill in recognising people, a genuine ability to convert enemies to friends. He never forgot a fovour or underestimated the strengths of his colleagues. He honoured intelligence and encouraged innovation as he himself initiated a new era of military strategy. He was the first man to declare and uphold freedom of religion. You could make these discoveries by researching a variety of scripts, however, you would be best served by reading and feeling the primary source called MNT yourself. 

    ХУВЦАС

    Монгол угсаатны хувцас нь манай орны байгаль цаг уурын нөхцөл, эрхэлдэг аж ахуй, хэвшиж дадсан заншил төдийгүй түүхэн цаг үеийн онцлог, нийгмийн байдлыг тов тодорхой тусгаж ирсэн эдийн соёлын чухал дурсгал билээ.

    Монгол үндэсний хувцасны гол төлөөлөгч болсон малгай, дээл, бүс, гутал нь өөр өөрийн гэсэн бэлгэдлийн утга агуулгатай байдаг. Үүнд: Мандах төрийн малгай хэмээх нь хурц шулуун, харилтгүйн утга бэлгэдсэн шовгор оройтой малгайгаар хүний биеийг ёстой төртэй, мандан бадарч явахыг бэлгэдсэн байна. Тэгш төрийн дээл хэмээхийн учир нь хүний биеийг төв шулуун, тэгш намбатай байхыг ерөөж ийнхүү нэрлэжээ. Бүтэх төрийн бүс гэдэг нь задгай тасархайг бэхлэн батжуулах, сарнисныг эвлүүлэхийн утгатай.  Хан төрийн хантааз гэдэг нь аливаа хүндэтгэл, ёслолд заавал өмсөх төр улсын иргэн, эр, эм хүн мөн гэдгийн баталгаа тул энэ хувцсыг төр улсын өмсгөл хэмээжээ. Түших төрийн гутал нь хүний биеийн тулгуур болсон хөлийн өмсгөл тул тулж түших, бат суурьтай явахыг бэлгэдсэн байдаг.

    Одоо монголчууд дэлхийн ноолуурын 1/3- г хангаж байна. Монголчуудын өөрсдийн давуу тал болсон мал аж ахуйн органик түүхий эд болох ноос, ноолуур, сарлагийн хөөвөрт тулгуурлан GOBI, GOYO, HUSUG зэрэг брэндийг олон улсад гаргаад байна.

    МОНГОЛ ГЭР 

    Монгол гэр бол Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт гэр сууц юм. Монгол гэр 3000 орчим жилийн тэртээгээс одоогийн хэв шинж нь бүрэлдэн, хүний амьдралын гол хэрэгцээ болсоор өнөө цагт иржээ. Нүүдэллэн аж төрөхөд хамгийн сайн зохицсон гэр сууц нь бүтэц зохиомжийнхоо хувьд ихээхэн сонирхол татдаг билээ. Хөнгөн, авсаархан, удаан эдлэгддэг, архитектурын онцгой шийдэлтэй гэх мэт олон тодотголыг гэрт өгсөн байдаг.

    XIII зууны монголчуудын гэр тэрэг хэмээх нэгэн сууцны тухай дундад зууны жуулчдын тэмдэглэлд “гэр тэрэгтэй нүүдэл нь их хот нүүж яваа мэт сүртэй” харагддаг тухай тэмдэглэсэн нь бий. Байнгын хэрэгцээний гэр сууцыг хийц, гадаад хэлбэрээр нь монгол, түрэг гэр гэсэн хоёр үндсэн ангилалд хамруулна. Монгол гэрийг халх, ойрад, буриад гэж ялган үздэг.

    Монгол гэрнээс санаа авсан олон төрлийн сууцуудыг дэлхийн олон оронд дуу бичлэгийн студи, аялал жуулчлалын зориулалтаар ашиглаж байна.

    ШАГАЙ

    Малын хойд хөлийн шаантны нарийн үзүүрт, нөгөө талаараа борви ясны өргөн талд холбогдон орших жижиг цул ясыг шагай гэнэ. Шагайг хонь, ямааны буюу бог малын, бодын шагай гэж ангилдаг. Харин үхрийн шагайг аргай гэж нэрлэнэ. Мөн шагайг буух байдлаар нь өөр өөрөөр нэрлэдэг. Үүнд: Бөгтрөөрөө дээш харж унавал хонь, харин хонхор нь дээш чиглэн унавал ямаа, тахираараа дээш харвал тэмээ, шулуунаараа дээш харж буувал морь, харин үзүүр хэсэг нь доош харж, бөөрөнхий нь дээш харж буувал онх гэж тус тус нэрлэнэ. Малын шагайг ийнхүү таван хошуу малаараа бэлгэдэн дээдэлдэг учир хог руу хаях, гэрийн буурин дээр орхихыг цээрлэдэг. Мөн шагай олбол орхиж байгаад заавал морь буулгаж авдаг. Монголчууд эртнээс малын шагайгаар олон янзын тоглоом тоглосоор ирсэн. Тухайлбал, Алаг мэлхий өрөх, дөрвөн бэрх орхих, морь уралдуулах, шагай таалцах, бөгцөг няслах, шагай шүүрэх гэх мэт.

    МОНГОЛ ТОГЛООМ

    Манай ард түмний олон мянган жилийн турш бүтээсэн соёлын үнэт өвийн нэгд ардын уламжлалт тоглоом наадам зүй ёсоор орно. Монголчуудын хүн төрөлхтний түүхэнд оруулсан оюун ухааны том хувь нэмрийн нэг нь монгол наадгай юм. Монголчуудын өвөг дээдсээсээ уламжилсан 15 төрлийн 3000 шахам тоглоом наадмаар нааддаг.

    Шагайн тоглоом, Хөлөгт тоглоом, Оньсон тоглоом, Аман наадам, Уран ээдрээт гогцоо, уран зангилаа сүлжээ, Өрж эвлүүлдэг тоглоом, Чамабалын хүрд, Хуруу гараар наадах наадгай, Шагайн тоглоом, Шүүрэх,булаалдах наадгай, Тооцоолох наадгай, Эвхэх,хайчлах наадгай, Илбэ,мэрэг, Мөсөн дээрх наадам, Эрийн гурван наадам зэрэг олон төрлийн арвин баялаг тоглоом наадам байдаг бөгөөд манай ард түмэн өсвөр үеэ сургаж хүмүүжүүлэх нэган чухал хэрэглүүр болгон ашигласаар ирсэн сайхан уламжлалтай билээ.

    ГАР УРЛАЛ

    Монгол үндэстний гар урлалын бүтээгдэхүүн өнө удаан түүхтэй, өвөрмөц онцлог, төрөл зүйл, уран нарийн хийц, гоё сайхан байдлаараа эрхэмсэг байдаг. Үүнд: Оёдол хатгамал, модон сийлмэл, үндсэн сийлмэл, ясан сийлмэл, арьсан сийлмэл, чулуун сийлмэл, алт мөнгөний дархан зэрэг маш олон үндэстний онцлог бүхий гар урлалын бүтээгдэхүүн багтдаг. Материалын хувьд яс, эвэр, арьс шир, олс, байгалийн эрдэнийн чулуу зэрэг эх байгалиас үүсэлтэй, боловсруулалтын талаар уламжлалт арга барилд түшиглэдгээс ур чадвар сайтай, нарийн нягт байхаас гадна үндэстний соёл сэтгэлгээ уусаж байдаг. 

    АРЬСАН УРЛАЛ

    Арьсан урлал бол Монголчуудын уламжлалт урлагийн нэг төрөл юм. Хүй нэгдлийн үеийн хүмүүс ан амьтан агнаж арьс ширээр хувцас хийж өмссөн үеэс л арьсан урлаг хөгжсөн. Өвгөд дээдсээс уламжлан ирсэн ардын технологи гэж бий. Арьсаар хийсэн олон бүтээл дотроос арьсан динозавр Монголын Байгалийн түүхийн музейд бий. Энэ динозавр 2007 оны Азийн арьсан урлагийн хамгийн том бүтээлээр шалгарсан. 20 гаруй хонь, ямааны арьс болон есөн адууны шир орсон юм. Уг арьсан динозавр өндрөөрөө хоёр метр, уртаашаа гурван метр гаруй хэмжээтэй. 

    СУР

    Сур харваа буюу Монгол сур харваа нь Монголчуудын эрхий мэргэнээ сорин тэмцэлдэх наадам юм. Сур харваа нь өнөө үеийн Үндэсний их баяр наадмын нэг бөгөөд буриад сур харваа, халх сур харваа, урианхай сур харваа гэх 3 төрөл байна. Нарийн зүссэн сураар сүлжиж хийсэн хонгио хэлбэрийн бөмбөгийг эгнүүлэн өрж, алс зайнаас олон удаа нумнаас сум харвах бөгөөд хамгийн олон ончтой харвасан нь түрүүлдэг. Сур харвааны хамгийн эртний хэлбэр нь аль болох хол зайд бай шавыг цэцэн мэргэн оноход чиглэгдсэн зэв нүүлгэх тэмцээн юм. Зэв нүүлгэх хэмээн нэрлэсний учир нь болцуут сум арай хожуу үүссэн учраас эрт үед зэвт сум ихэвчлэн хэрэглэдэг байсантай холбоотой юм.

    ЯЗГУУР УРЛАГ

    Аливаа улс орны үндэсний уламжлалт урлаг нь үндэстэн, ястны амьдралын өвөрмөц төрх, зан үйл, хөгжил дэвшлийн нэгэн илэрхийлэл болдог. Монголын язгуур урлагт Бий биелгээ, цуур, хөөмий, икел, уртын дуу, морин хуур, алтай ятга зэрэг олон төрөл хамаарна.

    Монголын язгуур урлагийн төрлүүд ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэн бөгөөд Язгуур урлагийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс DOMOG хамтлаг алтан цом хүртсэн.

    УРТЫН ДУУ

    Монгол ардын уртын дуу бол монгол ардын дууны сонгодог хэлбэр даруй мөн бөгөөд дэлхий дахинд ардын дууны шинж төлөвтэй харьцуулан үзэхэд нэн өвөрмөц, гайхам сонин, чухам Монголын урлал юм. Уртын дуу гэгч уудам тэнэгэр сайхан нугалаатай, уянга төгөлдөр олон янзын гоёмсог эгшиг чимэгтэй, хүний сэтгэлийг хөдөлгөн догдлуулам хөгжүүн бадрангуй сайхан аялгуу нь оргилон дээшилж, нарийсан нарийссаар “шуранхайлах”, тэгснээ аргилан доошилж бүдүүсэн бүдүүсэхдээ зүйл зүйлийн хачин хөөрхөн нугалаа хугалаа, хоолой амьсгалын цохилт хийж, хүнгэнэн “шигших” зэргээр нэн өргөн цараатай, сонсож ханашгүй эгшиг-лэнтэйяа хадаадаг нь чухам Монгол сайхан эх орны тэнэгэр уудам тал нутаг хийгээд, дэлгэр баян хангайн сүрлэг өндөр уул нуруу, даваа гүвээ, өргөн тунгалаг гол мөрөн, өтгөн хөвч ой шугуй, үзэсгэлэн төгс байгалийн тансгийг санагдуулж, агт морьдын хурдан жороо ажнай сайныг бодогдуулж, унасан газар, угаасан ус, эцэг эх элгэн садан, үр хөвгүүд, үнэнч журмын амраг хань, анд нөхөд сэлтээн хайрлан энхрийлэх эх оронч сэтгэлийг маань ундруулам сайхан билээ.

    БИЕЛГЭЭ

    Нүүдэлчид үүссэн тэр цагт бий биелгээ үүссэн гэж үздэг. “Биелгээ” нь олон ястны түүх, уламжлал, заншил, дуу хөгжим, үлгэр домог, туульс, хувцас өмсгөл, тоглоом наадам зэргийг өргөн утгаар нь өөртөө цогцлоон багтааж уламжлагддаг ба үндэстэн, ястнуудын амьдрал, өвөрмөц ахуй байдал, ёс заншил, уламжлал, сэтгэлгээний онцлогийг биеийн хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх бүжгийн урлаг юм. Биелгээг гэрт, тойрон суусан хүмүүсийн дунд, зай багатай газар бүжиглэдэг байснаас цээж гарын хөдөлгөөн нарийн хөгжсөн бөгөөд монгол хүний ажил үйлс, зан үйл, хэв шинж, амьдралын агуулгыг биелээч хүний сэтгэлийн хөдлөл, уран намбаар биелж харуулдаг. Биелгээнд ихэвчлэн амьдрал дээр хийж гүйцэтгэдэг зан үйлүүдийг хийдэг. Жишээ нь: цайныхаа дээж цацалыг уул усандаа өргөх, юм оёх, тариа тээрэмдэх, тариа татах, ноос савах, бөх барилдах, нум сум харвах, морины явдал зэргээр биелдэг.

    МОРИН ХУУР

    Морин хуур өнө удаан түүхтэй, аль эрт 13-р зууны эхэнд даруй Монгол үндэстний хүн ардын дунд өргөн дэлгэрсэн юм. Морин хуурын дэлгэрсэн нутаг орон нь адил бус байдгийн улмаар, түүний нэр, хэлбэр дүрс дууны өнгө, хөгжимдөх арга нь ч өөр өөрийн онцлогтой байдаг. Морин хуурын хайрцаг нь тэгш дөрвөлжин хэлбэртэй, гриф дээрээ морин толгойн сийлбэртэй байдаг. Энэ бол морин хуурын үндсэн төрх бөгөөд морин хуур гэсэн нэрийнх нь илрэл юм. Морин хуурын чавхдасыг морины сүүлээр хийнэ. Морин хуурын ая эгшиг сонсголонтой сайхан бөгөөд утсан хөгжмийн дотор өөрийн өвөрмөц онцлогтой хөгжмийн зэмсэг. Эрт дээр үед морин хуурыг хөгжимчид өөрсдөө үйлдэж бүтээгээд хэрэглэж байсан юм. Дууны хэмжээ нь нэлээд дор болохоор монгол гэр болон байшинд хөгжимдөхөд тохиромжтой байсан. Цаг үеийн шаардлагаар хөгжмийн зэмсгийн мастерууд уламжлалт морин хууранд өөрчлөлт оруулсан байна. 

    МОРИНЫ СОЁЛ

    Төв Азийн өндөрлөг, тэр дундаа Монгол нутагт анх адуу үүссэн бөгөөд Дорноговь аймгийн Эргэлийн зоо орчимоос 65 сая жилийн өмнөх үед хамаарагдах таван хуруутай адуу олдож байсан нь үүнийг нотолдог байна. Монголчууд адуун сүргээ “Унахад хөнгөн, уралдахад хурдан, сүү нь эм, сүр жавхлантай” Морин эрдэнэ хэмээн төрийн сүлдэндээ дээдлэн ирсэн. Дайн тулаан, уналга ачлага, наадам цэнгэл, сүүгээр айраг исгэж хэрэглэх зэргээр Монголчуудын нүүдлийн мал аж ахуйг монгол адуугүйгээр төсөөлөхийн аргагүй.

    Монгол морь нь намхан чийрэг биетэй тэсвэр, тэвчээртэй, хурдтай байдаг учраас дэлхийн олон дайн тулаанд ялалтыг авчирахад оролцсон хувь нэмрийг үнэлж монгол моринд зориулсан хөшөө дурсгал олон байдаг. Чингис Хааны дэлхийг эзэлсэн байлдан дагуулалт монгол морьтой салшгүй холбоотой юм.

    Морьны соёл нь морь таних шинжих ухаан, морины тоног хэрэгсэл бэлдэх, унаж эдлэх ухаан, уналга ачилганд хэрэглэх арга технологи зэрэг олон арга ухааныг агуулсан байдаг.

    Адууг унаж эдлэхэд хазаар, ногт, чөдөр, хударга, эмээл, ташуур, хомуут, тэрэг, тэрэгний хэрэглэл, хусуур, сойз зэрэг тоног хэрэгсэл ордог.

    ЭРИЙН ГУРВАН НААДАМ

    Наадмыг 2010 онд ЮНЕСКО «Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн жагсаалт»-д бүртгэн авчээ. Орчин цагийн судлаачид Монголын наадам Хүннү гүрний нэгдсэн төр байгуулагдсан МЭӨ I-II зуунд үүссэн хэмээн тодорхойлжээ. Тухайн үед морь, бөх, сурыг тулгар төрийн үүсэл хэмээн тодорхойлж байсан аж.

    Учир нь газар нутаг, эх орноо хамгаалахад эр хүнд энэ гурван чадвар зайлшгүй хэрэг болдог байжээ. Тухайлбал, морийг гарамгай унахын сацуу нум сум тавьж дайснаа устгана. Харин гардан байлдаанд сэлэмгүй оролцохдоо бөхийн мэх ашиглах шаардлагатай байжээ. Тухайн үеийн Хүннүчүүд бутархай овог аймгийн эв нэгдэл, цэргүүдийнхээ байлдааны ур чадварыг сайжруулах үүднээс наадам зохион байгуулдаг байсан аж. Үүнээс хойш монгол угсаатнууд эрийн гурван наадмыг зохиосоор иржээ.

    ТАВАН ХОШУУ МАЛ

    Таван хошуу мал гэдэг нь монголчуудын эртнээс нааш гаршуулан өсгөн, ашиг шимийг нь хүртэж буй адуу, үхэр, тэмээ, хонь, ямааг ерөнхийд нь нэрлэн хэлсэн үг юм. Эртнээс нааш Монгол түмний гол амин зуулга нь мал аж ахуй болж ирсний хувьд монгол зон олон таван хошуу малаа их дээдэлдэг бөгөөд таван хошуу малыг нийтэд нь мөн таван эрдэнэ хэмээн хэлдэг. Адуу, үхэр, тэмээ гурвыг бод мал гэх бөгөөд хонь ямааг бог мал гэнэ. Эх газрын эрс тэс, экологийн нөхцөлд байгалийн урт хугацааны шалгарал, мал маллагааны олон зууныг дамжиж ирсэн ардын сонгон үржүүлгийн үр дүнд байгаль- цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөлд дасан зохицож, биологийн онцгой шинжийг хадгалсан нутгийн монгол мал бий болсон юм. Монгол үүлдрийн мал нь жилийн дөрвөн улиралд бэлчээрийн маллагаанд байж, үржин төлжиж ашиг шимээ өгсөөр ирсэн уламжлалтай билээ.

  • ИХ ЭЗЭН ЧИНГИС ХААНЫ СУРГААЛЬ

    БИЕЭ ЗАСАХУЙН ЭРДЭМ

     билиг сургаальд буй

    Чингис хаан айлдаруун:

    1.Алд биеэ засахуйн эрдэмд

    Аги балчараас хичээгтүн

    Алд биеэ засахуйн билиг

    Ахас ихсээ хүндлэхээс эхэлмүй

    2.Эцгээ хүндэлж

    Эхээ ачилж

    Эрхийг цээрлэн

    Эрдэмд хичээж

    Биеэ засагтун

    3.Аргал түүж хурга хариулах

    Алд биеэ засахуйн нэгэн билиг

    Агт манаж, ан авд мордох

    Аж төрөн хатуужихуйн эрдэм

    4.Бага балчир наснаас

    Биеэ засан хүмүнжигтүн

    Хүмүнжиж эс чадваас

    Хүмүн болж үл чадмуй

    5.Хойчис мину 

    нойронд сэргэг

    Нөхөрт үнэнч

    Үг мэргэн

    Үйлс шударгуу

    Хүмүн болтугай

    6.Биеэ мэдвэл 

    Хүмүн болмуй

    Би – гээ танивал

    Ухаан суумуй

    7.Өөрийн зөвийг нутулсу гэвэл

    Өрөөлийн зөвтэй жишин шинжигтүн

    8.Өөрийн гэмийг мэдсү гэвэл

    Өрөөлийн үгийг хүлцэн сонсогтун

    11.Өлсөхөөс өрсөж хүнсээ базаа

    Өгүүлэхээс  өрсөж үгээ сонж

    13.Өөрийн алдас гэмийг 

    Бусдаас асуун мэдтүгэй

    Төр засах ёсонг

    Сэцдээс асуун суртугай

    23.Хөвүүн хэдүй 

    Шил сайтай ч

    Эрхэм ёсон үгүй бол

    Хүмүн эс болмуй

    27.Ухаан уйтан хэмээн

    Биеэ бүү чамла

    Ухаант мэргэдээс сурвал

    Билиг ухаан саруулмуй

    28.Эрдэх бярдах

    Баатар бусыг мэдэгтүн

    Эрхлэх цэнгэх

    Жаргал бусыг санагтун

    44.Өдөр үйлдсэн явдлаа

    Үдэш сайтар  шүүгтүн

    Өөдгүй ичүүрт явдлаа

    Ятган гэмшиж гээгтүн

    45.Сэтгэлийн уг хар бол

    Сүү мэт үг худал буй за

    Санааны уг буруу бол

    Санасан үйлс үл бүтмүй

    46.Уран хөвшин донгодохыг

    Хөхөө шувуу ч чадмуй

    Уран худал өгүүлэхийг

    Хэлэмгий зальхай ч дөнгөмүй

    49.Сэтгэлийн хар хорыг

    Гэмшлээр цайруулмуй

    Салж сарнисны уршгийг

    Элгэн болж арилгамуй

    50.Зорисон ахул 

    Бүү цөхөр

    Зориглосон ахул

    Бүү шантар

    51.Эрдэнэт хүмүний

    Биеийг олсон тул

    Эрхэм ёсонг мэдэж

    Биеэ засахыг хичээ

    52.Сайн авьяасаа 

    Эрт дэлгэрүүлбэл

    Сайн хүмүүний 

    Зэрэгт хүрмүй

    53.Бус хүмүний 

    Сурсан эрдмийг

    Буй биеэрээ

    Хичээн сурвал

    Бус хүмүнээс

    Үл дутмуй

    54.Эцэг эхийн 

    Сургасныг огоорогч

    Талд хийсэх

    Хамхуул адил аж

    55.Өндөр уулын хөтөл зори

    Өргөн далайн олом зори

    Хол хэмээн бүү цөх

    Явах ахул хүрмүй

    56.Бэрхийг сурвал

    Баатар болмуй

    Эрдэм сурвал

    Сэцэн болмуй

    57.Биеэ зассу гэвээс

    Сэтгэлээ засагтун

    Сэтгэлээ зассу гэвээс

    Сэв үгүй ариун болго

    58.Сэтгэл хэмээгч

    Биеийн эзэн буй за

    Сэтгэл мунхарвал

    Бие даруй доройтмуй

    63.Биеэ засахуйн ёсонг

    Билиг сургаалаас сурмуй

    Биеэ засахуйн эрдмийг

    Сурах дадахаар олмуй

    70.Хүмүн болсу гэхүл

    Бусдын сайнаас сур

    Хүмүнжин өссү гэхүл

    Эрхэм ёсонг сурч дад

    82.Олны дотор үгээ бэхэл

    Гагцаар буйд сэтгэлээ шинжил

    Омогт мунхагтай үг бүү сөр

    Суу билигтийн үгийг бүү сонж

    92.Судал олж ухвал

    Ундлах ус олдмуй

    Сургаал гол болговол

    Ухаан гүн болмуй

    96.Хүмүн болох багаасаа

    Хүлэг болох балчираасаа

    Баатар болох өсөхөөсөө

    Бүхүй олонд танигдмуй

    97.Хүмүний зэрэгт  хүрсү гэхүл

    Хөвүүн наснаас хичээгтүн

    Алд биеэ зассу гэхүл

    Авьяас билгээ хурц болгогтун

    126.Айхуй дор

    Ухаанаа бүү алд

    Атаач дор

    Үгээ бүү алд

    140.Зусар үг өгүүлэн

    Сул нурших гутамшиг

    Зуун сум тавиад

    Хоосон хоцрох шившиг

    142.Өөрийн гэмийг

    Бусдад бүү тох

    Өрөөлийн гавьяаг

    Өлбөлзөн бүү луйвард

    143.Өөрийн биеийг

    Ихэд бүү бод

    Өрөөл бусдыг

    Дорд бүү бас

    145.Өөдлөхөд санах сэрэх эрхэм

    Өсөхөд сурах дадах эрхэм

    Сэцэн билигтэн үүнийг

    Сэрж ухан билиг болгомуй

    Саруул ухаант үүнийг

    Санаж ухан эрдэм болгомуй

    184.Адамхай уур хилэнгээ

    Амгайвчлан даран чадваас

    Архиран ноцох арсланг

    Аргаар дарах адил буюу

    190.Нойр хэмээхүй хүмүн бүрийн

    Алжаал үргэх тэжээл буй за

    Нойронд дийлдэн сэрэмж алдвал

    Атаатанд гэнэдэн осолдох буй за

    191.Унтах хэвтэх хэтийдэх ахул

    Дутуу үхсэнээс ялгаа юун

    Уухайлж хатгахаас хожидвол

    Дутаан урваснаас ялгаа юун

    191.Нойр хэмээхүй

    Залхуугийн өвчин аж

    Уруудах хэмээхүй 

    Мунхагын заяа аж

    196.Өөдлөхөд санах сэрэх аж

    Уруудахад унтах хэвтэх аж

    Нойр хэмээхүйг сэрж барамуй

    Уруудах хэмээхүйг сэхэж давмуй

    197.Зовлон бэрхийг туулахуй

    Зориг хатуужил эрхэм

    Зорьсон хэргээ бүтээхүй

    Зүтгэл хичээл эрхэм аж

    198.Наснэмж ,бие өтлөвч

    Гэндэх гэнэн үл арилах аж

    Настан аршийн үгийг дагаж

    Гэндэх ослоос сэрэмжилсү, би

    199.Биеэ засахуйн эрдмийн дээд

    Билиг оюунаа хурцлах болой

    Билиг оюунаа хурцлахуйн дээд

    Сэцэн билигтээс сурах болой

    Сэцэн билигт ойр үгүй ахул

    Судар дэвтрээс сурч болмуй

    Судар дэвтрээс сурахуйн тул

    Үсэг бичиг шамдан сурагтун

    200.Бие засан хүмүнжиж

    Өөрийн биеэ танивал

    Сайн явах санааных

    Өөдлөн явах заяаных

    201.Эмсийн сайхан зүс

    Сэтгэл булаах авч

    Эрүүл биеийн шимийг

    Хоослох гэм буйг сана

    214.Өөрийн гэмийг 

    Өгүүлсэн хүмүнд

    Өс бүү санагтун

    Өргөн хүндлэгтүн

    218.Мууг сайнаар арилгамуй

    Мунхагийг эрдмээр үргээмүй

    Хилэнг ухаанаар дармуй

    Хилсийг үнэнээр цайруулмуй

    219.Бүгдийн эзэн 

    Хаан атугай ч

    Биеэ засахуйн

    Эрдэмд суралцмуй

    221.Өтгөс үгээ харамлан

    Үг үл өгүүлэх ахул

    Өөрийн гэмийг ухварлан

    Өршөөл өчин гэмшигтүн

    236.Эрүүл биеэ

    Эс асарваас

    Эвдэрсний хойно

    Энэлэн гэмшмүй

    237.Эл наснаа 

    Эрдэм эс сурваас

    Хэрэглэхүй дор

    Харуусан гэмшмүй

    238.Залуу аху наснаа

    Эрдэм эс сурваас

    Өтөл аху наснаа

    Эгээрэн гэмшмүй

    240.Сайн муу хоёрт

    Сацуу сургамж буй

    Сайн явснаа

    Санан хичээгтүн

    Муу явснаа

    Жигшин хичээгтүн

    251.Алгуур аялахуй ану

    Амьдын хөлөг буюу

    Авираа өөрөө мэдэгч

    Гүйцэшгүй сэцэн буюу

    253.Дэмий балай донгодон

    Хойморт суухыг цээрлэ

    Дэлхийг дагуулав хэмээн

    Худал өгүүлэхийг цээрлэ

    259.Худал өгүүлэхийг

    Хулгай адил цээрлэ

    Хуурмаг авирлахыг

    Урвах адил цээрлэ

    271.Идэх өмсөхийг

    Бах болгохыг цээрлэ

    Идэр насаа

    Дэмий үрэхийг цээрлэ

    287.Төрсөн эл алд бие

    Үхэн үхтэл хайран тул

    Төгсөх өдөр хүртэл

    Үйлийн сайныг бүтээ

    292.Төрөөд төлжөөд

    Төгсөх жамыг

    Өт хорхой ч

    Өлхөн дагамуй

    Төрсөн биеэ

    Засан хүмүүжээд

    Өөдлөн явахыг

    Хүн бүр чадмуй

    381.Биеэ засан үл чадагч

    Гэрээ засна гэхүл инээдэм

    Гэрээ засан үл чадагч

    Төрөө засна гэхүл шившиг

    394.Омогшиж ухаанаа

    Бүү гээгтүн

    Омтгойрч бусдыг

    Бүү ашгигтун

    401.Ялихгүй зусар

    Хөлжихөд саад аж

    Шалихгүй омог

    Аминд халтай аж

    402.Сайн үг сонсохуй дор

    Сайтар тунгаан тогтоо

    Сайн үгс үнэн агаад

    Саруул ухаан тэтгэмүй

    403.Саар үг сонсохуй дор

    Сайтар тунгаан шинж

    Саар үгс худал агаад

    Сэтгэл хорлон урвуулмуй

    404.Сэцэн билигтийг дагавал

    Санасандаа хүрэх дөт буй за

    Сэцэн билигтээс сурвал

    Сэтгэл саруусан гэгээрмүй зэ

    405.Барсын арьс тугал нөмрөөд

    Барс адил эс архирах буй за

    Тугалын арьс барс нөмрөөд

    Тугал адил эс мөөрөх буй за

    436.Итгэлтэн олон буй за,гэвч

    Өөрийн бие мэт итгэлт үгүй

    Дотносох олон буй за,гэвч

    Өөрийн сэтгэлээс дотно үгүй

    437.Хайрлах олон буй за,гэвч

    Өөрийн аминаас хайран үгүй

    Ариун явбал алзахгүй аж

    Сэрж явбал насад өлзий аж

    604.Атгаг муу санахаас илүү

    Атаат дайсан хүмүнд үгүй

    Халтай мууг хэлэхээс илүү

    Хэрцгий мунхаг авир үгүй

    ЭРДЭМ СУРАХУЙ

    Чингис хаан айлдруун:

    14.Биеийн бөхөөр

    Нэгийг дийлмүй

    Билгийн бөхөөр

    Мянгыг дагуулмуй

    16.Бие баатар бөгөөс 

    Нэгэн үеийн баатар буюу

    Билиг баатар бөгөөс

    Түмэн үеийн баатар буюу

    17.Эр хүмүүн биеэ эдээр  чимснээс

    Эрдмээр чимэх

    Эхнэр хүмүүн биеэ эрдэнэсээр чимсэнээс

    Эрхэм ёсоор чимэх

    18.Нас нэмэвч

     Ухаан эс сууваас

     Бие өсөвч

     Билиг эс сурваас

    Хөхрөхүй дор гутамшиг

    Хөрсөт дээр шившиг

    19.Хүмүнжин биеэ засахад

    Хэзээ ч үл эртэдмүй

    Ухаанжин эрдэм сурахад

    Хэзээ ч үл балчирдмуй

    20.Төрөлхийн тэнэг хүмүн

    Төгсөтлөө үл засармуй

    Эрхийн тэнэг бэрх хэдүй ч

    Эртнээс хичээвэл засармуй

    21.Бэрхээс шантрах хүмүн

    Зориг мохоогийнх буй за

    Сурахаас халширах хүмүн

    Билиг мохоогийнх буй за

    23.Хүмүн хэдүй 

    Сэцэн төрөвч

    Сурахаас ангид

    Мэргэн үл болмуй

    Сумны мөс хэдүй

    Шулуун боловч

    Они өднөөс ангид

    Харваж үл болмуй

    25.Эрдэм сураад

    Эс хэрэглэх ахул

    Их  ёс мэдээд

    Өөрөө эс дагавал

    Хөсөр хэвтэх 

    Өгөр яс мэт буюу

    26.Хүмүн хэдий олон боловч

    Сэцэн мэргэн ганц хоёр

    Хөлөг хэдүй олон боловч

    Хурдан шандаст нэн ховор

    29.Бие овор үлэмж атал

    Билиг охор мунхаг ахул

    Өчүүхэн хүмүн тэр аж

    Өт хорхойн садан аж

    40.Ая эвийг олох аваас

    Араатныг ч номхотгомуй

    Арга  билгийг мэдвээс

    Алсын одыг ч ойртуулмуй

    64.Гэм эрдэм хоёрыг

    Ялган эс мэдвэл

    Гэнэдэх осолдох хоёр

    Сүүдэр мэт дагамуй

    65.Үнэн эрдэм 

    Алт адил буюу

    Алтыг түлбэл

    Улам өнгөжмүй

    66.Үнэн эрдэмт

    Зөв өгүүлж

    Зөв үйлдэж

    Зөвд хөтөлмүй

    71.Сэцэн билигтийн өгүүлснийг

    Сэтгэлдээ хураавал эрдэм болмуй

    Сайн зарлиг сургаалыг

    Сайтар давтвал мэргэн болмуй

    93.Сээр сүүжиндээ бядтан

    Нэгэн биеэ зарах буй за

    Сэтгэл оюундаа эрдэмт

    Түмэн олныг зарах буй за

    105.Сурсан эрдмээ сэлбэн яв

    Сураагүй эрдмээ шамдан сур

    Сурсан муу зангаа үтэр орхи

    Суу билигтийг хүндлэн дага

    106.Давлан ундрах булгийн усыг

    Дээрээс булавч боогдохгүй

    Оргилон гарах булгийн усыг

    Ховоогоор уудлавч ширгэхгүй

    Булингаргүй сайхан ус ану

    Боргилон урсан байх аж

    Суу билигтийн саруул ухаанаас

    Үнэн үг эл мэт ундрах аж

    107.Худгийн усыг засан ариутгавч

    Хургаж дээш үл давлах аж

    Ховоогоор хутган авбал

    Хоромхон зуур ширгээд

    Гутамшиг муу булингар ану

    Ёроолоос хялбар бургих аж

    Мунхагын уйтан ухаанаас

    Худал үг эл мэт гарах аж

    109.Үгэнд ижилдвэл 

    Сэцэн болмуй

    Илдэнд ижилдвэл

    Баатар болмуй

    110.Мэргэдийн сургасныг

    Үл сонсон өгүүлэгч

    Уулнаа урамдах

    Адгууснаас ялгаа юун

    111.Эмнэг хангаыг

    Эдлэн номхруулмуй

    Эргүү мунхагыг

    Хашраан сургамуй

    112.Сайн санаатыг

    Асран хүндэлбэл

    Сурсан мэдсэнээ

    Халдаан тэтгэмүй

    113.Муу санаатыг

    Хайрлан дотносовол

    Могой адил

    Хатган хорломуй

    114.Зөв санаат

    Сайн хүмүнийг

    Бүү дарла

    Буруу санаат

    Муу хүмүнийг

    Бүү асар

    118.Маргааш үхэх үнэн боловч

    Өнөө сурах үйлдэхүйг хичээ

    Маргааш хэмээн хойш тавибал

    Хожимдон хохирч хохи болмуй

    121.Эрүү өвдөг 

    Эс нийлсэн ахул

    Эр цэргийн 

    Тоонд багтмуй

    Эвэр нум 

    Эвшээлгэх ахул

    Эр цэрэгтэй

    Зэрэгцэж чадмуй

    127.Өөдлөе гэхүл

    Эв эеэ хичээ

    Өнөржөе гэхүл

    Эсэн энхийг хичээ

    128.Арга билиг хоёрыг

     Хослон хэрэглэвээс

    Алив хүчтэнг

    Аргандаа оруулмуй

    129.Арга билгийг эс ухан

    Үл мэдэх аваас

    Алгандаа буйг

    Тогтоохуйяа бэрх

    130.Эр зориг 

    Эрдэм чадлаа

    Эрхбиш зөвд хандуулбал

    Эл наснаа үл алзмуй

    131.Зоригт  сайн эр хүмүн

    Зөвийг дагаж

    Бурууг жигшвэл

    Зорьсондоо хүрмүй

    139.Үг бүр харвасан

    Зэв адил болой

    Зэв бүр байг оновол

    Мэргэн болмуй

    140.Зусар үг өгүүлэн

    Сул нурших гутамшиг

    Зуун сум тавиад

    Хоосон хоцрох шившиг

    145.Өөдлөхөд санах сэрэх эрхэм

    Өсөхөд сурах дадах эрхэм

    Сэцэн билигтэн үүнийг

    Сэрж ухан билиг болгомуй

    Саруул ухаант үүнийг

    Санаж ухан эрдэм болгомуй

    145.Өөдлөхөд санах сэрэх эрхэм

    Өсөхөд сурах дадах эрхэм

    Сэцэн билигтэн үүнийг

    Сэрж ухан билиг болгомуй

    Саруул ухаант үүнийг

    Санаж ухан эрдэм болгомуй

    199.Биеэ засахуйн эрдмийн дээд

    Билиг оюунаа хурцлах болой

    Билиг оюунаа хурцлахуйн дээд

    Сэцэн билигтээс сурах болой

    Сэцэн билигт ойр үгүй ахул

    Судар дэвтрээс сурч болмуй

    Судар дэвтрээс сурахуйн тул

    Үсэг бичиг шамдан сурагтун

    212.Давах зориг

    Дийлэх зүрх буй ахул

    Давагдаш үгүй

    Хэрэм цайз үгүй

    213.Эр зоригийн хавтайг

    Эрдэм чадлын бахтайг

    Эрэмгий дайснаас ч

    Эрхэмлэн сурагтун

    216.Арга билгийг эс мэдвээс

    Алаг ямааны ишгийг

    Амарчилан барих бэрх 

    Арга билгийг мэдвээс

    Аливаад мэргэн болиу

    220.Бидэн лүгээ дотносон

    Башир үгүй дагаж

    Буй эрдмээс сурья гэх

    Бус хүмүнийг бүү хажигла 

    237.Эл наснаа 

    Эрдэм эс сурваас

    Хэрэглэхүй дор

    Харуусан гэмшмүй

    238.Залуу аху наснаа

    Эрдэм эс сурваас

    Өтөл аху наснаа

    Эгээрэн гэмшмүй

    241.Уулын төдий 

    Алт хурааж

    Сахин зовсноос

    Аму төдүй

    Эрдэм сурч

    Хэрэглэбэл дээр буй за

    270.Сурч дадахаас

    Хойргошоохыг цээрлэ

    Сул суухыг

    Жаргал болгохыг цээрлэ

    327.Мэргэн өтгөсийн 

    Цээжний гүнээс

    Ухаан саруусгах

    Сургаал ундармуй

    328.Мунхаг тэнэгсийн

    Уйтан цээжнээс

    Муулах,зандрах

    Үгэс үерлэмүй

    421.Ил буйг харвахуй дор

    Нум сум эрхэм буй за

    Сэтгэлд буйг хэрэглэхүй дор 

    Сэцэн билигт эрхэм буй за

    434.Өглөө үдэш ялгаа үгүй 

    Өөдлөх үйлд шамдагтун

    Өдөр шөнө гэлтгүй

    Өстөн халдахаас сэргийлэгтүн

    436.Итгэлтэн олон буй за,гэвч

    Өөрийн бие мэт итгэлт үгүй

    Дотносох олон буй за,гэвч

    Өөрийн сэтгэлээс дотно үгүй

    437.Хайрлах олон буй за,гэвч

    Өөрийн аминаас хайран үгүй

    Ариун явбал алзахгүй аж

    Сэрж явбал насад өлзий аж

    438.Хатуужвал ашид зовлон үгүй

    Сэрэмжилбэл ашид аюул үгүй

    Ханьсвал ёстөр сахигтун

    Саднасавал эв эе хичээгтүн

    523.Мөнх тэнгэр соёрхсон

    Хөх монголд заяасан

    Монгол бичиг эрдэнийг

    Төр түмэнд түгээтүгэй

    524.Үсэг бичиг хэмээх эрдэнэ

    Үүрдийн амьтай буюу

    Өгүүлсэн үгийг шингээж

    Үүрдийн өв болгомуй

    586.Алсыг мохол үгүй туулж

    Ашиг олзоо арвижуулан бядагч

    Арилжаачийн авьяас эрдэм

    Авлах намнахаас үл дутмуй

    587.Олны хэргийг уйгагүй бүтээж

    Олз олох эрдэмд сурцгаагтун

    Олсноо өсгөж аж төрөх

    Овсгоо авьяасаа хурц болгогтун

    588.Айлсан эелдэж 

    Арилжаалан зорчиж

    Алтан аргамж

    Бөхлөх ахул

    Алалдах шалтаг

    Өшлөх аюул

    Ашид арилан

    Амаржих буй за

    НЭР ТӨРӨӨ ХИЧЭЭХҮЙ

    Чингис хаан айлдруун

    204.Нартад төрөөд

    Нэр төр эс олбол

    Хэвлээс унаад

    Хүмүнжин эс өсвөл

    Хүмүн төрөл олсны

    Хэрэг тус юун буй

    205.Нэр алдар хэмээх

    Аху төр адил эрхэм

    Нэр,төр хоёроо

    Аминаас илүү дээдэл

    208.Эцгээс үлдээх

    Өвийн дээд

    Эрхэм сайн 

    Нэр төр буй за

    206.Нэр хугарснаас

    Яс хугартугай

    Алдар гутсанаас

    Амь тасартугай

    155.Алалдан дайтахуй дор

    Алдар нэрээ бүү гутаа

    Арцалдан байлдахуй дор

    Авхаалж овсгоо бүү осолд

    288.Үйлдэн бүтээсэн эд

    Эдлэн элтлээ хайран ч

    Үлдээх өвийн дээд

    Нэр төрөө илүү хайрла

    464.Үхсэний хойно үлдэх

    Нэр төрөө эрхэмлэ

    Үрэгдсэний ард хоцрох

    Үрс хойчисоо хүмүн болго

    116.Үхэхээ хүлээн

    Насаа элээснээс

    Амьд цагтаа

    Сайныг бүтээвэл

    Үрэгдсэний хойно

    Сайнаар дурсаж

    Олны сэтгэлд

    Сэрүүн үлдмүй

    117.Үхэл үгүй мөнхрөх

    Шидийг эс олсон тул

    Үгүй болхоос өмнө

    Үйлийн сайныг бүтээ

    ХҮМҮҮНИЙГ ТАНИХУЙ

    Чингис хаан айлдруун:

    86.Мэргэн хүмүн

    Мууг жигшмүй

    Мунхаг хүмүн

    Мууд дурламуй

    87.Мунхаг хүмүн

    Мэргэдээс дайжмуй

    Мулгуу хүмүн

    Зөвөөс зугтмуй

    88.Залхуу хүмүн

    Идэмхий аж

    Зусарч хүмүн

    Инээмхий аж

    89.Сайн хүмүн 

    Үгээ үл няцах аж

    Муу хүмүн

    Үгээ урвуулах аж

    90.Сайн хүмүн

    Олны сэтгэлийг

    Олж хураах ану

    Соронзон гүр

    Төмрийн үртсийг

    Татах адил буюу

    91.Сайн хүмүн

    Сайн үгсийг

    Сорчлон авч

    Сэцэн мэргэн

    Саруул ухаантны 

    Зэрэгт хүрмүй

    102.Худал үг хорлолтой

    Хар санаа халтай

    Үнэн худлыг ялган тани

    Үнэнч шударгууг эрхэмлэ

    103.Худал өгүүлэх хүмүн

    Хулгуухаас үл буцмуй

    Хуурмаг авирт хүмүн

    Урвахаас үл буцмуй

    104.Бүтэл хазгай хүмүний

    Зусар үгийг бүү дага

    Буруу санаат хүмүний

    Зөвшөөх үгийг бүү хэрэгс

    112.Сайн санаатыг

    Асран хүндэлбэл

    Сурсан мэдсэнээ

    Халдаан тэтгэмүй

    113.Муу санаатыг

    Хайрлан дотносовол

    Могой адил

    Хатган хорломуй

    114.Зөв санаат

    Сайн хүмүнийг

    Бүү дарла

    Буруу санаат

    Муу хүмүнийг

    Бүү асар

    115.Доройтох ноён

    Сайн хүмүүнээс

    Уйдан хажиглах аж

    Үхэх хүмүн

    Сайн отчоос

    Үргэн дайжих аж

    134.Өөдлөх заяа үгүй

    Мунхаг хүмүн

    Өр ширэнд баригдаад

    Төрөл саднаа

    Төрөл арилжтал

    Зовоох энүүхэнд аж

    135.Авир муугаас болж

    Ялд унасан хойно

    Ах дүүс мину

    Аварсан үгүй хэмээн

    Айлган хилэгнэж

    Гомдон гаслах хүмүн

    Шаварт шигдсэн

    Адгууснаас ялгаа юун

    138.Залхуу хүмүн

    Зовлонгийн садан

    Мунхаг хүмүн

    Адгуусны төрхөм

    144.Ашиг горилогч

    Гар харамхай

    Суудал горьдогч

    Нүүр харамхай

    156.Дагаар орсныг алах ахул

    Муу эрийн шинж

    Дайснаа дагуулах ахул

    Сайн эрийн шинж

    180.Ухаан уйтан хүмүн

    Уул мэт эрхэмсэг аж

    Ухаант мэргэн хүмүн

    Далай мэт дөлгөөн аж 

    181.Ухаан охор хүмүн

    Орон гэртээ ч төөрмүй

    Ухаан уужуу хүмүн

    Дэлхий тойрон алзахгүй

    182.Тус хүргэхийг эрхэмлэгч

    Сайн санаат хүмүн аж

    Урсгал ус лугаа адил

    Уян дөлгөөн авирт аж

    183.Тусыг үл ойшоогч

    Санаа буруу хүмүн аж

    Тулгад буй гал дээр

    Ус асган сөнөөгч аж

    185.Ам баатар зүтгэлтнийг

    Андуурч бүү соёрхогтун

    Амь хайргүй зүтгэлтнийг

    Алагчлан бүү хоцроогтун

    188.Өчүүхэн амиа хичээгчийг

    Өөдлөх үйлд түшвээс

    Өмөртөл идэж бараад

    Уруудах буруудахад хөтөлмүй

    191.Нойр хэмээхүй

    Залхуугийн өвчин аж

    Уруудах хэмээхүй 

    Мунхагын заяа аж

    192.Жаргал хэмээхүй

    Хүмүн бүрийн 

    Насан туршийн

    Хүслэн буй за

    Жаргалд ташууран

    Мунхрах ахул

    Нэгэн наснаа

    Зовох буй за

    193.Харам хэтийдвэл

    Гарз далалмуй

    Шунал хэтийдвэл

    Зовлон дуудмуй

    194.Залхуу хүмүн

    Зовох буй за

    Зусарч хүмүн

    Осолдох буй за

    195.Олохыг олж чадавч

    Зарахыг үл мэдэгч

    Олз олохын тусыг

    Зөв үл хүртмүй

    196.Өөдлөхөд санах сэрэх аж

    Уруудахад унтах хэвтэх аж

    Нойр хэмээхүйг сэрж барамуй

    Уруудах хэмээхүйг сэхэж давмуй

    242.Ашиг харж

    Нөхөр сүүдэр бологч

    Алан хорлох

    Атаатнаас дор буюу

    243.Үг андгайдаа

    Үл хүрэгч хүмүн

    Халз тулалдах

    Дайснаас дор аж

    244.Айх ичих хоёрыг

    Ажиглан сонжин мэд

    Айх ичихийг мэдэгч

    Ааш авираа засмуй

    245.Ухаан охор хүмүн

    Хараал хэлэмхий аж

    Ухаан ихэт хүмүн

    Ерөөл хэлэмхий аж

    246.Итгэл эвдэгч хүмүн

    Тэрэг эвдэх үхрээс дор

    Тэргийг засч болмуй

    Эвдсэн итгэл хөсөрдмүй

    247.Хүргэсэн тусыг

    Хүртэн баясаад

    Хойч өдөр

    Хойморт морилогч

    Эрийн сайнд 

    Эзэн болов хэмээн

    Эрээ цээргүй

    Донгодох гутамшиг

    248.Муу хүмүнийг

    Үйлэнд зарвал

    Мунгинан осолдож

    Үйлс үл бүтээмүй

    249.Үйлэнд зарах хүмүнийг

    Зөв таньсан ахул

    Бэрх үйлийг боловч

    Бүтээж магад чадмуй

    275.Үг үл ухах мунхагтай

    Үг хэлэлцэхийг цээрлэ

    Үйл үл мэдэх эмтэй

    Үйл мэтгэхийг цээрлэ

    285.Хэдэр авиртан

    Ёдор заяат буюу

    Хэтийдсэн шуналт

    Явар ядуу буюу

    289.Худалч хүмүн

    Итгэл эвдмүй

    Хулгайч хүмүн

    Ялд унамуй

    АЛТАН УРАГТ ЗАХИХУЙ

    Чингис хаан айлдруун

    525.Алд бие алдран одовч

    “Алтан дэвтэр”т шингээсэн

    Авиа үсэг амилан сэрж

    Айлдсан үгийн сануулмуй

    526.Алтан ургаа мэдсү гэхүл

    “Алтан дэвтэр” ийг үзсүгэй

    Аугаа үйлс бүтээсү гэхүл

    “Алтан дэвтэр” ээс суртугай

    147.Хагацсаныг эс хамтатгавал

    Хаан хэмээхүйн хэрэг юун

    Хамаг олноо эс жаргуулбал

    Эзэн хэмээхүйн хэрэг юун

    253.Дэмий балай донгодон

    Хойморт суухыг цээрлэ

    Дэлхийг дагуулав хэмээн

    Худал өгүүлэхийг цээрлэ

    290.Зовлон жаргалаа

    Тэгш эдлэгтүн

    Засаг хуулийг

    Дээдлэн сахигтун

    291.Зальхай зайданг

    Огоот цээрлэгтүн

    Захиас гэрээсийг

    Ёсчилон дагагтун

    293.Зовлон бэрхийг туулахуй

    Эл бие элэгдэш үгүй мэт

    Зорьсон үйлсээ бүтээхүй

    Эл нас даанч охор мэт

    294.Хөх мөнх тэнгэрийн дор

    Хөрсөт эл этүгэн дээр

    Төрсөн ахул төгсдөг ёсонг

    Тэрслэн сөрж хэн чадах аж

    295.Зорьсон их үйл хэргээ

    Зовж зүдрэн бүтээв, би

    Зовлон жаргалын алийг ч

    Зоргоор эдлэн барав,би

    Хөндөж хэн ч үл чадах

    Хөрстийн жамаар одсу ,би

    Харамсах гаслах огоот үгүй

    Хан тэнгэрт халин одсу, би

    296.Нарт эл хөрстийг

    Нэр төртэй туулав ,би

    Алд эл биеэ

    Алдар хүндтэй элээв ,би

    342.Хатан хүмүн

    Хас төрийн эрдэнэ

    Хан хүмүний

    Халуун зүрхэн буюу

    344.Сэтгэл сэв үгүй ахул

    Хайр үл цуцармуй

    Санаа эс хоёрдвол

    Ханийн сэтгэл сэв үгүй

    “охиддоо хэлсэн үг”

    349.Бүтэхүйн өмнө урагласан

    Бөртэ сэцэн хатан мину

    Өөдлөхүйн өмнө ханилсан

    Өмөг түшиг хатан мину

    Бутарсан улсаа хураахад

    Буй бүхнээ өргөсөн билээ, чи

    Учир битүүг ухан танихад

    Ухаан хурцалсан билээ, чи

    350.Үхэлдэн тэмцэхүй өдөр

    Өр зүрхээ өвтгөх бүлгээ,чи

    Алалдан тэмцэлдэхүй өдөр

    Алаг зүрхээ өвтгөх бүлгээ,чи

    Сэтгэлийг чинү сэвтээв үү,би

    Зүрхийг чинү зовоов уу ,би

    Амрагаас алсыг эс сэтгэв ,би

    Аху төрийн ёсонг дагав,би

    407.Авга та нар мину

    Анхааран сонсож ажаамуу

    Ачийг ачаар хариулья ,би

    Андгай тангаргаа сахья, би

    408.Авга та нарынхаа 

    Асрал тусыг санаж

    Айл өрх,адуу мал

    Аль буйг таслан өгсү

    Алд биеэ цуцтал

    Ав хоморгод мордож

    Олзны ихийг та нарт 

    Овоолон өргөж барьсу, би

    410.Үндэс язгуураа үхтэл бүү март

    Үрс хөвгүүдээ өтөл болтол сурга

    Алт торгоор бүү хээнцэрлүүл

    Амтат идээгээр үргэлж бүү цатга

    410.Тарган жороог унуулан бүү танхилзуул

    Тааламжит эмс тэврэхийг бүү зөвшөө

    Танхай догшин авирыг бүү дарвисга

    Тангараг няцан булзвал бүү өршөө

    412.Авга та эрүү өвдөг нийлтлээ

    Айл өрхөө засан түшиг бол

    Азай буурал болж таяг тултлаа

    Ач гучаа хүмүн болгон сурга

    430.Хүй элгэнээс хагацваас

    Харь хүмүний идэш болмуй

    Ураг элгэнээс хагацваас

    Харь улсын боол болмуй

    431.Хаалганаас унасан цасыг

    Хотны шороо аварюу

    Хатгалдах дайсан халдваас

    Хуучин ураг аварюу

    432.Өмнөөс цас унавал 

    Өлгийн шороо аварюу

    Үхэлдэх дайсан халдвал

    Өтгөсийн ураг аварюу

    433.Хүндлэхүйн дээд

    Төр – эрээ 

    Хашиж түшихийг

    Охин үр чи мэдтүгэй

    Өмнө зүгт

    Өмхий элэгтэн буйг

    Өглөө бүр 

    Өрхөө татахдаа

    Санатугай,Сэрэмжилтүгэй

    444.Хойчыг залгах үг сад мину

    Хаан цолыг хамгаас дээдлэ

    Хиад боржигины ариун алдрыг

    Харь цол чимгээр бүү арилжигтун

    451.Мөнх тэнгэрийн дор

    Мөнхрөх жам үгүй

    Хөрст эл этүгэн дээр

    Хагацлаас ангид хүмүн үгүй

    465.Айлаас айл хагацав хэмээн

    Андуу эндүү бүү сэтгэгтүн

    Сүргээс сүрэг хагацав хэмээн

    Сэтгэл гутан бүү сэжиглэгтүн

    480.Буй биеэ гадасан болгож

    Хас төрөө бэхэлсү ,би

    Бүтэхүйн өмнө учирсан 

    Та олон ах дүүс мину

    Бүтэх төрийн аргамж болж

    Хас төрөө батлан хичээгтүн

    490.Эв эе үгүй ахул та бид

    Эвдэрч хагацан мөхөх буй за

    Эв эеэ бөхлөх ахул та бид

    Хүчийг олж хөрсөтөд мандмуй

    498.Айлдсан зарлиг ил дагаад

    Атгаг далд тэрслэн үйлдэгчийг

    Аху төрд бүү ойртуулагтун

    Ахлах суудалд бүү хавьтуул

    499.Зарлиг цааз зөрчих ахул

    Алтан ургийг ч бүү өршөөгтүг

    Засаглах ёсонд тэрслэх ахул

    Хаан удмыг ч цээрлүүлэгтүн

    514.Төмөр хүрээ мэт андууд мину

    Төрсөн дүү,хөвүүд мину

    Төв шударгууг бат сахигтун

    Төрийн тул соён хатуужигтун  

    515.Өтгөс нугуд та нар мину

    Өөрийн тусыг үл санаж

    Өнөр улс, аху төрийн тулд

    Өгүүлж ,зөвлөж,засагтун

    558.Хөх Монголын уужим хөрсөтөд

    Мянган толгойт могой амилуузай

    Хойчыг залгамжлах монгол үрс

    Өлөнд хучигдсан өгөр болуузай

    559.Хиад боржигины сүлд тугийг

    Хаан эцгийн гал голомтыг

    Хөвүүдийн отгон сахин мэдтүгэй

    Хас төрөө дээдлэн түштүгэй

    565.Олон иргэнийг 

    Засан эс чадваас

    Элгэн эс болмуй

    Их улсыг засаглах ёсон

    Иргэний сэтгэлийг

    Олж дагуулахад буй

    “жочид сургасан үг”

    592.Өгөдэйн урагт

    Өлөнд хучивч 

    Үхэр үл идэх

    Өөхөнд хучивч

    Нохой үл идэх

    Өгөр үрс төрвөөс

    Миний ургийн

    Аль нэгэнд 

    Сайн хөвүүн

    Мөнх тэнгэрээс

    Соёрхох буй за

    593. Хаан орыг

    Хамгаас сэцэн

    Төв шударгуу

    Түвшин авиртыг

    Сорьж шилэн

    Сорчлон залгуулагтун

    594.Хас төрийн

    Дээд эрдэнэ

    Хэн хэмээвээс

    Чин шударгуу

    Чигч журамт

    Эрдэм дэлгэр

    Билиг хурц

    Зориг чанга

    Зүтгэл үлэмж

    Зөв санаж

    Зорьсноо бүтээгч

    Төрд үнэнч

    Мөнөөс мөн буюу

    595.Хас төрд 

    Хал үлэмж

    Хэн хэмээвээс

    Эрхдээ эрдэгч

    Эрээгүй авирт

    Дуу ихэт

    Дутуу ухаант

    Билиг мохоо

    Бяланч зуйрган

    Ашиг хичээгч

    Авир муут

    Худал хэлэгч

    Хууран мэхлэгч

    Молхи хүмүн

    Мөнөөс мөн буюу

    638.Эзэн хаанд эс дуулган

    Эх захаа алдав, та нар

    Эзний үг засаг бус уу

    Эцгийн үг зарлиг бусуу

    Тулгуур мэт бие минү 

    Тулбис хийн одвоос

    Тулгуур их төрийг минү

    Тасчин хуваах уу,та нар

    “жочи, цагаадай, өгөдэйд”

    639.Саатан морилсон хэрэг

    Санасан ёсоор бүтвээс

    Сартуул иргэний балгасаас

    Сэтэрхий тэвнэ ч авахгүй ,би

    “хөвүүддээ хэлсэн үг”

    640.Цээр цээжинд атугай

    Бөөр бөгсөнд атугай

    Эх захаа бүү алдагтун

    Ае зангиа бүү тайлагтун

    “хөвүүддээ хэлсэн үг”

    641.Хэвэл нэгт ах дүүс

    Хэдэр үг хэлэлцэн

    Зах заамаа уралцаж

    Ах захаа алдах ахул

    Харь иргэний инээдэм

    Хатгалдах дайсны идэш

    Хөрсөт дэлхийн шившиг

    Хөх Монголын уй болмуй

    “хөвүүддээ хэлсэн үг”

    642.Өөрийн гэмээ гэмшигтүн

    Өгөдэйн үгээр явагтун

    Төр ёсонг сахигтун

    Засаг цаазыг дагагтун

    “ахмад хөвүүддээ”

    671.Аугаа ууч сэтгэлийг барьж

    Аху төрд тустайг үйлдэгтүн

    Авах гээхүйн ухаан зарж

    Алдсан ,оносноо дэнсэн ухагтун

    “ер бүгдэд хандсан захиас”

    672.Харах нүдээ бүү цавчигтун

    Хатуу хэцүүгээс бүү зүрхшээгтүн

    Хөх Монголын сууг дуурсгагтун

    Хөрсөт дэлхийг энх болгогтун

    “хөвүүд өрлөг нарт”

    673.Өвдөвч өвдөөгүй мэт хатуужсу

    Өлсөвч өлсөөгүй мэт тэвчсү

    Их үгийн хариуд шахан явсу

    Их хэргийг Мөнх тэнгэр мэдтүгэй

    “бие чилээрхсэн тухай”

    674.Хөрсөтөд төрсөн эл биеэ орхиж

    Хөхрөхүйд одох өдөр ойртов

    Хөх Монголоо бүрэн болгож

    Хөвүүд,хойчистоо өвлөн одсу,би

    “хөвүүддээ захисан үг”

    675.Хүнү нэрт өндөр өвөг дээдэс

    Хүчийг олж,хөрстөд дархалсан

    Хөх Монголоо сэргээн мандуулаад

    Хойчис та нартаа даатгасу,би

    676.Наран ургахаас шингэхүй хүртэл

    Нармай гүр улсаа энх болгогтун

    Эл олон,бус элэгтнийг эедүүлж

    Итгэл сэтгэлийг олж бүл болгогтун

    677.Сэцэн билигтээ

    Эцэг мэт хүндэлж

    Эзний орыг 

    Залгуулан дагагтун

    Зовлон жаргалаа

    Тэгш хуваалцаж

    Зорьсон хэргээ

    Эвлэн бүтээгтүн

    679.Монголын үрс

    Мянган үедээ сайн бол

    Хаан миний амь бие

    Гайтах аваас гайттугай

    “монголын үрс хойчсын төлөө”

    682.Хаан эцэг халин одов хэмээн

    Хагацлын гуниг дайсанд бүү сонсго

    Хасаг тэрэгний тээш болсныг

    Хар элэгтнээ хавьтуулж бүү үзүүл

    “хааны эцсийн захиас”

    683.Төрсөн нутгийн хөрстөд шингэх

    Төрөлхтөний ёсонг дагасугай,би

    Унасан газар,угаасан усан хүртэл

    Уй гашууг тэвчигтүн, та нар мину

    “хааны эцсийн захиас”

    684.Хөхрөхүйн алсад одовч дэргэд мэт

    Хөрсөтийн гүнд булавч ил мэт

    Хагацах ёсонг дагавч амьд мэт

    Хэлж захисан боловч андгай мэт

    Санагтун  Сахигтун  Дагагтун

    “хааны эцсийн захиас

    685.Алд бие мину ажирваас ажиртугай

    Аху төр мину бүү алдартугай

    Бүтэн бие мину эвдэрвээс эвдэртүгэй

    Бүрэн улс мину бүү сандартугай

    686.Эл хөрсөт дэлхий аугаа уужим

    Элбэг уст гол мөрөн элбэг аж

    Олон гол мөрөн нийлэн цутгаж

    Олом үгүй их далай болох аж

    Олон улс гүрэн элгэн болох ахул

    Орчлонд ижил үгүй гүрэн болмуй

    Мөрөн гол далайд цутгахыг харлаа,би

    Монгол гүрэн цогцлон мандахыг үзлээ,би

    688.Эвдрэх сарнихаас өрсөж

    Эе зангиагаа бөхлөгтүн

    Эвийн хүчээ зангидвал

    Эл хөрсөтөд үл алзмуй

    689.Мөнх тэнгэрийн хүчин дор

    Магнай тэнэгэр орштугай

    Аху төрийн эрхэм ёсонг

    Андгай адил бат сахигтун

    “үрс хойчист”

    НӨХРИЙГ ТАНИХУЙ

    Чингис хаан айлдруун:

    9.Гэм бурууг 

    Зэмлэн хэлэгч 

    Гэмтэн бус 

    Нөхөр буюу

    10.Гэм бурууг 

    Зөвшөөн дагагч

    Нөхөр бус 

    Хорлогч буюу

    12.Ухвар сайн хүмүүн

    Уужуу ухаант аж

    Ухвар мөчид хүмүүн

    Уйтан охор ухаант аж

    59.Алдас ослоо ахин давтвал

    Алд биеэ засаагүйн шинж

    Аламгай олдойг үл жигшвэл

    Молхи мунхагийн ил шинж

    60.Уран үг уралдан хэлэвч

    Худал ховсоргон ахул

    Зальхай зусарчийн шинж

    61.Олон үг улиглах авч

    Ончтой ганцыг эс хэлбэл

    Чалчаа залхагийн шинж

    62.Алив хүмүүний үнэн тар

    Тавхан үгээр танигдмуй

    Атгаг санаатын авир тар

    Явдал үйлээр танигдмуй

    67.Үнэнч хүмүн

    Шударга аж

    Худалч хүмүн

    Булзамгай аж

    73.”За” хэмээн андгайлмуй

    Завсар үгүй анд болмуй

    Монголын “За” андгай буй за

    Мөнх Тэнгэр соёрхох буй за

    74.Могойн эрээн гаднаа буй за

    Хүмүний эрээн дотроо буй за

    Хар санааг танихад бэрх хэдүй ч

    Хэлэх үйлдэхүйн зөрүүг шинж

    75.Сайныг хэлээд

    Саарыг үйлдвэл

    Санаа харыг 

    Таньж болмуй

    76.Сайнтай нөхөрлөх ахул

    Түшиг болмуй

    Саартай нөхцвөл

    Уруудан эвдэрмүй

    77.Хүмүүний сайныг

    Нөхөрлөн танигтун

    Хүлгийн сайныг

    Унаж мэдэгтүн

    78.Сайн хүмүнийг

    Ад үзэн дарлагч

    Муу хүмүнээ 

    Амраглах авирт аж

    79.Хэрүүл нударга

    Урьтал болгогч

    Адгуус авираа

    Эс гээснийх аж

    80.Хэлцэж эедэхийг 

    Түрүү болгогч

    Хүмүнжиж буй

    Хүмүн мөн аж

    81.Өөрийн биеийг

    Магтан сайрхагч

    Өрөөлийн сайныг

    Мартан дарах аж

    84.Хэлснээрээ үйлдэгчийн үг үнэн

    Хий хоосон бардагчын үг худал

    Өөрийн авирыг ухан мэдвэл

    Өрөөлийн санааг таньж болмуй

    101.Чигч шударгуу хүмүнтэй

    Чин үнэнч нөхөрлөгтүн

    Үнэнч нөхөрлөх ёсонг

    Насан турш сахигтун

    146.Зовлон бэрх нүүрлэхүй дор

    Нөхрийн мөс танигдмуй

    Золоор учирсан хөвүүн чи

    Насан туршийн анд буюу

    187.Хар санаа өвөрлөн ханьсагч

    Халтай дайсан мөн буюу

    Ханилснаа далд хорлогч

    Харвисаа хазах нохос буюу

    242.Ашиг харж

    Нөхөр сүүдэр бологч

    Алан хорлох

    Атаатнаас дор буюу

    243.Үг андгайдаа

    Үл хүрэгч хүмүн

    Халз тулалдах

    Дайснаас дор аж

    244.Айх ичих хоёрыг

    Ажиглан сонжин мэд

    Айх ичихийг мэдэгч

    Ааш авираа засмуй

    338.Андгайт анд чи мину

    Ангид салан явж байвч

    Амь хорлох санаа үгүйг

    Анзаарч би мэдсэн буюу

    366.Тулах уни үгүй бол

    Тооно үл тогтмуй

    Түших анд үгүй бол

    Төрийн эзэн үл болмуй

    367.Айл хүмүн эвийг сахиж

    Атаа жөтөөд бүү идүүл

    Анд нөхрийн үнэн үгийг

    Адган сөрж бүү эвдрэлц

    371.Галыг уруу харуулбаас

    Гар өөд шатмуй

    Гавихгүйг өргөн түшвээс

    Гай зовлон удмуй

    396.Нохой мэт нөхөр

    Олдохуйяа бэрх буй за

    Нохойг үгүй хүмүн 

    Өөрийн болгон тэжээвэл

    Баян ноён хүмүнийг ч 

    Баясан үл дагамуй

    397.Хоточ банхар нохойг

    Харц хүмүн асарвал

    Хамгийн хаан эзнийг ч

    Хайхарч үл танимуй

    479.Сайн анд та хоёр намайг

    Сүүдрээс өөр нөхөр үгүйд

    Сүүдэр болж сэтгэл амруулав

    Сэтгэлд минү сэв үгүй байтугай

    Цээжинд минү чигч байтугай

    366.Тулах уни үгүй бол

    Тооно үл тогтмуй

    Түших анд үгүй бол

    Төрийн эзэн үл болмуй

    АЧ ХАРИУЛАХУЙ:

    Чингис хаан айлдруун:

    32.Ачитнаа дээдлэгтүн

    Ач хариулах ёсонг

    Андгай адил сахигтун

    Тангараг адил дагагтун

    33.Ачитнаа бачлан адлагч

    Араатнаас дор авирт буюу

    Нүүртээ үсгүй атал

    Мөөрдөг адгуус буюу

    34.Ач тус эс хариулагчыг

    Агтлан хөнгөлөх багадах

    Алж булах ахдах тул

    Агтачаас дээгүүр бүү суулга

    203.Өрлөг эхийн ачийг

    Өнөд санан хариул

    Өөдлөх уруудахуйн алинд ч

    Өмөг түшиг бологтун

    182.Тус хүргэхийг эрхэмлэгч

    Сайн санаат хүмүн аж

    Урсгал ус лугаа адил

    Уян дөлгөөн авирт аж

    183.Тусыг үл ойшоогч

    Санаа буруу хүмүн аж

    Тулгад буй гал дээр

    Ус асган сөнөөгч аж

    247.Хүргэсэн тусыг

    Хүртэн баясаад

    Хойч өдөр

    Хойморт морилогч

    Эрийн сайнд 

    Эзэн болов хэмээн

    Эрээ цээргүй

    Донгодох гутамшиг

    262.Хүмүний мөсөө гээж

    Бусдыг зовоохыг цээрлэ

    Хүргэсэн тусыг мартаж

    Басамжлан дарлахыг цээрлэ

    263.Өөрийн зовлонг

    Олноороо хуваалцаад

    Өрөөлийн зовлонг

    Огоорч мартахыг цээрлэ

    264.Өрөөл бусдын

    Өгөөгүйг авахыг цээрлэ

    Өр босгосноо

    Үл төлөхийг цээрлэ

    Өр үгүй бол баян бусуу

    265.Амин зуурын 

    Ашиг харж

    Бус хүмүнийг

    Шамшихыг цээрлэ

    АЙЛ БҮЛИЙН ЁСОН

    Чингис хаан айлдруун

    207.Эцгээс үүдэн

    Эхээс төрсөн

    Эгэл бус заяанд

    Эгүүрд баясагтун

    208.Эцгээс үлдээх

    Өвийн дээд

    Эрхэм сайн 

    Нэр төр буй за

    209.Эхээс үлдэх

    Өвийн дээд

    Энэрэл хайр

    Журамт ёсон буй за

    210.Ээх наран үгүй бол

    Эл хөрст огоот үгүй

    Эх эцэг үгүй ахул

    Эл бие огоот олдохгүй

    254.Хоёр хүмүн эвтэй болбоос

    Төмөр хүрээ мэт бэх

    Хорин хүмүн эвгүй болбоос

    Эвдэрхий хүрээ мэт хэврэг

    255.Өнөр хүмүн эвгүй болбоос

    Өнчин хүмүний доог болох

    Олон хүмүн эвгүй болбоос

    Оорцог хүмүний инээд болох

    256.Өвөг эцэг дээдсээ

    Үл хүндлэхийг цээрлэ

    Өөрийн эцгийн сургаалыг

    Эс дагахыг цээрлэ

    257.Эр хүмүн эхнэрээ

    Сэрдэн зовоохыг цээрлэ

    Эм хүмүн эрээ

    Эсрэгцэн тэмцэхийг цээрлэ

    258.Төрсөн дүүсээ,ахас

    Үл асрахыг цээрлэ

    Төрсөн ах эгчээ ,дүүс

    Эс сонсохыг цээрлэ

    272.Голомтын гал 

    Айлын амь буюу

    Мэсээр бүү жич

    Аюулгахыг цээрлэ

    273.Тулга дээрх тогоо

    Тэжээгч адил буюу

    Хутга мэс бүү дүр

    Хүндлэхүйд цээр болго

    274.Авах завшихыг

    Урьтал болгохыг цээрлэ

    Аламгай залхууг

    Ужид болгохыг цээрлэ

    276.Бэрээ нүд үзүүрэлж

    Босох суухыг цагдан

    Байж суухгүй болтол

    Адлаж зовоохыг цээрлэ

    277.Хадам эх,эцэг өтгөсийг

    Хүндлэх ёсонг умартаж

    Хэл амаа билүүдэн

    Хялайх зүхэхийг цээрлэ

    279.Удам залгах үрс

    Ухаан мунхаг бол

    Эл насны эмэгнэл

    Эцэс хойчын уй болмуй

    280.Бяруу болоогүй атлаа

    Бух мэт бүү авирла

    Бие гүйцээгүй атлаа

    Эцэг болохыг бүү яар

    282.Охин биеэ эрт эвдвэл

    Бие хаа эрэмдэг болмуй

    Хөвүүн биеэ эрт эвдвэл

    Бөгс хорхойсох гэм буй

    283.Хөл хүнд эхнэр хүмүнийг

    Хатан адил асран тойгол

    Хөх монголын нярай үрсийг

    Хөрвө чийрэг бойжуул

    284.Ураг төрөл өвөр зуураа

    Гал голомт үүсгэхийг цээрлэ

    Есөн үеэ мэдэхгүй байж

    Дэр нэгсгэхийг огоот цээрлэ

    297.Ахас өтгөсөө

    Хүндлэн дагах

    Айл гэрийн

    Ёстөр буй за

    298.Айл гэр эл улсын

    Элгэн иш буй за

    Аху төр, улсын

    Амь эрдэнэ буюу

    299.Айл өрх тэнхлүүн ахул

    Аху төр өөдлөн мандтуй

    300.Анхлан алд биеэ засагтун

    Ахиулан айл гэрээ засагтун

    Алд бие,айл гэрээ засагч

    Аху төрөө засаж чадмуй

    301.Айл гэрийн эзэн эр, эмс

    Алаг үрсээ асран өсгө

    Авах гээхүйн ухаан зарж

    Аж төрлөө өөд татагтун

    302.Аян дайнаас амсхийх эрс

    Алжаал үргээсний хойно

    Айл гэрээ засагтун

    Адуу малаа өсгөгтүн

    303.Айл гэрийн эзэн эр

    Ан ав,аян дайнд

    Алс хол одсон хойно

    Айл гэрийн хэргийг

    Авсан гэргийд даатгаж

    Ах дүүс хамжин дага

    311.Айл гэрийг

    Засан төвхнүүлэхэд

    Азай буурлын

    Үгийг дагагтун

    312.Арван өрхийг

    Товчлон засахад

    Ахлах сэцдийн

    Сургаалыг сонс

    313.Мэдэхгүй чадахгүй

    Алив хэргээ

    Мэргэн өвгөдөөс

    Асуун ухаарагтун

    314.Мартсан цалгардсан

    Алив ослоо

    Сэцэн өтгөсөөр

    Шүүлгэн засагтун

    315.Авсан эм ухаан охор агаад мунхаг

    Авир зан хахарсан цэгээ мэт ахул

    Айл гэрийн аж төрөл доройтож

    Айл хотлоороо жигшин хэлэлцмүй

    320.Авах хэрэглэхээс 

    Өөрийг үл мэдэх

    Агсран хэрэлдэхээс

    Өөрийг үл хэлэлцэх

    Авсан эм хүмүүнийг

    Төрхөмд буцааваас 

    Ял үл хэлэлцмүй

    321.Арчаа муу эмс охид

    Адаар муу хатад олширвол

    Айл гэр доройтон мөхөж

    Аху төрд хал үлэмж болой

    322.Хэрүүл тасардаггүй айлд

    Зовлон баясч хоргодомуй

    Хэдэр хүмүний сэтгэлд

    Зүхэл бугшин хорломуй

    323.Өнчин өрөөсний зовлон

    Өр өмлөм бэрх буюу

    Өнчин зүдүү хүмүнийг

    Өөрийн садан адил асар

    325.Эзэн сайт айлын

    Голомтын гал бадрамхай

    Эзэн муут айлын

    Голомтын гал унтрамхай

    326.Айл гэрээ засан чадагч

    Арван өрх ахлаж чадамуй

    Арван цэрэг ахлаж чадагч

    Мянгат,түмтийг захирч чадамуй

    332.Араг үүрч

    Савар даах 

    Тэнхээт бүр

    Ариг буурай

    Балчир гэлтгүй

    Сул бүү суугтун

    333.Агтны нуруунд

    Эмээл тохох

    Бядтан бүр

    Аламгайг цээрлэн

    Айл гэрээ

    Өөд татагтун

    334.Ураг барилдах эрхэм ёсон

    Бүтэх төрийн ёсон буюу

    Ураг барилдахуйг зөвшихөд

    Үнэ ханш үл хэлэлцмүй

    335.Амраглан ханилах ёсон

    Арилжаа солио бус буюу

    Айл гэр үүсгэхүй ёсон

    Аху төрийн үйлс буюу

    336.Бэр дагуулах инж сэлт

    Бэлэг бус итгэл буюу

    Бэрийн эцэг эх,өтгөс

    Төр ёсны садан буюу

    337.Муу эр эхнэртээ

    Эрэлхүү дээрэлхүү аж

    Мунхаг эм хадамдаа

    Элгэн эс болох аж

    351.Айл гэрээ засаж

    Аж төрлөө болгогч

    Аху төрийн хэргийг

    Амжуулж магад чадмуй

    352.Айл гэрийн дотор

    Хумслагч үгүй ахул

    Арван өрх дотор

    Хулгайч үл бүгмүй

    353.Хулгай худлаас

    Арванг цэвэрлэвэл

    Хүрээ хотлоороо

    Амаржин ариун болмуй

    354.Үр хүүхдийнхээ дэргэд

    Өгүүлэхүйн мууг

    Бүү хэлэлцэн цуугиа

    Авир ааш эвдрүүзэй

    355.Балчир үрсийн дэргэд

    Үйлдэхүйн алив мууг

    Бүү үйлдэн сочио

    Сэтгэл сэвтэн эвдрүүзэй

    356.Хөвүүд үрс,ач зээгээ

    Хэдүй их хайрлавч

    Хэлээ хазтал танхилзуулж

    Хүмүний адаг бүү болго

    357.Хүлэг сайн морио

    Хэдүй их хайрлавч

    Хэтэртэл өвслөн цатгаж

    Хур махат бүү болго

    358.Арванг ахлах даруга

    Арван өрхийн эзэн буюу

    Аж төрөхүйг залах

    Аху төрийн элч буюу

    362.Нэр төр үгүй эзэн эр

    Айл гэрийн дөнгө буюу

    Нэр төрөө барсан эм

    Айл гэрийн чөдөр буюу

    363.Ам бүлийн хүмүн бүр

    Айл гэрээ засаж сур

    Аж төрөх үйл хэргийг

    Алаг үгүй тэгш бүтээ

    364.Айлын сайхан өнгөндөө бус

    Ам бүлийн эв эед буй

    Айлын баян хогшилдоо бус

    Адуу малын хэшигт буй

    365.Хаяа сайт айлд 

    Ханьсах айл олон

    Хаяа муут айлд

    Харлах буйр олон

    368.Уур хилэнг даран тэвч

    Учиртай үгээ хэлэлцэн эвлэ

    Айл хүмүний амь нэг тул

    Ахан дүүсийн ёсонг дээдлэ

    369.Хагацахуйн эх хэрүүл буй за

    Өнөржихүйн эх эв эе буй за

    Ялихгүй омог омтгой эв эв эвдмүй

    Шалихгүй хэрүүл хагацал үүдмүй

    370.Айлыг засаж төвхнүүлэх

    Арга ухаан юун хэмээвээс

    Авах гээхүйн ухаан зарж

    Арга билгийг хослох буй за 

    386.Ачаа хөсөг хөтлөн 

    Нүүж яваа айлыг

    Анд нөхрийн ёсоор

    Идээ ундаар угтагтун

    387.Ан авын олз юугаа

    Айлсан буй өрх бүрд

    Адил тэгш хүртээгтүн

    Авын хишиг дэлгэрмүй

    388.Хаяа дэрлэсэн ахан дүүс

    Жаргал зовлон нэг тул

    Зовлонгоо хамт хөнгөлбөл

    Жаргал өнөд дэлгэрмүй

    389.Унхиа сайт айлын

    Унага даага эрх аж

    Унхиа муут айлын

    Үр хүүхэд танхи аж

    390.Айлын нохойг зодвол

    Эзэнтэй эвдэрсний шинж

    Айлын эхнэрийг оролдвол

    Садар самууны шинж

    395.Айл саахалтаа

    Ахан дүүсийн ёсоор

    Асран тэтгэж

    Ая эвийг хичээгтүн

    454.Айл гэрийн хоймор

    Ахас ихсийн суудал буюу

    Алгасан тэнд суувал

    Алдас болох тул цээрлэ

    АМРАГ ХАНИЙН ЖУРАМ

    Чингис хаан айлдруун:

    98.Ханийн сайн 

    Халамжит болой

    Нөхрийн сайн 

    Үнэнч болой

    99.Хань сайтын

    Хацар гэрэлтмүй

    Хань муутын

    Харц гэлмэмүй

    136.Хатан заяат эм хүмүнд

    Ханилан дээдлэх гурван эр буй

    Хамгаас эрхэм эр – Аху төр  буй за

    Хайрлан сахих эр – Ариун нэр буй за

    Ханилан түших эр – Авсан эр буй за

    137.Хаалгат гэрт суун буй

    Хатан,эхнэр хүмүн

    Халамжит эр ханийн

    Хайрын сайнаар жаргамуй

    257.Эр хүмүн эхнэрээ

    Сэрдэн зовоохыг цээрлэ

    Эм хүмүн эрээ

    Эсрэгцэн тэмцэхийг цээрлэ

    306.Авсан эм арчтай бол

    Алив бүгд биширмүй

    Ач үрс тахимдуу бол

    Азай буурлууд баясмуй

    307.Авсан эм арчтай бол

    Айл хотлоороо магтмуй

    Амраг эр журамт бол

    Ашид бүгдээрээ биширмүй

    308.Ханилсан эрийнхээ сайныг

    Хатан эм үл мэдмүй

    Хагацан үрэгдсэний хойно

    Ханийхаа сайныг мэдмүй

    309.Үрэгдсэнээ үгүйлэн гасланаас

    Амьд ахуд хайрлан асар

    Хагацсанаа харамсан энэлснээс

    Сэрүүн ахуд халамжлан ханьс

    310.Сайн эхнэр хүмүн

    Айл гэрийн эрдэнэ

    Сац бас эзэн эрийн

    Амраг түшиг болой

    316.Гэргийт эр хүмүн

    Нэгэн үзүүрт сэтгэлт бол

    Голомт тэтгэх эрдэнэ

    Эрийн сайн эр буюу

    317.Гэргийт эр хүмүн

    Сэтгэл хоёрдон мунхарвал

    Голомт самуурах шалтаг

    Садар эм адил буюу

    318.Эх болсон эм хүмүн

    Нэгэн үзүүрт сэтгэлт бол

    Голомт тэтгэх эрдэнэ

    Эрийн сайн эр адил буюу

    319.Эх болсон эм хүмүн

    Сэтгэл хоёрдон мунхарвал

    Голомт самуурах шалтаг

    Адгуус адил авирт буюу

    359.Өөдлөх айлын сүр сүлд

    Өрхийн эзний нэр төрд буй

    Өрх гэрийн сайхан бүхэн

    Эхнэр хүмүний унхианд буй

    360.Амраг ханийн сайны дээд

    Айлын эзний нэр төр буюу

    Ураг барилдах ёсны дээд

    Удам сайтыг олох буюу

    361.Энгэр сул эм хүмүнд

    Эрийн заяа үл тогтмуй

    Эрээ цээр үгүй эр хүмүнд

    Эмийн сэтгэл үл тогтмуй

    385.Амрагийн өгүүлсэн 

    Сургаал захиасыг

    Алс хол одовч

    Сэтгэлээс бүү гээгтүн

    САРХАД ХҮРТЭХ ЁС

    Чингис хаан айлдруун

    222.Хан хүмүн хөлчүүлвэл

    Аху төрийн жолоо алдмуй

    Харц хүмүн архинд эзлүүлбэл

    Алд биеэ ялд унагамуй

    223.Харц хүмүн 

    Хар дарс ууваас

    Хамгаас дээр хэмээн

    Сэтгэн сагах аж

    Хэрэг ялд унаж

    Хатуу цаазад өртвөөс

    Хар нохойноос дор

    Гаслан гутах аж

    224.Эсгэл архи дарс

    Ам хэл баясгавч

    Эсэн энхийг бусниулан

    Амь бие хорлох аж

    225.Архинд эзлүүлсэн хүмүн

    Жаргаж байна хэмээвч

    Зовлонгийн далайд унаад

    Живж буйгаа эс мэдэх аж

    226.Сархадад согтсон хүмүн

    Сохор дүлий болмуй

    Сархдад эзлэгдсэн хүмүн

    Саруул ухаанаа алдмуй

    227.Сархадыг тэвчиж үл чадвал

    Сард гурваас бүү хэтрүүл

    Сайтар тэвчин хоёронтоо хүртвэл

    Шимтэн гурав хүртсэнээс дээр

    Санагалзал үгүй ганц хүртвэл

    Сайшаалтай агаад дууриал болго

    Санаснаа саадгүй бүтээе гэхүл

    Сархдад бүү шимтэн шунагтун

    439.Амсах ,хүндлэхүйн ёсон болгож

    Архи дарс хүртвэл цээр үгүй

    Амташин шунаж үргэлж ууваас

    Арч үгүй мунхаг адгуус болмуй

    442.Дээдлэн хүртвэл

    Ёс төр буй за 

    Дээжлэн хүртвэл

    Хүндтэй буй за

    Багахан хүртвэл

    Жаргал буй за

    Баширгүй тэвчвэл

    Билгэ буй за

    440.Архинд амтшин 

    Завхран мунхрагчийг

    Ахлах,даргалахаас

    Даруй болиулагтун

    441.Алд биеэ 

    Архинд мэдүүлэгч

    Аравт зуутыг

    Ахлаж үл чадмуй

    ХҮМҮНИЙ ЁС ЖУРАМ

    Чингис хаан айлдруун

    63.Эл төрсөн биед

    Дөрвөн мөч буй гэлээ ч

    Эрдэмт ганц толгой

    Эзэн эрхэт буй за 

    37.Амраглахуйн урьд бүү халд

    Асрахуйн урьд бүү айлга

    Албат лугаа бүү арцалд

    Ах дүүстэйгээ бүү муудалц

    38.Дэргэдэх хүмүүнээ бүү элдэвчил

    Дэр нийлүүлснээ бүү гоочил

    Дэмий балайтай бүү нөхөрлө

    Дээдсийн өмнө бүү таахалз

    39.Үзэгдэхүйн сайхнаар тоогдмуй

    Үйлийн сайнаар алдаршмуй

    Сэтгэлийн сайхнаар ханьсмуй

    Ухааны сайнаар хүндлүүлмүй

    41.Ахас өтгөсийг

    Дээдлэн хүндлэгтүн

    Ятган сургасныг

    Ёсчлон дагагтун

    42.Үзтэл үнэнээр явагчыг

    Үргэлж өргөн хүндлэгтүн

    Үнэхээр гэмт хүмүнийг

    Үтэр гэсгээн цээрлүүлэгтүн

    132.Хууран мэхлээд

    Хоёронтоо хоживч

    Гурван удаад

    Хонгоо хорсгуулмуй

    133.Булхайцан наадвал

    Бурууд амташмуй

    Бие гүйцсэн хойно

    Бүгдэд жигшигдмүй

    134.Өөдлөх заяа үгүй

    Мунхаг хүмүн

    Өр ширэнд баригдаад

    Төрөл саднаа

    Төрөл арилжтал

    Зовоох энүүхэнд аж

    135.Авир муугаас болж

    Ялд унасан хойно

    Ах дүүс мину

    Аварсан үгүй хэмээн

    Айлган хилэгнэж

    Гомдон гаслах хүмүн

    Шаварт шигдсэн

    Адгууснаас ялгаа юун

    141.Эвлэснийг эвдэх

    Хялбар буй за

    Эвдэрснийг эвлүүлэх

    Бэрх буй за

    142.Өөрийн гэмийг

    Бусдад бүү тох

    Өрөөлийн гавьяаг

    Өлбөлзөн бүү луйвард

    143.Өөрийн биеийг

    Ихэд бүү бод

    Өрөөл бусдыг

    Дорд бүү бас

    148.Хойчис үрсийн

    Эв эе бат бол

    Хамаг монгол

    Энхжин жаргамуй

    239.Олзонд шунаж 

    Тэнэж яваад

    Ганзгаа гээгч

    Гаслан гэмшмүй

    240.Сайн муу хоёрт

    Сацуу сургамж буй

    Сайн явснаа

    Санан хичээгтүн

    Муу явснаа

    Жигшин хичээгтүн

    241.Уулын төдий 

    Алт хурааж

    Сахин зовсноос

    Аму төдүй

    Эрдэм сурч

    Хэрэглэбэл дээр буй за

    250.Буулгаагүй модноо

    Хурц сүх хэрэг болмуй

    Буулгасны хойно

    Уран гарт хэрэг болмуй

    252.Зүгээ мэдэхгүй байж

    Замчилж яахин чадах аж

    Зөвийг мэдэхгүй байж

    Бурууг яахин таних аж

    256.Өвөг эцэг дээдсээ

    Үл хүндлэхийг цээрлэ

    Өөрийн эцгийн сургаалыг

    Эс дагахыг цээрлэ

    260.Эрх сүр ихтийг

    Зулгуйдахыг цээрлэ

    Эрдэмт суу билигтийг

    Адлахыг цээрлэ

    261.Олз омогт шунан

    Нөхрөө хорлохыг цээрлэ

    Ор суудалд шүлгэнтэн

    Ноён болохыг цээрлэ

    262.Хүмүний мөсөө гээж

    Бусдыг зовоохыг цээрлэ

    Хүргэсэн тусыг мартаж

    Басамжлан дарлахыг цээрлэ

    264.Өрөөл бусдын

    Өгөөгүйг авахыг цээрлэ

    Өр босгосноо

    Үл төлөхийг цээрлэ

    Өр үгүй бол баян бусуу

    265.Амин зуурын 

    Ашиг харж

    Бус хүмүнийг

    Шамшихыг цээрлэ

    266.Өр төлөөсөнд ороо хүмүн

    Өөрийн эцгээ ч хохироомуй

    Үгээ булзагч алив хүмүн

    Үхсэн хойно ч нэр хугарамуй

    268.Бусдын эмийг

    Сэртэндэхийг цээрлэ

    Бөгсний бузрыг

    Халдаахыг цээрлэ

    269.Бусдын эртэй

    Нөхцөхийг цээрлэ

    Бусармаг завхайг

    Жигшин цээрлэ

    272.Голомтын гал 

    Айлын амь буюу

    Мэсээр бүү жич

    Аюулгахыг цээрлэ

    273.Тулга дээрх тогоо

    Тэжээгч адил буюу

    Хутга мэс бүү дүр

    Хүндлэхүйд цээр болго

    274.Авах завшихыг

    Урьтал болгохыг цээрлэ

    Аламгай залхууг

    Ужид болгохыг цээрлэ

    281.Ишгэндээ ишиглэх ахул

    Үр төл тасрахын шинж

    Хургандаа хээлтэх ахул

    Хонин сүрэг хомсдох шинж

    286.Өсөхүйн жаргал

    Өглөөний нар мэт

    Өтлөхүйн жаргал

    Өдөржийн нар мэт

    292.Төрөөд төлжөөд

    Төгсөх жамыг

    Өт хорхой ч

    Өлхөн дагамуй

    Төрсөн биеэ

    Засан хүмүүжээд

    Өөдлөн явахыг

    Хүн бүр чадмуй

    293.Зовлон бэрхийг туулахуй

    Эл бие элэгдэш үгүй мэт

    Зорьсон үйлсээ бүтээхүй

    Эл нас даанч охор мэт

    294.Хөх мөнх тэнгэрийн дор

    Хөрсөт эл этүгэн дээр

    Төрсөн ахул төгсдөг ёсонг

    Тэрслэн сөрж хэн чадах аж

    330.Өтгөсийг асрах ёсонг

    Өнөд бүү цалгардуул

    Өнчисийг тэтгэх ёсонг

    Өнжих алгасахыг цээрлэ

    372.Голомтод дүрэлзсэн гал

    Газарт буусан нар буюу

    Голомтоос дүрэвсэн гал

    Гай удах түймэр буюу

    373.Газраас ундрах усан

    Амь тэтгэх эх буюу

    Газар живүүлэх  усан

    Амь таслах гэсгээл буюу

    374.Хүлэг сайн морь

    Хур хүчит  ахудаа

    Хулан чихэт адил

    Хурдан довтлох аж

    Хур тарга үгүйдээ

    Харайж чоно адил аж

    Тар сайн ахудаа

    Талын туулай адил аж

    379.Ухаан хэр гүнийг

    Өгүүлэх үг илчилмүй

    Үйлс хэр зөвийг

    Үйлдэх бүтээх үзүүлмүй

    380.Ёс мэдэхгүй хүмүнээс

    Явдал сайт морь дээр

    Төр мэдэхгүй ноёноос

    Зан сайт тэнэг дээр

    381.Биеэ засан үл чадагч

    Гэрээ засна гэхүл инээдэм

    Гэрээ засан үл чадагч

    Төрөө засна гэхүл шившиг

    382.Омог омтгойн

    Уршиг үлэмж

    Оройтхоос өмнө

    Сэрж сэрэмжил

    383.Айлаас хүргэсэн 

    Идээний савыг

    Хоосон бүү буцаа

    Эргэмсэг ёсонг дага

    384.Амар мэнд

    Асуусны хариуд 

    Ахас өтгөс 

    Үл дуугарах ахул

    Гэмээ мэдэн гэмш

    385.Амрагийн өгүүлсэн 

    Сургаал захиасыг

    Алс хол одовч

    Сэтгэлээс бүү гээгтүн

    398.Өмөг ах дүүс үгүй

    Өсгөх эцэг эхгүй

    Өнчисийг асран тэтгэ

    Өөрийн үрс адил өсгө

    Өнчисийг асрах үйлс

    Өөдлөх төрийн ёсон буюу

    399.Эцэг эхээ үл хүндлэгч

    Эргүү малаас ялгаа юун

    Эцэг эхээ үл асрагч

    Хүмүний адаг мунхаг буюу

    406.Харавтар шувуу тэжээж

    Харцага шувуунд тавивал

    Халиран айж бэргээд

    Хулганы нүх сахих аж

    Харцага шувуу тэжээж

    Харигуна шувуунд тавивал

    Халин дээш цойлоод

    Хачир ёлд халдах аж

    420.Галыг бие дор авч явах

    Хал үгүй хялбар буй за

    Усыг бие дор авч явах

    Урсан асгарах бэрх буй за

    Буй биеэ ихэд бүү бод

    Бусдын эрдмийг дорд бүү үз

    428.Мал хөрсөтийн шим

    Хослон шүтэх ахул

    Өлдөх,хомсдон зүдэхээс

    Холдон ангижирмуй

    436.Итгэлтэн олон буй за,гэвч

    Өөрийн бие мэт итгэлт үгүй

    Дотносох олон буй за,гэвч

    Өөрийн сэтгэлээс дотно үгүй

    452.Аварга биет эл амьтас

    Алалдах дайсан бус

    Адгуус төрөлтөн буюу

    Алж хороогоод яах

    453.Адгуус амьтан гэлээ ч

    Амар жимэийг хүсмүй

    Хатгалдахуйд хэрэглэж

    Хядах хөнөөхийг цээрлэ

    533.Үгийг бүү сонжуул

    Өтгөсийг бүү хилэгнүүл

    Дуу ихтийг бүү давруул

    Дутуу ухаантыг бүү өргө

    536.Халуун зуураа бүхүйд

    Хархан бяруунаас номхон яв

    Хатгалдах дайсан ирвээс

    Харцага шонхор мэт довтлон яв

    553.Нааш харж нүүр үзүүлж

    Цааш харж бөгс харуулбал

    Хэлэлцэх хүмүн,иргэн үгүй

    Хэрэлдэх нохос үгүй болмуй.за

    ЗАСАГ ЗАСАГЛАХУЙ

    Чингис хаан айлдруун

    Үнэн худлыг салгаж

    Сайшаал хийгээд ялыг

    Шудрагуу хэрэглэх ахул

    Төр,улс мандаж

    Түмэн олон жаргамуй

    35.Засахуй хэмээгч

    Эрхэм ёсон буюу

    Засаглахуй хэмээгч

    Засаг хууль буюу

    34.Ач тус эс хариулагчыг

    Агтлан хөнгөлөх багадах

    Алж булах ахдах тул

    Агтачаас дээгүүр бүү суулга

    36.Засахуйн дээдийг

    Олонтаа зөрчвөл

    Засаг хуулийг

    хэлэлцэн хэрэглэ

    43.Хангирсан улирч одсон

    Олон жилийн хэргийг

    Нэгэн өдрийн хэрэг мэт

    Онол билгээр шүүн шинж

    Нэмэр тустайг билиг болго

    47.Худал өгүүлэгчийн балаг

    Хулгуугчаас үл дутмуй

    Худал өгүүлэгч хүмүүнийг

    Хулгуугч адил цээрлүүлэгтүн

    85.Угаас мунхаг нэгэн биеэ

    Ухварлан засаж үл чадмуй

    Ухаант мэргэн үй олны 

    Сэтгэлийг олон засаж чадмуй

    119.Авах гувчихад шунаж

    Арванг сулруулах ахул

    Арваны даргачаас болиулж

    Авхаалж арчтайг сонго

    149.Засахуй эрдмийн дээд

    Засаглах ёсон буюу

    Засаглах ёсны дээд

    Засаг хууль мөн буюу

    150.Буй бүхүйн дээр

    Мөнх Тэнгэр буй

    Буй бүгдийн дээр

    Засаглах ёсон буй

    161.Алдсан хулгуусан малыг

    Амин зуураа завшсан ахул

    Арав нугалан төлүүлсүгэй

    Эс барвал тэсгэн цаазал

    162.Анх авсан арилжих эдээ

    Ашиг гээж осолдох ахул

    Анз авах үгүй дахин өг

    Гурвантаа осолдвол ял асуу

    165.Үзээгүй хараагүй хэрнээ

    Үзсэн харсан мэт гэрчилж

    Үнэнийг урвуулагчыг

    Үхэх ялаар цээрлүүл

    166.Эмсийг эзэрхэн эмлэж 

    Эрээгүй садарлагч эрийг

    Эхнэр буйг үл хэрэгсэн

    Эргүү толгойг мухарла

    167.Нас биед хүрсэн

    Хөнгөн гэмт хүмүнийг

    Засаглан гэсгээж

    Засартал хүмүнжүүл

    168.Гэм үгүй хүмүнийг

    Ялд унатал гүтгэн

    Гэм зэмтийг өмөөрөгчийг

    Ял асуун хороогтун

    169.Худал хэлэн баширлагч

    Хүмүний араас заншлагч

    Хараал зүхэл үйлдэгчийн

    Хар толгойг мухарлагтун

    170.Маргагч хоёрын дунд орж

    Манарган цуугиулаад

    Хэн нэгнийг өмөөрөгчийг

    Хүнд ялаар гэсгээгтүн

    171.Зарлигаар зарж илгээсэн

    Ял асуух заргач хүмүн

    Харц дорд удамт гэлээ ч

    Эзэн адил сөгдөн дагагтун

    172.Эрх сүр ихтээс эмээж

    Ял хөнгөлсөн хийгээд

    Ашиг харж ял завшигчийн

    Эрхийг эвдэн цаазлагтун

    173.Гол горхи хийгээд

    Булаг шанд бузарлагч

    Ариуныг хөндсөн учир

    Алах ялаар цээрлүүл

    174.Хонь мал төхөөрөхдөө

    Лал адил муучилбал

    Хоолой огтлон алагчийг

    Ялын дээдээр цээрлүүл

    175.Цөөн хүмүн цадахуйг

    Цөлмөн ховдоглон идэж

    Хахаж цацагч хүмүнийг

    Хаяагаар гаргаж нөгчөөгтүн

    176.Нам нийлж ,сэм үгсэн

    Олны сэтгэлийг урвуулж

    Үймээн самуун өдөөгчийг

    Үхүүлэх ял асуун цээрлүүл

    177.Хамгаас сэцэн эрхмийг

    Хэлэх ёсгүйгээр хэлж

    Хүндлэх ёсон эвдэгчийг

    Зэ – гээс хасаж  орхи

    178.Дайсны сүрд дарагдан

    Дагаар бүү орогтун

    Дайны хөлөөс дутаавал

    Даруй цаазлан хороогтун

    179.Хас төрийн цаазыг

    Хаан эзэн ч сахимуй

    Бүтэх төрийн засгийг

    Бүхүй олон дагамуй

    185.Ам баатар зүтгэлтнийг

    Андуурч бүү соёрхогтун

    Амь хайргүй зүтгэлтнийг

    Алагчлан бүү хоцроогтун

    211.Гэнэт баяжсан ард

    Гэгээрсэн ахул гэм үгүй

    Гэндүүлж баяжсан ахул

    Ял асуун цээрлүүлэгтүн

    215.Санаа үгүй сайныг

    Сануулан ухааруулсан

    Саар гэм алдсыг

    Хэлж залруулсан

    Эгэл харц хэнийг боловч

    Эрдэнэсээр урмыг тэтгэгтүн

    218.Мууг сайнаар арилгамуй

    Мунхагийг эрдмээр үргээмүй

    Хилэнг ухаанаар дармуй

    Хилсийг үнэнээр цайруулмуй

    259.Худал өгүүлэхийг

    Хулгай адил цээрлэ

    Хуурмаг авирлахыг

    Урвах адил цээрлэ

    290.Зовлон жаргалаа

    Тэгш эдлэгтүн

    Засаг хуулийг

    Дээдлэн сахигтун

    291.Зальхай зайданг

    Огоот цээрлэгтүн

    Захиас гэрээсийг

    Ёсчилон дагагтун

    324.Алив оорцог хүмүн

    Тэнгэрт хальсан хойно

    Адуу мал,гэр хогшлыг

    Асарсан хүмүнд өгөгтүн

    326.Айл гэрээ засан чадагч

    Арван өрх ахлаж чадамуй

    Арван цэрэг ахлаж чадагч

    Мянгат,түмтийг захирч чадамуй

    327.Мэргэн өтгөсийн 

    Цээжний гүнээс

    Ухаан саруусгах

    Сургаал ундармуй

    330.Өтгөсийг асрах ёсонг

    Өнөд бүү цалгардуул

    Өнчисийг тэтгэх ёсонг

    Өнжих алгасахыг цээрлэ

    331.Зовж зөөж бүтээснээ хямгад

    Зорьж зүдэн хичээснээ бүтээ

    Засахуйн билигт үргэлж шамд

    Засаглах ёсонг шударга болго

    334.Ураг барилдах эрхэм ёсон

    Бүтэх төрийн ёсон буюу

    Ураг барилдахуйг зөвшихөд

    Үнэ ханш үл хэлэлцмүй

    339.Хөвүүд дүү нараасаа шилж

    Хэшигтэн ялгаж оруулахдаа

    Бие бялдар чийрэг агаад

    Эрдэм сайтыг оруулагтун

    340.Ордны чэрбин охид хийгээд

    Орд гэрийн хөвүүд охидыг

    Хэвтүүлд бүгдийг хамааруулж

    Гэр тэргийг хамгаалтугай

    341.Гартай бүхэн гавшгайлагтун

    Хөлтэй бүхэн хөдлөгтүн

    Гэр ордын хэргийг бүтээхэд

    Хүмүн бүр хүчин зүтгэсэгүй

    345.Эдүгээ чи эцгийнхээ хүргэсэн

    Эрхэм тусад багтаж

    Өнчдийн авлага автугай

    Өмөг түшигт багттугай

    346.Эгэл иргэнийг асрах ёсонг

    Эргэцүүлэн тунгааж жишвэл

    Эх үнээ тугалаа тэжээж

    Энх сүрэгт төл нэмэхтэй адил аж

    347.Хүмүний эзэн бологч 

    Хэн бүхэн үл мартан

    Иргэнийг асрах ёсонг

    Мэдтүгэй,дагатугай

    348.Хан эзнээ эзгүй хээр

    Хаяж одсон чамтай

    Хэн нөхөрлөж

    Хэн итгэх аж

    Нөхрөө хөнөөгчийг

    Нөгчөөн хороогтун

    352.Айл гэрийн дотор

    Хумслагч үгүй ахул

    Арван өрх дотор

    Хулгайч үл бүгмүй

    353.Хулгай худлаас

    Арванг цэвэрлэвэл

    Хүрээ хотлоороо

    Амаржин ариун болмуй

    375.Унаж яваа хүлэг морины

    Урд хөл бүдэрсний гэмийг

    Хойд хөлөөс бүү асуугтун

    376.Унаж босон бие гүйцсэн ч

    Урагш муут хөвүүний гэмийг

    Эцэг хүмүнээ бүү үүрүүл

    377.Нас биед хүрсэн

    Гэмт хүмүнийг

    Засаг хуулиар 

    Засан хүмүнжүүл

    378.Насбиед

     Хүрээгүй хөвүүнийг

    Зөөлөн хатууг

     Хослон гэмшүүл

    391.Онгон биеийг эвдвэл

    Ял асуун цээрлүүл

    Оорцог өнчинг дарлавал

    Мал хөрөнгөөр торго

    392.Айлын мал хулгайлбал

    Арав нугалан төлүүл

    Агт морь хулгайлбал

    Алах ялт адил цээрлүүл

    393.Хүмүний амь

     Хүчирхэн тасалбал

    Дайсан адил

    Даран сөнөөгтүн

    416.Амнаас унагасан үгийг

    Буцааж үл болмуй

    Амласан ахул няцашгүйг

    Бүхүй олон мэдтүгэй

    417.Өтгөсийг асрах ёсонг 

    Хойш бүү тавигтун

    Өнчисийг тэтгэх ёсонг

    Хэзээд бүү умартугтун

    418.Зөв буруу алинг

    Зөвлөн байж тогтоо

    Зөөлөн хатууг хэрэглэхээ

    Засаг хуулиас асуу

    419.Засаг цааз хөндөн зөрчвөл

    Засаглах хууль завхрах буй за

    Засаг хууль завхрах ахул

    Зовж бүтсан улс эвдрэх буй за

    422.Хөвүүний амь аварсан та нарт

    Хүргэх шанг шударга хүртээсү

    Анхлан хөдөлж аюул зайлуулсан

    Алтани эх илүү гавьяатайг

    Авга баатрууд соёрхох буй за

    Алагчлав хэмээн бүү сэжиглэгтүн

    425.Ээлж огоорч цааз хөндөгчийг

    Эхний удаад бэрээдэн гэсгээ

    Ахин огоорч цааз зөрчвөл

    Засаг хуулиар залхаан гэсгээ

    429.Хаан эзэн алс хэмээн

    Алив үйлс цалгардуузай

    Хас төр эзгүй хэмээн

    Засаг цааз хөсөрдүүзэй

    438.Хатуужвал ашид зовлон үгүй

    Сэрэмжилбэл ашид аюул үгүй

    Ханьсвал ёстөр сахигтун

    Саднасавал эв эе хичээгтүн

    443.Харь хэргэм ,элдэв цолыг 

    Хачирхан сайрхан бүү хэрэглэ

    Хэтдээ угсаа луйвардан завших

    Хар санаа дагалдан буйг мэдтүгэй

    445.Хатгалдах ёс үгүйд халдвал

    Хан хөвгүүнийг ч цээрлүүл

    Хатгалдах дайснаас няцвал

    Хаан эзнийг ч гэсгээгтүн

    447.Эрх дархдаа эрдэж

    Засаг хууль зөрчвөл

    Эрхийг эвдэн ял асууж

    Цаазын дээдийг хэрэглэ

    448.Өөрийн биеийг ихэд бодож

    Өнөр олныг зандран талхигчийн

    Төрд зүтгэх эрхийг эвдэгтүн

    Адгуус маллахад зарагтун

    454.Айл гэрийн хоймор

    Ахас ихсийн суудал буюу

    Алгасан тэнд суувал

    Алдас болох тул цээрлэ

    455.Орд өргөөний босго

    Эзний үүдэн тэнгэр буюу

    Осолдон гишгэх ахул

    Зэмийн дээдээр цээрлүүл

    456.Ус булгийн усанд

    Буртаг бүү оруул

    Урсгал уснаа шээвэл 

    Цаазын дээдээр цээрлүүл

    457.Галтай үнс бүү хая

    Гал түймэр дэгдмүй

    Галын үнснээ шээх ахул

    Алах ял асуун  цээрлүүл

    458.Урсгал усны эхэнд буй

    Ургаа модыг бүү огтол

    Хөрсөт этүгэн хилэгнэн

    Хүмүн амьтанд зовлон болмуй

    460.Хөрсөт этүгэн үгүй ахул

    Хүмүн амьтан огоот үгүй

    Хүмүн амьтан үгүй ахул

    Улс аймаг огоот үгүй

    Улс аймаг үгүй ахул

    Засах төр огоот үгүй

    Засаглах төр үгүй ахул 

    Эзэн хаан яахин байх аж

    Төр улсыг засах үйлд

    Эл жам ёсонг бүү огоор

    471.Эрхэм ёсонд харшийг

    Огоорч эс цээрлэбэл

    Хулгай худал догширч

    Худал өгүүлэгч олширч

    Эвлэн бүтээсэн улс гэр

    Эвдэрч доройтох буй за

    Тэр аугаа цаг ирэхүй дор

    Эцэг Чингисийг эрж хайвч

    Эгээрч санагалзан дуудавч

    Эл хөрсөтөөс эс олох буй за

    478.Хүчирхэн талхиж зовоогсдын

    Хүзүүг хянгардан даралцая

    Хагацан салсныг хамтатгаж

    Хөх монголоо бүтэн болгоё

    488.Мөнх тэнгэр соёрхсон

    Хөх монголд заяасан

    Мөнх оршихуйн хэшигт

    Гурван мөрний нутагт

    Хамгийг цөлмөх шуналт

    Хар элэгтэнг бүү хавьтуул

    Хиад боржигин эмс охидын

    Халуун хэвлийг бүү бузарлуул

    496.Аху төрийн алив нууцыг

    Амь лугаа адил сахигтун

    Ам алдан нууц задалбал

    Атаатан адил цээрлүүл

    498.Айлдсан зарлиг ил дагаад

    Атгаг далд тэрслэн үйлдэгчийг

    Аху төрд бүү ойртуулагтун

    Ахлах суудалд бүү хавьтуул

    499.Зарлиг цааз зөрчих ахул

    Алтан ургийг ч бүү өршөөгтүн

    Засаглах ёсонд тэрслэх ахул

    Хаан удмыг ч цээрлүүлэгтүн

    505.Харь улсыг дайлан дагуулахуй

    Хан эзнийг хэрхэвч бүү хороо

    Хамаг эрхээ эвдүүлсэн хойно ч

    Халдан доромжилж бүү зовоо

    506.Тулалдаанд үрэгдсэн харь ханыг

    Төрийг ёсоор хүндэтгэн оршуул

    Тэнгэр хилэгнүүлсэн ял буй гэлээ ч

    Тайлга хойлгыгг ёсоор үйлдэгтүн

    519.Оролдлого сайт 

    Отгон дүү чи

    Гүр их улсын

    Дээд заргач бологтун

    Хулгайг гэсгээж

    Худлыг мохоож

    Гэмтэн зэмтэнг

    Гэсгээн цээрлүүл

    520.Гүр их иргэний

    Зарга шүүснийг

    Надтай зөвшиж

    Ёсоор болгон

    Хөх дэвтэрт бичтүгэй

    Хэн ч бүү өөрчлөгтүн

    527.Хэшигтэн их гол хүч болж

    Хөх Монголын сүр хүчийг

    Хөрсөт даяар дуурсгагтун

    Хөхрөхүй дор мандсан

    Хөх Монголулс,гүрнээ

    Хатан болд хүрээ мэт

    Хайрлан бат сахигтун

    528.Хаан эзний зар дуудлагыг

    Хоног өдөр саатал үгүй

    Хол ойрд шууд хүргэхийг

    Түмт, мянгат, зуут,мэдтүгэй

    529.Хааны илгээсэн буухиа элчийг

    Хоргоон саатуулбал ял асуугтун

    Хөнгөн ялтыг агтаар торго

    Хүнд ялтыг цаазлан хороо

    532.Сэцэн гурвын саналыг

    Сэдсэн өөрийн санаатай

    Яв цав нийлсан хойно

    Зарлиг ёсон болгомуй ,би

    538.Жилийн эхэн адагт цуглан

    Зарлиг,засахуйг сонсогч

    Зуут,мянгат, түмтийг

    Захирч магад чадмуй

    539.Цээлд хаясан чулуу

    Зэгсэнд харвасан зэв мэт

    Зарлиг, засахуйг үл сонсогч

    Цэрэг захирч үл чадмуй

    546.Харь эрхэмсэг ноёноос

    Хөх Монголын хүмүн эрхэм

    Харь ноён дарлан ашгих гэвээс

    Хатуу чанд гэсгээн цээрлүүл

    547.Бус мянгатын ноёноос 

    Миний хэшигтэн эрхэм буй за

    Бус зуут,аравтын ноёдоос

    Миний хөтөч эрхэм буй за

    548.Хотлоор амаржин элгэн болж

    Засаглах ёсон тогтсон тул

    Хатуу аргыг хойш тавьж

    Зөөлөн аргыг гол болгогтун

    573.Хаан өвөг дээдсийн 

    Хайран амийг хорлосон

    Харь хааны үр үндсийг

    Хүчирхэн тасалбал ял үгүй ч

    Алуурч гэх ичгүүрт хоч

    Ач үрс минү бүү өвлөг

    Аху төрийн эрхэм ёсонг

    Андгай адил бат сахигтун

    577.Зарахаас олохыг түрүү болго

    Задгай сулыг цэгцтэй болго

    Завсраас завшихыг тас хори

    Зохист үйлд зөв зарагтун

    578.Мунхаг хаадын ялыг

    Харцаас бүү асуугтун

    Мулгуу эзний гэмийг 

    Иргэнд бүү тохоогтун

    579.Хамгийн хаан хүмүн

    Харц мэт авирлабал

    Хан төрөө алдах буй за

    Харц молхи хүмүн

    Хаан мэт авирлабал

    Хар толгойгоо алдах буй за

    ТУЛАЛДАХУЙ ДОР ЦЭРГИЙН ЦААЗ

    Чингис хаан айлдруун

    108.Айхыг мэдэх дайсан

    Арга башир үлэмж

    Болгоомж бүхүй дайсан

    Бодол санаа үлэмж

    120.Алалдахуй дор

    Шилээ бүү үзүүл

    Атаатан дор

    Цусаа бүү үзүүл

    122.Авлах агнахуй дор

    Авын олз эрхэм буй за

    Алалдан тулалдахуй дор

    Дайснаа цөөлөх чухаг буй за

    123.Ан авд мордохуй

    Авлах намнахад сурмуй

    Ангуучлах авьяас овсгоо

    Атаатнаа дарахад эрдэм

    151.Тулалдахуй дор

    Цэргийн цаазыг

    Туг сүлд лүгээ

    Адилтган сахигтун

    Алалдахуй дор

    Цэргийн цаазыг

    Амь лугаа

    Адилтган сахигтун

    152.Хөгшин залуу

    Дорд,эрхэм үл ялган

    Хүрээ хотоо

    Дайснаас хамгаалахад

    Бэлэн байгтун

    Хорчин,жадчин

    Аравт зуутаар цэрэглэн

    Хориглох давшихыг

    Хослон тулалдагтун

    154.Дайсан сөгдөөгүй ахул

    Тулалдаан бүү зогсоо

    Атаатан сөнөөгүй ахул

    Амсхийх чөлөө бүү гарга

    155.Алалдан дайтахуй дор

    Алдар нэрээ бүү гутаа

    Арцалдан байлдахуй дор

    Авхаалж овсгоо бүү осолд

    157.Цааз зарлиг үл сонсон

    Шатаах,эвдэхийг цээрлэ

    Шархадсан,олзолсон дайснаа

    Шахамдуулж алахыг цаазла

    158.Туг далбаа буутал

    Тулалдаан бүү зогсоо

    Тулалдааны хөлд

    Шархтанг бүү орхи

    159.Их хэнгэрэг дэлдмэгц

    Идлэг шонхор мэт довтол

    Уриалах бүрээн дуунаар

    Уухай дуулан дайрагтун

    160.Батлан сахих эзэн

    Байлдах зориг үгүй бол

    Бат бэх хэрэм цайз

    Балгасны туурь мэт буюу

    163.Өмнөө яваа хүмүний

    Гээсэн унагасан эдийг

    Өөрийн болгож булзагчийг

    Гэсгээн тэсгэж цээрлүүл

    164.Дайны хажуугаар

    Дажин үүсгэн үймүүлж

    Дээрэм тонуул үйлдэн

    Садарлан явагчыг цаазал

    212.Давах зориг

    Дийлэх зүрх буй ахул

    Давагдаш үгүй

    Хэрэм цайз үгүй

    213.Эр зоригийн хавтайг

    Эрдэм чадлын бахтайг

    Эрэмгий дайснаас ч

    Эрхэмлэн сурагтун

    228.Нэгийг мохоовол хайнцмуй

    Хоёрыг дийлбэл хожмуй

    Гурвыг дарвал аагламуй

    Арвыг сөхрүүлбэл ялмуй

    229.Өвдөг сөхрөн цурхирагчыг

    Өөрийн бие лүгээ адислагтун

    Өршөөл соёрхох эрхэм ёсонг

    Ялалт лугаа адилтгагтун

    278.Алс холын аян замд

    Аман хүнсээ эрт барж

    Агт морио цуцаахыг

    Аравт бүр цээрлэгтүн

    327.Арван бүр арчтай бол

    Зуутын хүч зузаан болмуй

    Арван цэрэг баатар бол

    Авлах байлдах зөв болмуй

    440.Архинд амтшин 

    Завхран мунхрагчийг

    Ахлах,даргалахаас

    Даруй болиулагтун

    441.Алд биеэ 

    Архинд мэдүүлэгч

    Аравт зуутыг

    Ахлаж үл чадмуй

    445.Хатгалдах ёс үгүйд халдвал

    Хан хөвгүүнийг ч цээрлүүл

    Хатгалдах дайснаас няцвал

    Хаан эзнийг ч гэсгээгтүн

    409.Алалцах дайсанд

    Амиа бүү хайрлая

    Элгэн садан дотроо

    Эв найрамдлаа бүү алдая

    Эзэрхэг дайсантай тулахад

    Эл биеэ бүү хайрлая

    446.Ханьсах иргэнд халдвал

    Өстөн дайсан болмуй

    Хорголын чинээ олзноос

    Хөрстийн чинээг алдуузай

    506.Тулалдаанд үрэгдсэн харь ханыг

    Төрийг ёсоор хүндэтгэн оршуул

    Тэнгэр хилэгнүүлсэн ял буй гэлээ ч

    Тайлга хойлгыгг ёсоор үйлдэгтүн

    497.Байлдахуй дор довтлогтун

    Алалдахуй дор өрсөгтүн

    Мөхөсдөхүй дор ухрагтун

    Арга үгүй дор буцагтун

    Анх гарсандаа эс ирвэл

    Амь хороон цаазлагтун

    Олзонд шунан улайрвал

    Оргодол адил цээрлүүлэгтүн

    507.Ядрах цуцахыг үл мэдэх

    Ялахаас өөрийг үл ойшоох

    Ашиг баатар лугаа адил

    Авьяас чадварт маш ховор

    Эгэл цэргийн зовлон зүдүүрийг

    Эдэлж огоот үзээгүй түүнийг

    Цэрэг захирах ноён бүү болгоё

    Цэрэг чирэгдэн осолдуузай

    506.Тулалдаанд үрэгдсэн харь ханыг

    Төрийг ёсоор хүндэтгэн оршуул

    Тэнгэр хилэгнүүлсэн ял буй гэлээ ч

    Тайлга хойлгыгг ёсоор үйлдэгтүн

    510.Цэрэг засан захирах хүмүн

    Цэргийн зүдүүрийг мэдтүгэй

    Уул даван ус гатлахад

    Учирах бэрхийг хамт туултугай

    511.Есүдэй баатар лугаа адил

    Ер бусын авьяас чадалтан

    Мянга түм буй ахул 

    Ертөнцийг дагуулах хялбар аж

    512.Мянган цэрэг бүрдүүлэхүй 

    Зарлиг буулгамагц бүтмүй

    Манлай жанжинг сонгохуй

    Зүүдэндээ эрэвч олдохгүй

    528.Хаан эзний зар дуудлагыг

    Хоног өдөр саатал үгүй

    Хол ойрд шууд хүргэхийг

    Түмт, мянгат, зуут,мэдтүгэй

    539.Цээлд хаясан чулуу

    Зэгсэнд харвасан зэв мэт

    Зарлиг, засахуйг үл сонсогч

    Цэрэг захирч үл чадмуй

    547.Бус мянгатын ноёноос 

    Миний хэшигтэн эрхэм буй за

    Бус зуут,аравтын ноёдоос

    Миний хөтөч эрхэм буй за

    567.Халдах дайсан үгүй хэмээн

    Хэвтүүл хэшигтэн осолдуузай

    Хамаг элгэн эедэв хэмээн

    Хар санаатанд хорлогдуузай

    568.Дайн тулаанд шархдан унасныг

    Дайсан өөрийн хэмээн бүү ялга

    Дайн тулааны хөлөөс холдуул

    Даруй түргэн асран тэнхрүүл

    569.Бэртсэнийг бариач засагтун

    Шархадсаныг оточ эдгээгтүн

    Өвдсөнийг домч асрагтун

    Өлдсөнийг буурч тэнхрүүл

    571.Өстнөө өвдөг сөхрүүлэх 

    Бахтай хэдүй ч

    Өмөлзөн бөхөлзөх 

    Тэдний сэтгэлд

    Өс хонзон өрвөлзөн буйг

    Бүү мартагтун

    Өдөр шөнийн орчилд

    Сэрэмж бүү алдагтун

    572.Өт хорхой 

    Өвсөнд үл үзэгдэвч

    Өндөр модыг

    Өмхөртөл идмүй

    Өстөн доройтож

    Бэлэг баривч

    Өөрийг сэтгэн

    Мэс билүүдмүй

    574.Аргаар эс болсныг 

    Ял асуун цээрлүүлсүгэй

    Алга хавсран сөгдсөнийг

    Амь өршөөн дагуулсугай

    576.Ан ав, алба барих хийгээд

    Аян дайн,арилжааны олзыг

    Атга чимх хоцроол үгүй

    Алтан санд хураан арвижуул

    589.Арцалдах дайсны

    Олноос бүү сүрд

    Аймхай мөхөс хэмээн

    Омтгойрон бүү бард

    Алалдахуй дор

    Хэцүүг мэдтүгэй

    Арга башир

    Үлэмжийг санагтун

    590.Давамгай хүчтэнийг

    Мэхээр унага

    Даамай хэцүүг

    Аргаар мохоо

    Дорой сулыг

    Сүрээр сөхрүүл

    Дагаар орогчийг

    Өршөөн соёрх

    “мухулайд хэлсэн үг”

    602.Харийг дорой хэмээн басаад

    Хатад эмс уйлуулсан олон

    Хадран загасыг өчүүхэн хэмээж

    Гарын алгаа эсгүүлсэн олон

    621.Дүрэвсэн дайсныг 

    Даран сөнөөхдөө

    Суугуул иргэний

    Сахлыг ч бүү хөнд

    Дутаасан дайсныг

    Даран сөнөөхдөө

    Гуулин иргэний

    Гэзэгтийг бүү уйлуул

    628.Өстөн дайсан хэдүй ч

    Өршөөл соёрхол эгээрмүй

    Өмөг түшигт багтвал

    Өнөд ханьсан дагамуй

    635.Хэрэм цайз босгон бүгж

    Хаалга үүдээ цүүлэн бэхэлж

    Хар санаа өвөрлөн сууж

    Ханьсан эедэх ёсон үгүй

    650.Угтах дайсан

    Ухаантайг мэдтүгэй

    Отох дайсан

    Овтойг санатугай

    Алалдах тулаан

    Ан ав бусыг ухагтун

    Анхны ялагдал

    Хожмын цээр болтугай

    “анхны ялагдлын тухай”

    660.Дайтахуйд сүйдсэн балгадыг

    Даруй босгон сэхээгтүн

    Дагаар орж бүтэн үлдсэнийг

    Даргачийн үгээр тохинуулагтун

    “дайлсан хотуудын тухай”

    661.Балгадыг засах төр ёсонг

    Эзэн даргач нар сурагтун

    Балгад хоорондын харгуйг

    Энх амар болгогтун

    “монгол даргач нарт”

    ХАРЬ ДАЙСАНД ХАНДСАН ЗАРЛИГ

    Чингис хаан айлдруун

    94.Атаархагч муу хүмүн

    Араат могой мөн буюу 

    Араат могой хадрах гэвэл

    Хадраа хатгалд бүү орогтун

    “тоорил ханд”

    95.Арга мэхт хорлох гэвэл

    Ам хэлээ ололцон биширмүй

    Атаач хэрэв хорлох гэвэл

    Амин зуураа хэлэлцэн итгэмүй

    “тоорил ханд”

    83.Үнэн хүчийг эс үзүүлэв

    Үнэгэн овоос үхэтхийв, чи

    Үг андгайдаа эс хүрэв

    Хар санаснаас халив, чи

    “Бүри бөхөд хэлсэн үг”

    124.Өглөө хэлснээ үдэш  умартаж

    Үдэш хэлснээ өглөө буцвал

    Эрхэм нэрээ барах ичгэвтэр

    Эрх,хүндээ хөнгөлөх шившиг

    “мүнүиг эцэгт хэлсэн үг”

    125.Дээгүүр авираа

    Татсан бөгөөс

    Дээлийн энгэрээ

    Норгохгүй сэн

    “мүнүиг эцэгт хэлсэн үг”

    186.Аяганд хийсэн хорт ундааг

    Андуурч өөрөө уухтай адил

    Атгаг муу санааны уршиг

    Амиа хорлохтой адил буюу

    “ван ханыг дурссан үг”

    426.Иргэн олон чину өлбөрч байхад

    Идэх уух хоолой яаж давна вэ

    Эзэн муутын эгэл зүдүү иргэн

    Эзэн сайтын нохойноос дор аж

    “жарудын ванчугт”

    560.Алба барих боол бусыг

    Алтан хаан мэдтүгэй

    Аюулган айлсах ёсон үгүйг

    Алтан улс дагатугай

    ”алтан улсын хаанд”

    564.Ашиг харж төр түшилцэгч

    Атаатнаас дор аюул удмуй

    Олз хайж ханьсагч садан

    Орд гэр цөлмөн хоосолмуй

    “тэрсэлсэн авга нартаа”

    493.Хамаг монголыг хамх цохиж

    Хаан Чингисийг мөхөөе гэв үү

    Андгай тангарагаас няцаж

    Алалдах дайсан болов ,чи

    Хамаг монгол сэртүгэй

    Мөхөх сэхэхээ үзтүгэй

    Хаан Чингис хатуужсугай

    Хөх монголоо өмөөрсүгэй

    “жамуха цэрэглэсэн тухайд”

    500.Хаан эцэг та бид хоёр

    Хасаг тэрэгний хос арал бус уу

    Хос арлын нэг хугарах ахул

    Хасаг тэрэг үл хөдлөх бус уу

    “тоорил ханыг ятгасан үг”

    501.Хагацаах ятгалгад та бүү итгэ

    Ханьсах барилдлага та бүү тасла

    Хугарсан арлыг бүтэн болгосу

    Хасаг тэргээ хөдөлгөн одсу бидэн

    “тоорил ханыг ятгасан үг”

    502.Авга та нар намайг орхиж

    Атаатан мэт юунд адлав

    Андгай цуцлан тэрсэлбэл

    Амь тасла хэмээсэн бус уу

    “алтан хучир хоёрт”

    591.Өш зангидан

    Өрвөлзөх дайснаас

    Өшил өшиж

    Ял асуун мордсугай

    Өр өмлөн 

    Алан хядагч тэдэнд

    Өршөөл үгүйг

    Мөнх тэнгэр мэдтүгэй

    “сартуулыг дайлах тухай”

    582.Мөнхөд өс зангидвал

    Мөхөх ёр нүүрлэмүй

    Мөнх тэнгэр хилэгнэвэл

    Хөрсөт эзгүйрэх буй за

    “алтан улсын тухай”

    596.Ам өчгөөсөө няцан тэдэнд

    Аргацаан зорьж ял асууваас

    Аргал түүхээс юун бэрх аж

    Алсад дайлаар мордон бүхүйд 

    Азнан тэднийг орхин одсугай

    “тангудын эздийн тухай”

    619.Мөнх тэнгэр ивээн соёрхож

    Мэндийн жолоо татан ирвээс

    Хөх Монголын хаан эзэн би

    Хэр доройг тэдэнд мэдүүлсүгэй

    Өстөн Тангуд хөрсөтөд буйг

    Өглөө бүр над дор сануулсугай

    “тангудыг дайлах тухай”

    622.Урьж үл өгвөл

    Уруул бүү хөдлөгө

    Хүргэж үл өгвөл

    Хуруу бүү хөдлөгө

    Дайснаа дараад

    Даруй буцагтун

    “гуулин улсад одогсодод”

    623.Хөх Монголын элчийг хөнөөсөн

    Харийн хаадаас ял асуусугай

    Магад үнэн эл шудрагуу ёсонг

    Мөнх тэнгэр таалах болтугай

    “харь эздээс ял асуух тухай”

    624.Өстөнд өршөөл үгүйг мэдтүгэй

    Өр өмөлсний төлөөс нэхтүгэй

    Хэцүү их алдараа дуурсгатугай

    Хөх Монголын суу бадартугай

    “сартуулыг дайлах тухай”

    625.Алтан аргамж тасласан

    Алуурч султан чи мэдтүгэй

    Хөх Монголын олон элчийг

    Хэдэнтээ алан хядав ,чи

    Хатгалдая хэмээн өдсөн тул

    Ял асуун дайлаар ирэв ,би

    Цэргээ засан угтагтун,чи

    Цээлийн усыг тасартал

    Цэгээн чулууг цууртал

    Цэрэглэн тулж хатгалдсугай

    “дайн зарласан тухай”

    626.Хүчирхэн хядаж тэрслэгчийн 

    Хүзүүг тасар хянгардсу,би

    Оморхон алж омтгойрогчын

    Омрууг охорсгон огтолсу,би

    “сартуулыг номхотгох тухай”

    627.Харь иргэн хэдүй ч

    Халдах дайсан бус бол

    Айлгах цочоохыг цээрлэ

    Алах талахыг тэвчигтүн

    “харийг дайлах тухай”

    629.Өргөл эс болговол

    Өнчин ишиг ч бүү ав

    Итгэл сэтгэлээ өгвөл

    Ирт мэс бүү далайгтун

    “дагаар орогсодын тухай”

    630.Сартуулын иргэн та олон

    Сонсогтун,Бүү аюугтун

    Сартуулын алуурч эздээс

    Ял асуухаар морилов ,би

    Мунхаг ноёдыг цээрлүүл хэмээн

    Мөнх тэнгэр намайг илгээв

    Дайтая хэмээн өдөж даллаад

    Далдран дутаах ичгүүр бус уу

    Аламгай олон иргэнээ хаяад

    Амиа аргацаах шившиг бус уу

    “бухар хотын иргэдэд”

    631.Хаалга үүдээ нээн угтвал

    Халдан талхихгүйг ухагтун

    Хангинах зэвсгээр угтах ахул

    Үнсээр хийсгэхийг мэдтүгэй

    “бухар хотын иргэдэд”

    636.Мунхаг эзний золиос болж

    Махан цайз бүү босго

    Ялт эзний төлөөс болж

    Ясан хэрэм бүү овоологтун

    637.Өвдөг сөхрөн

    Өршөөлд багтагсад

    Өш өвөрлөн

    Мэс билүүдвэл

    Үнсээр хийсгэх

    Цааз буйг мэдтүгэй

    Иргэн олонд

    Сайтар сануултугай

    “сартуулын цэрэг иргэнд”

    643.Алтан хаан асан чи

    Аргацаан буцдаг бус уу

    Аль нүүрээ харуулж

    Ах хэмээн аргадав,чи

    Хаан цол чамд

    Ахдан буйг мэдтүгэй

    Харьяат ван болж

    Алс нутаг сахигтун

    Мөнх тэнгэр гэсгээн

    Мөхөл чамд соёрхов

    Ниргэсэн хойно хашгиравч

    Аврал үгүйг ухагтун

    “зүрчидийн алтан хаанд₮

    658.Хөх Монголын элчийг

    Хөнөөж яахин зүрхлэв,тэд

    Хэлэлцэн эедэх ёсонг

    Хэрэглэн эс мэдэх аж,тэд

    Өөдөө харвасан зэв

    Өөрийн толгойд халтайг

    Өс зангидсан тэдэнд

    Өвдөг сөхөртөл мэдүүл

    662.Аму будаа ,алим ургуулах

    Агуурс бүтээж,бөс нэхэх

    Алт мөнгөөр дарх үйлдэх

    Алив сайныг ёсоор үйлдэгтүн

    “сартуулыг засах тухай”

    Хөх Монголыг цөөн гээд

    Хор зэвсгийг хураана гээд

    Найманы Таян цэрэглээд

    Нартаас хагацсан удаа буй

    Эл мэт эндүүрэл эмэгнэлийг

    Эл хөрсөтөд цээр болгосугай

    “дайн өдөөх уршиг,цээр”

    666.Алт мөнгөөр гайхуулж

    Алалдая хэмээн дуудав ,тэд

    Дайтаж сурсан эсэхийг

    Давхар сонжих аж,тэд

    Сартуулд саатахуй дор

    Тангуд нохос зоолсон аж

    Цэрэг засан хөдөлсүгэй

    Хэр зоолсныг үзсүгэй

    “тангудад морилохын өмнө”

    667.Улс гэрээ мөхөөвөл

    Уулын чинээ алтаар яах аж

    Ураг иргэнээ хөнөөвөл

    Утсын чинээ амиар яах аж

    “тангудын эздэд”

    678.Хар тангудыг гэсгээвэл

    Хааны аминд халтай гэв үү

    Тэрсүүдийг эс цээрлүүлбэл

    Тэнгэр үл таалах бус уу

    “тангуд занасны хариуд”

    680.Хар тангудын хараалч

    Хад сэтэртэл хараавч

    Хөх Монголыг мину

    Хөнөөж үл мөхөөмүй

    681.Үхэл мөрөөдсөн чавганцад

    Үйлийн шидмэс зөв буй за

    Үгүйрлээ далалсан дайсанд

    Үнсээр хийсгэх зөв буй за

    “дайсагнаж хатгагсдад” 

    ДЭЛХИЙГ ЗАСАХ ЁСОН

    Чингис хаан айлдруун

    217.Сав шимийн жам ёсон

    Эвдрэх бүтэхүйн орчил аж

    Сав дүүрэн сувд эрдэнэ

    Бүтэх сарнихуйн бэлгэ аж

    434.Эл хөрсөт хэдүй

    Уужим гэлээчү

    Эзэн үгүй бол

    Өнчин лугаа адил

    435.Этүгэн хэдүй 

    Элбэг баян гэлээчү

    Иргэн үгүй бол

    Бэлбэсэн лугаа адил

    459.Эл хөрстөд улс иргэн 

    Хэдүй олон боловч

    Ээх ганц наранг

    Шүтэн аж төрмүй

    460.Хөрсөт этүгэн үгүй ахул

    Хүмүн амьтан огоот үгүй

    Хүмүн амьтан үгүй ахул

    Улс аймаг огоот үгүй

    Улс аймаг үгүй ахул

    Засах төр огоот үгүй

    Засаглах төр үгүй ахул 

    Эзэн хаан яахин байх аж

    Төр улсыг засах үйлд

    Эл жам ёсонг бүү огоор

    655.Даян дэлхийн иргэнийг

    Түвшитгэн засья гэхүл

    Даяар олон иргэнийг

    Хураан эедүүлэх болой

    Дэлхийн хүмүн олныг

    Эедүүлье хэмээвээс

    Далай их сэтгэл хийгээд

    Итгэлийг олохыг хичээгтүн

    “дэлхийг засах ёсон”

    531.Одот тэнгэр орчиж

    Хөрстийн заяаг зөгнөмүй

    Одод чуулан төвлөрөх

    Хөрсөт амаржих дохио аж

    656.Эгэл иргэн олны

    Сэтгэл итгэлийг олохуй дор

    Энэхэн дэлхий даяараа

    Энхжин амгалан болмуй

    “дэлхийг засах ёсон”

    657.Хол ойрын хүмүний 

    Сэтгэлийг сэвтээн алдвал

    Хотол дэлхийг алдсанаас

    Ялгаа үгүйг мэдтүгэй

    659.Хэл амаа ололцох элчийг

    Хан эзэн мэт хүндлэгтүн

    Хэлэлцэн эедэх ёсонг

    Хөрсөт даяар сахигтун

    “элчийг хүндлэх тухай”

    663.Өстнөө өвдөглөн дарав

    Өрнө хаяагаа энхжин болгов

    Алах хядахыг засаглан хорив

    Айлсах ёсонг хууль болгов

    “өрнө дахиныг зассан тухай”

    664.Харь иргэнийг дагуулах хялбар ч

    Хардах санааг таних бэрх

    Сэтгэл итгэлийг олон хураавал

    Сүүдэрт биес хаа холдох аж

    665. Улс засах эрдэм сурсан ахул

    Дэлхийг засаж магад чадмуй

    Ухаант өтгөсийг түших ахул

    Даяар олон даган биширмүй

    “дэлхийг засах тухай”

    676.Наран ургахаас шингэхүй хүртэл

    Нармай гүр улсаа энх болгогтун

    Эл олон,бус элэгтнийг эедүүлж

    Итгэл сэтгэлийг олж бүл болгогтун

    690.Мөнх хөх дээд Тэнгэр

    Ээл өлзийт эл Этүгэн

    Эцэг эхийн барилдлагат

    Хүндлэхүйн оройн дээд буюу

    “хүндлэхүйн дээдийн тухай”

    691.Эцгээс үүдэн олдож

    Эхээс нярайлсан бидэн

    Тэнгэр ,Этүгэн соёрхсон

    Хүмүн төрхт үрс буюу

    694.Суу билигтээ дээдэлж

    Эе зангиагаа бөхлөгтүн

    Хөх Монголоо дархалж

    Хөрсөтөд манлай болгогтун

    695.Эв эеийг бусниулж 

    Эвдрэлцэн дайсагнахыг

    Эл хөрсөт даяараа

    Эцэс болгож цээрлэтүгэй

    “этүгэний хотол олонд”

    696.Эв эедэн найрамдах

    Эрхэм сайн ёсонг

    Эл хөрсөт даяараа

    Энхжих засаг болгосугай

    “дэлхийн хотол олонд”

    ТӨР ТҮШИХЭД ЦЭЭРЛЭХ ИНУ

    Чингис хаан айлдруун

    468.Үй олны  эд баялгийг

    Амин зуураа завшаад

    Уран худал хэлэгчийг

    Аргадан түшихийг цээрлэ

    469.Зуу наслах заяагүй байж

    Зувчуулах олзлоход шунаж

    Мянган жил эдэлж барахгүй

    Эд эрдэнэс хураахыг цээрлэ

    470.Заяа төөргөө мэдэхгүй байж

    Мөнх бусыг мартан мунхарч

    Зуурдын жаргалд сатааран

    Эрх мэдэлд шунахыг цээрлэ

    600.Дээгүүр суудал эзлэв гээд

    Сэцэн мэргэн үл болмуй

    Дээлийн сайныг өмсөв гээд

    Саруул ухаант үл болмуй

    601.Хуучин дээл сэмэрвээс

    Харгана бутанд торох аж

    Харийг даган салбалзаваас

    Хан харц хоёр сацуу болмуй

    605.Хастөрийн үйлс дор

    Холбирон булзахыг цээрлэ

    Хаан эзний хажууд буйд

    Зулгуйдах зусардахыг цээрлэ

    606.Аху төрийг түшилцэх ахул

    Худал хуурмагийг цээрлэ

    Ахлах суудал эзлэх ахул

    Хэрцгий авиртыг огоот цээрлэ

    607.Хааны хэшигт багтах ахул

    Хөлжих баяжихыг цээрлэ

    Дархан эрх эдлэх ахул

    Дураар авирлахыг цээрлэ

    608.Дээдсийн зэрэгт хүрсэн ахул

    Дэмий донгосохыг цээрлэ

    Олны эзэн болсон ахул

    Ойворгон овилгогүйг цээрлэ

    609.Орд өргөөнд орж гарахдаа

    Хов зөөхийг огоот цээрлэ

    Ордонд хэлэлцэх үгийг

    Хаяанаас чагнахыг цээрлэ

    610.Засаглах эрхэт болсон ахул

    Завсраас завшихыг цээрлэ

    Даргачийн эрхэт болсон ахул

    Дордсыг зовоохыг цээрлэ

    611.Мэдэл үлэмж болсон ахул

    Мэргэдийг адлахыг цээрлэ

    Сэцдийн суудал эзлэх ахул

    Сургаал харамлахыг цээрлэ

    612.Өндөр өтгөсийн өөдөөс

    Хялайж харахыг цээрлэ

    Өөрийн гэмийг далдалж

    Өрөөлийг гүтгэхийг цээрлэ

    613.Төр засалцсан гавьяа буй ч

    Засаглахуйг зөрчихийг цээрлэ

    Төрөл саднаа дотночлон

    Гэмийг цайруулахыг цээрлэ

    614.Эрх дархад шунахайран

    Эе бусниулахыг цээрлэ

    Дээдсийн суудалд санаархан

    Далдуур үгсэхийг цээрлэ

    615.Тулгуур төрийн хэргийг

    Цалгардуулахыг цээрлэ

    Аху төрийн үйлсийг

    Алгуурлахыг цээрлэ

    616.Дагаар орсон харь иргэнийг”улсыг”

    Дарлах зовоохыг цээрлэ

    Дагалдах нөхөр сүүдрийнхээ”сэлт”

    Итгэл эвдэх, сэвтээхийг цээрлэ 

    617.Харь улсын эзний элчийг

    Айлгах ичээхийг цээрлэ

    Хүндлэх дээдлэх ёсонг

    Зөрчих осолдохыг цээрлэ

    АХУ ТӨРИЙН ҮЙЛСЭД 

    Чингис хаан айлдруун:

    30.Аху төр,хотолд тустай

    Алив сайн үйл хэргийг

    Ацаглан алмайрч

    Хойш бүү тавигтун

    31.Сайн муу үйлийн

    Үр, уршгийг танигтун

    Сайн үйлийн үр

    Сэтгэл зөвийн шинж

    Саар үйлийн уршиг

    Санаа муутын гэм буюу

    48.Мунхагуудын дор дарагдсан

    Ганц сэцнийг тэтгэвэл

    Мунхагуудын үүдсэн балгийг

    Галаар сөнөөх мэт арилгамуй

    68.Уснаас гаргасан загас адил

    Умалзан гаслахаа больсу

    Учиртай үгээ хэлэлцэн байж

    Улс гэрээ засан амаржуулсу

    69.Түших ах дүүс үгүй ахул

    Түйвээх дайсны идэш болмуй

    Төрөл элгэн эв үгүй ахул

    Төрсөн бие оорцог болмуй

    72.Эцгийн голомтоо бадраамуу бид

    Эрэлхэг алдрыг өргөмү бид

    Хагацсан улсаа хамтатму бид

    Бутарсан улсаа бүрдүүлмүү бид

    127.Өөдлөе гэхүл

    Эв эеэ хичээ

    Өнөржөе гэхүл

    Эсэн энхийг хичээ

    128.Арга билиг хоёрыг

     Хослон хэрэглэвээс

    Алив хүчтэнг

    Аргандаа оруулмуй

    129.Арга билгийг эс ухан

    Үл мэдэх аваас

    Алгандаа буйг

    Тогтоохуйяа бэрх

    189.Бүтэл үгүй эзэнд

    Бүл болон зүтгэснээс

    Түмэн олныхоо тулд

    Бүтэн биеэ тушааж

    Тугал хариулах ахул

    Төрөл элгэндээ тустай

    230.Алив үйлийг сэдэн үүсгэхүйн өмнө

    Авах гээхийн ухаан заран тунгаа

    Нэгэнт үүсгэсэн үйл хэргийг

    Нэт бэрх хэмээн хойш бүү тави

    Үүсгэсэн хэргийн 

    Үр бүтээлийг үз 

    Үүсгээд бүтээгүйн

    Уг шалтгааныг ол

    Үүсгээд бүтсэний 

    Аргыг дадуул

    Үүсгэж чадаагүйн

    Эш мухрыг шинж

    232.Сайн үйл хэргийг

    Мунхаг үл бүтээмүй

    Сайн нэр төрийг 

    Муу үйлээр үл олмуй

    233.Ноён хүмүн

    Ариун эс явбал

    Буурсны хойно 

    Гутан гэмшмүй

    234.Баян хүмүн

    Эдлэн эс чадваас

    Үгүйрсний хойно

    Гаслан гэмшмүй

    236.Зорьсон үйлс

    Эс бүтвээс

    Зовсны хойно

    Зүдэн гэмшмүй

    248.Муу хүмүнийг

    Үйлэнд зарвал

    Мунгинан осолдож

    Үйлс үл бүтээмүй

    249.Үйлэнд зарах хүмүнийг

    Зөв таньсан ахул

    Бэрх үйлийг боловч

    Бүтээж магад чадмуй

    254.Хоёр хүмүн эвтэй болбоос

    Төмөр хүрээ мэт бэх

    Хорин хүмүн эвгүй болбоос

    Эвдэрхий хүрээ мэт хэврэг

    255.Өнөр хүмүн эвгүй болбоос

    Өнчин хүмүний доог болох

    Олон хүмүн эвгүй болбоос

    Оорцог хүмүний инээд болох

    358.Арванг ахлах даруга

    Арван өрхийн эзэн буюу

    Аж төрөхүйг залах

    Аху төрийн элч буюу

    413.Өөрийн хэргээ бүтээгч хүмүн

    Өрөөлийн хэргийг бүтээж чадмуй

    Төр түмний үйлс бүтээгч 

    Төрөө засалцаж магад чадмуй

    414.Аж төрөл ,түмэнд тустай

    Авьяас хэнд буйг танин хэрэглэ

    Нямбай залхуу үгүйг

    Хөсгийн даргачаар хэрэглэ

    Нүд хурц, чих сонорыг

    Хэвтүүл харуулд хэрэглэ

    Номой молхи хүмүнийг

    Мал адуулахад хэрэглэ

    Айл гэрээ төвхнүүлэгчийг

    Арван,зуутыг ахлуулагтун

    427.Цагаан хэрмээс өмнө зүгт

    Харь иргэн суурьшмал тул

    Газрын шим шүтэн аж төрмүй

    Цагаан хэрмээс умар зүгт

    Хөх Монгол нутагшсан тул

    Малын шим шүтэн аж төрмүй

    438.Хатуужвал ашид зовлон үгүй

    Сэрэмжилбэл ашид аюул үгүй

    Ханьсвал ёстөр сахигтун

    Саднасавал эв эе хичээгтүн

    472.Ах дүүс,иргэн олон

    Та нар мину

    Аху төр,улсын

    Авралын сүлдэн буюу

    473.Үүнээс хойш ургын урагт

    Эл улс, хас төрөө

    Үүрд мандуулан 

    Хөх монголоо дархалья

    Мөнх тэнгэрийн дор

    Хөрсөт буй цаг дор

    Хөх монгол орштугай

    Мандан бадартугай

    474.Алд бие амсу хэмээвээс

    Аху төр мину алдаруузай

    Бүтэн бие амсу хэмээвээс 

    Бүрэн улсмину сандруузай

    475.Алд бие мину

    Алжааваас алжаатугай

    Аху төр мину

    Бүү алдартугай

    476.Бүтэн бие мину 

    Зовбоос зовтугай

    Бүрэн улс мину

    Бүү сандартугай

    477.Сэтгэл итгэлээ  өгсөн та олонтой

    Үхэх сэхэхээ хамтатгасугай,би

    Салж хагацахыг өнөд цээрлэж

    Эе зангиаг ашид бөхөлсүгэй,би

    481.Аху төр ,улс гэрээ

    Засан төвхнүүлэхэд

    Аймаг хотлоороо

    Эедэн хичээвэл бүтмүй

    482.Бүтэх төрд бүл болж

    Хүчээ өргөвөөс 

    Бүрэн улсын  мину

    Сүр хүч бадармуй

    483.Бүгдийн эцэг сэцэн оворт ахул

    Хаан хэмээвээс билгэ зохимуй

    Бүхүйн эзэн нас залуу атугай ч 

    Хас төрт ахул сайн болой

    484.Суу билэгт эрдэмт хүмүүнийг

    Хол ойрынхон эзэн мэт биширмүй

    Сэлгэх морь үгүй бядуу түүнийг

    Хамгийн хаан адил хүндэлмүй

    485.Төр ёсонг үл мэдэх хаадаас

    Төвшин шудрага түшмэл дээр

    Түмнээ гэх сэтгэлгүй ноёдоос

    Үнэн зүтгэлт эгэл харц дээр

    487.Ичгүүр үл мэдэх хатнаас

    Ичгүүр мэдэх шивэгчин дээр

    Хүмүнжээгүй үр хүүхдээс

    Халамжит боол дээр

    491.Эрэмгий сайнаараа

    Эзэн эс боллоо,би

    Эцэг тэнгэрээс

    Заяат боллоо,би

    Гайхамшигт сайнаараа

    Хаан эс боллоо ,би

    Хан тэнгэр эцгээс

    Заяат боллоо,би

    492.Харьтан дайсныг мину

    Дарж өглөө,өрлөгүүд

    Хамаг олон иргэн

    Сэтгэл хүчээ өглөө,бидэнд

    494.Айл гэр ,аху төр улсад

    Амь бие адил сахин

    Алт эрдэнэс амлан гуйвч

    Алдаж үл болох нууц буй

    495.Ам бүлийн ам задгайрвал

    Амраг ханийн итгэл алдармуй

    Аху төрийн нууц задарвал

    Атаат дайсны идэш болмуй

    508.Олны хүчийг хураая гэхүл

    Сэтгэл итгэлийг ологтун

    Осол үгүй явья гэхүл

    Сэцэн түшмэлээ өргө

    509.Аугаа хүчээ ихэтгэе гэхүл

    Цэрэг иргэнээ тэгш асар

    Уужим сул жаргая гэхүл

    Эв эеэ хичээн бататга 

    511.Есүдэй баатар лугаа адил

    Ер бусын авьяас чадалтан

    Мянга түм буй ахул 

    Ертөнцийг дагуулах хялбар аж

    512.Мянган цэрэг бүрдүүлэхүй 

    Зарлиг буулгамагц бүтмүй

    Манлай жанжинг сонгохуй

    Зүүдэндээ эрэвч олдохгүй

    515.Өтгөс нугуд та нар мину

    Өөрийн тусыг үл санаж

    Өнөр улс, аху төрийн тулд

    Өгүүлж ,зөвлөж,засагтун

    517.Зовж бүтээсэн төрийг мину

    Зонхилон үүдсэн үйлсийг мину

    Амь лугаа адилтган сахигтун

    Ам тангаргаа ашид батлагтун

    518.Хөхрөхүй дор хөрст дээр

    Хүнү өвөг хүч олон өвлөсөн

    Хөх монголоо бүрэн болгосу хэмээн

    Халуун цусаа урсгасан бусуу, та бид

    521.Уужим сул жаргая гэхүл

    Эв эеэ сайтар хичээ

    Ухаан билгээ хурцлая гэхүл

    Эрдмийн шимийг хүртэцгээ

    522.Төр түмний тусын тулд

    Дотносон хичээгчийг тэтгэ

    Төрсөн биеий тусын тулд

    Дотносох зулгуйчийг холдуул

    523.Мөнх тэнгэр соёрхсон

    Хөх монголд заяасан

    Монгол бичиг эрдэнийг

    Төр түмэнд түгээтүгэй

    524.Үсэг бичиг хэмээх эрдэнэ

    Үүрдийн амьтай буюу

    Өгүүлсэн үгийг шингээж

    Үүрдийн өв болгомуй

    525.Алд бие алдран одовч

    “Алтан дэвтэр”т шингээсэн

    Авиа үсэг амилан сэрж

    Айлдсан үгийн сануулмуй

    526.Алтан ургаа мэдсү гэхүл

    “Алтан дэвтэр” ийг үзсүгэй

    Аугаа үйлс бүтээсү гэхүл

    “Алтан дэвтэр” ээс суртугай

    530.Тулгур төрт

    Хөх Монголын заяаг

    Тэнгэрийн эрхэсээс

    Асуун саатагтун

    Төрсөн бие

    Андуурч гэндэх тул

    Төв шударгууг

    Хэлж засагтун,та “үсүн өвгөнд”

    534.Буураа тэмээ болгон явбаас

    Бурантаг юугаан сэтэлмүй

    Боол хүмүн ноён болбаасу

    Хойд урдахаа умартамуй

    535.Хоёр наран ургаваас

    Худгийн ус ширгэмүй

    Хоёр хаан сууваас

    Хамаг улс хагацмуй

    537.Төрсөн бие муухай ч

    Төрдөө үнэнч зүтгэх хүмүүн

    Төв шударгууг хичээх ахул

    Түмний ноён болгосугай

    540.Хамаг олон иргэнээ

    Гагц хөвүүн мэт асарч

    Эцэг мэт сурган засаж

    Эх мэт тэжээн тэтгэ

    541.Биеийн амрыг үл харан

    Бусдад тустайг үйлдэхээс

    Бэргэн үл уйдан хичээвэл

    Дээдсийн явдал ёсонд ойр аж

    542.Сайн хүмүнийг үл ойшоож

    Саар хүмүний үгэнд орж

    Төр засах үйлийг явуулбал

    Төр ёсон алдран завхармуй

    543.Хаан хүмүний аху төр

    Хамгаас суутыг хэрэглэн

    Харц олны сэтгэлийг олбол

    Харанхуйд үл төөрөгдмүй

    544.Хатуу чанга шударгуу бол

    Явдал үйл яв цав бүтмүй

    Хааны зарлиг зөв бол

    Харц дордос даган биширмүй

    545.Сарьсан дээлтэй боловч

    Санаа зөв алив хүмүн

    Сайтар хүчээ өгвөөс

    Сандалтан ноён болмуй за

    549.Хүлэг мориноос буулгүй

    Хөрстийг дагуулах түвэг үгүй

    Хүлэг мориноос буун саатаж

    Төр улсаа төвхнүүлэх бэрх

    550.Хөх Монголын эгэл харцас

    Хөрсөтөд заяасан нутаг уснаа

    Харь боол ,зарц барлагаас дор

    Халаглан зүдэрч амь зуух ахул

    Хамгийг хамтатгах хэрэг юун

    Харийг номхотгох зол юун

    Эгэл дордсыг эс асрах ахул

    Эзэн ноёдыг тэнгэр гэсгээмүй

    554.Мянган жаран элтэл

    Мандсан улс үгүй

    Мянган он улиртал

    Төр эзэлсэн хаан үгүй

    555.Мандах буурах жам ёсон

    Мөнх тэнгэрийн соёрхол буй за

    Хөх Монгол мохош үгүйг 

    Мөнх тэнгэр таалах буй за

    556.Улиран одсон мянган жилийг

    Буцаан элээж хэн чадах аж

    Угтан айсуй түмэн жилийг 

    Зөгнөн хэлж хэн чадах аж

    557.Улс Монголын үрс хойчис

    Эзэн ёсоор эрмэлзэн хичээвэл 

    Угтан айсуй түмэн он жилд

    Монголын заяа алзахгүй буй за

    558.Хөх Монголын уужим хөрсөтөд

    Мянган толгойт могой амилуузай

    Хойчыг залгамжлах монгол үрс

    Өлөнд хучигдсан өгөр болуузай

    559.Хиад боржигины сүлд тугийг

    Хаан эцгийн гал голомтыг

    Хөвүүдийн отгон сахин мэдтүгэй

    Хас төрөө дээдлэн түштүгэй

    561.Аугаа их улс иргэнээ

    Алаг үгүй тэнхрүүлж

    Аху төрөө шудрага болгож

    Алдарших сайн нэр олмуй

    562.Төр ёсон шударгуу бол

    Түмэн олон биширмүй

    Төрсөн элгэн эвт бол

    Түшсэн бүхэн биширмүй

    563.Эрхэт сайд мэргэн бол

    Эгэл олон биширмүй

    Эцэг үрс элбэрэлт бол

    Элгэн садан биширмүй

    566.Улс гүрэн мандах буурахуйн зөн

    Дотор гадна ээл,халаас болмуй

    Улс эвтэй,халдах дайсан үгүй бол

    Ургах наран адил өөдлөн мандмуй

    570.Анагаах увидаст өвс үндэс

    Ариг гамтай түүж хэрэглэ

    Алтайн хойлог амтай тул

    Аяга шөлөөр шарх эдгэмүй

    575.Хаан эзний эрдэнэс баялаг

    Хөх Монголын өмч буюу

    Хааны сан арвижих ахул

    Хамаг Монголд тустай буй за

    576.Ан ав, алба барих хийгээд

    Аян дайн,арилжааны олзыг

    Атга чимх хоцроол үгүй

    Алтан санд хураан арвижуул

    577.Зарахаас олохыг түрүү болго

    Задгай сулыг цэгцтэй болго

    Завсраас завшихыг тас хори

    580.Хаан хүмүн жаргахдаа

    Хас төрийн сайнд жаргаюу

    Харц хүмүн жаргахдаа

    Хааныхаа сайнд жаргаюу

    581.Хаан эзний сайныг

    Харцас үл мэдэх аж

    Хаанаас хагацсан хойно

    Хааныхаа сайныг мэдэх аж

    582.Мөнхөд өс зангидвал

    Мөхөх ёр нүүрлэмүй

    Мөнх тэнгэр хилэгнэвэл

    Хөрсөт эзгүйрэх буй за

    583.Улсын эзэн мунхарвал

    Завсрын сайд завшмуй

    Ухаант мэргэд адлагдвал

    Засаглах ёсон завхармуй

    584.Дээдсийн эрхэмсэг хэтийдвэл

    Дэмий балай амташмуй

    Татвар гувчуур хэтийдвэл

    Дордос зовлонд унамуй

    598.Ухаант мэргэд төрийн тулд

    Үг хэлэлцэн үнэнд хүрмүй

    Ухвар мөчидүүд өөрийн тулд

    Үг хэрэлдүүлэн эв эвдмүй

    603.Дээлийн сайн хуяг бөгөөтөл

    Хурим найрнаа үл өмсмүй

    Үгийн сайн зарлиг бөгөөтөл

    Хурилдай дуустал үл өгүүлмүй

    618.Аху төрд хүчээ өгөгч хүмүн

    Алив үйлд шударгууг эрхэмлэ

    Авах гувчихыг гол үл болгон

    Асрах тэтгэхийг урьтан хичээгтүн

    620.Хөх Монгол гүрний

    Суурин гал голомтыг

    Хар хүрмэн чулуут

    Орхоны хөндийд үүсгэсүгэй

    Өнө эртнээс өвөг Монгол

    Өвлөн соёрхсон эл нутагт

    Өргөө хүрээг суурьшуулан

    Өнөр өтгөн жаргатугай

    652.Эцэг эхээ эс ачилбал

    Эл наснаа эс өөдөлмүй

    Суу билигтийг эс асарвал

    Санасан үйлс эс бүтмүй

    653.Газар хөдлөн хилгэнэх

    Галт аянга ниргэх

    Галба юүлтэл үерлэх

    Гэмт үйлийн гэсгээл буюу

    687.Сав шимийн жам ёсон

    Эвдрэх бүтэхүйн орчил аж

    Сав дүүрэн сувд эрдэнэ

    Бүтэх сарнихуйн бэлгэ аж

    692.Эцэг тэнгэр,эх Этүгэн

    Эгүүрд эелдэн тэтгэмүй

    Хөх Монголын үрс хойчис

    Хүмүн биедээ эзэн бологтун  

    693.Хөхрөхүй дор мандсан

    Хөх Монгол улс гэрээ

    Хатан болд хүрээ мэт

    Хатамжлан бат сахигтун

    Хаан хүмүний аху төр

    Хамгаас суу билигтийг

    Хас төрөө түшүүлбэл

    Харанхуйд үл төөрөгдюү

    ШАШИН СУРТАЛЫН ТУХАЙ

    Чингис хаан айлдруун

    633.Алив сурталтан айлсаж

    Ах дүүс мэт ижилдэгтүн

    Атаа өвөрлөн арцалдвал

    Аврал үгүйг мэдтүгэй

    634.Ману суртал илүү хэмээн

    Мэтгэлцэн бүү дайсан босго

    Чинү суртал буруу хэмээн

    Чичилцэн бүү алалдагтун

    “сартуулын шүтлэгтэн олонд”

    632.Аллах хүчтэй хэмээн

    Архиран бүү омтгойрогтун

    Аллах айлдсан хэмээн

    Алалдах шалтаг бүү болго

    “ислам шашны дээдэст”

    651.Мэргэн аршийн үг

    Миний сэтгэлд идээшив

    Гэгээн аршийн үг

    Гэмийг ялган мэдүүлэв

    “чанчун аршын тухай”

    654.Хутагт аршийн үгийг

    Бичгээр буулган автугай

    Хотол олон иргэнд

    Билиг болгон түгээтүгэй

    “номын дуу сонсоод”

    ЭЗЭН НОЁДОД САНУУЛАХУЙ

    Чингис хаан айлдруун : 

    215.Санаа үгүй сайныг

    Сануулан ухааруулсан

    Саар гэм алдсыг

    Хэлж залруулсан

    Эгэл харц хэнийг боловч

    Эрдэнэсээр урмыг тэтгэгтүн

    220.Бидэн лүгээ дотносон

    Башир үгүй дагаж

    Буй эрдмээс сурья гэх

    Бус хүмүнийг бүү хажигла 

    430.Хүй элгэнээс хагацваас

    Харь хүмүний идэш болмуй

    Ураг элгэнээс хагацваас

    Харь улсын боол болмуй

    431.Хаалганаас унасан цасыг

    Хотны шороо аварюу

    Хатгалдах дайсан халдваас

    Хуучин ураг аварюу

    432.Өмнөөс цас унавал 

    Өлгийн шороо аварюу

    Үхэлдэх дайсан халдвал

    Өтгөсийн ураг аварюу

    461.Түмэн олонд хэн хэрхэн

    Зовлон удах хэмээвээс

    Арслан мэт ноёдыг дагах

    Барс мэт түшмэл аж

    Барс мэт ноёдыг дагах

    Ирвэс мэт түшмэл аж

    462.Хотол олонд хэн хэрхэн

    Зовлон удах хэмээвээс

    Ирвэс мэт ноёдыг дагах

    Чоно мэт түшмэл аж

    Чоно мэт ноёдыг дагах

    Үнэг мэт түшмэл аж

    466.Эрхэм эзэн ноён 

    Ураг төрлөө дотночлоод

    Үл таних иргэнийг

    Хажиглан дарлахыг цээрлэ

    467.Баян эрхэм ам бүл

    Амин хувиа хичээгээд

    Барлаг харцыг мөлжин

    Адлан зовоохыг цээрлэ

    513.Хамгаас сэцэн суу үгүй би бээр 

    Хаан болох гавьяа үгүй

    Хагацаш үгүй та олон  элгэнээс

    Хаан эзэн сонговол зөв бус уу

    551.Хүмүний эзэн бологч

    Өөрийн гэмийг мэдтүгэй

    Хүмүний нөхөр бологч

    Өөрийн сэтгэлийг шинжтүгэй

    552.Төр түших хүмүн 

    Төв шударгууг эрхэмлэгтүн

    Төр засагч түшмэл

    Түмний сэтгэлийг ологтун

    583.Улсын эзэн мунхарвал

    Завсрын сайд завшмуй

    Ухаант мэргэд адлагдвал

    Засаглах ёсон завхармуй

    584.Дээдсийн эрхэмсэг хэтийдвэл

    Дэмий балайд амташмуй

    Татвар гувчуур хэтийдвэл

    Дордос зовлонд унамуй

    585.Харийг даган дууриавал

    Хөх Монгол гутмуй

    Хахаж цацатлаа баяжвал

    Хамаг олон жигшмүй

    597.Дээгүүр суудалтыг

    Бүү зулгуйд,хүндлэгтүн

    Доогуур суудалтыг

    Бүү алагчил,тэтгэгтүн

    599.Төр ёсонг мэдэхгүй байж

    Төр засах гэвээс инээдэм

    Эхнэр эмлэхийг мэдэхгүй байж

    Эцэгтээ сургах гэвээс шившиг

    644.Хаан хүмүн жаргахдаа

    Төрийн сайнд жаргаюу

    Хамаг бүгд жаргахдаа

    Хааныхаа сайнд жаргаюу

    645.Хаан эцэг хүмүн

    Далай мэт сэтгэж

    Хамаг олон иргэнийг

    Алаг үгүй асрахдаа

    Сайн мууг ялгаж

    Үнэн худлыг салгаж

    Сайшаал хийгээд ялыг

    Шудрагуу хэрэглэх ахул

    Төр,улс мандаж

    Түмэн олон жаргамуй

    646.Хаан хүмүн хамаг эрхийг баривч

    Хайрлах сэтгэл үгүй догшин ахул

    Хамаг олон өнгөндөө хүндэлж

    Хэнхдэгийн цаана жигшмүй

    647.Хаан хүмүний сайныг

    Харц олон үл мэдмүэ

    Хаанаасаа хагацсан хойно

    Хааныхаа сайныг мэдмүй

    648.Өнгөч зусарч,мэхэт хүмүн

    Зөөлөн худал өгүүлэн байж

    Өндөр дээд эрхэт болоод

    Зарц харцаа залхаах аж

    649.Олон цөөн иргэнээ

    Асрах авиргүй эзэн

    Оцойн суугаад улих

    Араатан адил буюу

    661.Балгадыг засах төр ёсонг

    Эзэн даргач нар сурагтун

    Балгад хоорондын харгуйг

    Энх амар болгогтун

    “монгол даргач нарт

    668.Хаан хүмүнд ханьсав хэмээн

    Хазгай бурууг бүү үйлдэгтүн

    Хас төрийг түшив хэмээн

    Харц олноо бүү огоорогтун

    “шадар дотно хүмүн нарт”

    669.Эзэн хаанд дотносов хэмээн

    Эрээ цээр үгүй бүү авирлагтун

    Эзний эрхэт болов хэмээн

    Эдлэх ,гувшихад бүү шунагтун

    671.Эрх дархдаа эрдэхийг тэвч

    Эв эеийг эрхэмлэн сахигтун

    Эрдэм ухаанд хичээн шамдаж 

    Шудрагуу ёсонг дээдлэн сахигтун

    “ноёд түшмэдүүдэд”

    671.Аугаа ууч сэтгэлийг барьж

    Аху төрд тустайг үйлдэгтүн

    Авах гээхүйн ухаан зарж

    Алдсан ,оносноо дэнсэн ухагтун

    “ер бүгдэд хандсан захиас”

    672.Харах нүдээ бүү цавчигтун

    Хатуу хэцүүгээс бүү зүрхшээгтүн

    Хөх Монголын сууг дуурсгагтун

    Хөрсөт дэлхийг энх болгогтун

  • Ёс суртахуун- төлөвшлийн боловсрол

    Өнөө үед “ёс суртахууны хямрал” хүн төрөлхтний “глобаль” асуудал болоод байна. Дэлхийн улс орнууд “шинэ мянганы иргэдийн ёс зүйн боловсрол”-ын асуудалд анхаарал хандуулж, боловсролыг ёс зүйд үндэслэх нь цаг үеийн хэрэгцээ, шаардлага хэмээн үзэж байгаа билээ.

    Ёс зүй нь хүний үйлдэл, сэтгэл оюуныг зөв замд чиглүүлэх, ёс бус буруу үйлдлээс сэргийлэхэд тусалдаг учраас хүн ёст, зөв сайн, бидний хэлдгээр “хүн чанартай” хүн төлөвшихийн суурь юм. Хүн хүнтэйгээ харьцах ёс суртахууны үнэт чанарыг эзэмшүүлэх, нийгмийн харилцааны бүхий л хүрээнд мөрдөх хэм хэмжээг ухамсарлуулах үйл ажиллагаа, түүний үр дүнг ёс зүйн боловсрол гэнэ.

    Түрэмгийлэл, танхайрал, залилан, авилгал хаа сайгүй байгаа өнөө үед нийгэм, бие хүний ёс суртахууны харилцаа эерэг, сөрөг чиглэлээр хувьсах нь зайлшгүй. Гэхдээ дэлхийн олон нэрт гүн ухаантан, сурган хүмүүжүүлэгчид “хүн өөрөө ямагт зөв сайн үйл хийх, сайн зүйл бүтээх эрмэлзэлтэй байх нь хамгийн чухал”, харин нийгэм бол “хүний ёс зүйн төлөвшлийн шалгуур”,  ёс зүйн боловсрол нь хүхэд залуучууд, бие хүнээс өөрсдөөс нь, гэр бүлээс эхэлж явагддаг прагматик байх ёстой гэсэн санааг дэвшүүлсэн байна.

    Монголчууд эрт дээр үеэс ёс зүйн боловсрол, хүмүүжлийг эзэмшүүлэх ёс зүйн харилцааны 80 хувь нь  гэр бүлд оногддог хэмээн үзэж байсан тул хүүхдээ: “0-3 насанд нь хаан мэт тахи,  4-7 насанд нь хатан мэт тойл, 7-13 насанд нь харц мэт дагуул, 13-25 насанд нь  хань мэт зөвлө” гэж сургаж байжээ. Монгол хүүхдийг монгол хүн болгон хүмүүжүүлж, ёс суртахууныг нь төлөвшүүлэхийн тулд  монгол хүний, гэрийн, төрийн ёсны уламжлал, тухайн хүний ухамсар, соёлын хэмжээг илтгэдэг нийтийн ёс горим, ёс суртахууны эгэл хэм хэмжээ, зарчим, үндсэн ойлголтуудын талаарх суурь мэдлэгийг төрхөөс нь эхлээд гэр бүлд нь, цэцэрлэг, сургуульд нь уян хатан, прагматик хувилбартай эзэмшүүлэн “…хүмүүнлэг, үндэсний дэвшилтэт ёс заншил, ёс суртахууны соёлыг эзэмшсэн, эх оронч, хууль ёсыг дээдэлдэг үзэл төлөвшсөн“   иргэн болгох нь эцэг эх, багш сурган хүмүүжүүлэгч, бид бүхний үүрэг билээ.

    Харин хойч үеээ ёс суртахуунтай, төлөвшсөн иргэн болгон хүмүүжүүлэх аав, ээж, ахмад үе, насанд хүрэгчид өөрсдөө биеэр үлгэрлэн, үр хүүхэд, гэр бүл, нийгэм, улс эх ороныхоо өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэн, өөрсдийн хөдөлмөрөөр, урлаг, сургаалаар үлгэр жишээ болох ёстой. Улс орон маань ч эрх зүйт төртэй, сайн засаглалтай, иргэний ардчилсан нийгэмтэй  орон байхын тулд ёс суртахууны хэм хэмжээ, үндсэн ойлголтуудыг иргэддээ төрхөөс нь эхлээд насан туршид нь тасралтгүй олгох шаардлагатай байна. Учир нь хүн бүр хүнлэг, сайн хүн байж, зөв амьдрах үүрэгтэй.

    Зорилго: Насанд хүрэгчдийн ёс суртахуун-төлөвшлийн боловсролын талаарх мэдлэг чадварыг дээшлүүлэх, улмаар нийгэмд бие даан амьдрах чадвар бүхий ёс суртахууны боловсрол, хүмүүжилтэй иргэн төлөвшүүлэх, тэдний амьдралын чанарыг дээшлүүлж, нийгмийн баталгааг хангах 

    Зорилт:  

    • Сайн ба муу, шударга ёс, үүрэг, нинжин сэтгэл, нэр төр, аз жаргал зэрэг ёс суртахууны үндсэн ухагдахуунуудыг зөв, эерэг талаас нь ойлгуулж, итгэл үнэмшил төлөвшүүлэх
    • Үнэнч байх, хүнлэг, энэрэнгүй байх, хөдөлмөрч хичээнгүй байх, хамтач байх, нийгэм хамт олны үйлсэд бие сэтгэлээ зориулдаг байх, байгаль орчныг дээдлэн хамгаалдаг байх, эх оронч байх зэрэг ёс суртахууны зарчмуудыг баримталдаг болгож, сэтгэлд нь суулгах
    • Хүнийг хүндлэх, дээдлэх, хайрлах, туслах г.м. ёс суртахуун, эрх зүйн хэм хэмжээг баримтлах хүсэл сэтгэлийг төрүүлэх, өдөр тутмын амьдралдаа баримталдаг болгох
    • Үр хүүхэд, гэр бүл, хувь хүн, нийгмийн өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа ухамсарлах чадвартай болгох
    • Харилцааны соёл эзэмшүүлэх, хувь хүн, нийгмийн бүхий л давхаргын хүмүүстэй харилцах чадвартай болгох
    • Нийгэмд өөрийн байр суурийг олох, амьдралаа төлөвлөх, зохион байгуулах, зохицуулах, авч явах чадвартай болгох
    • Ёс суртахуунтай, оюунлаг, хүнлэг “зөв хүн”-иргэн төлөвшүүлэх

    Агуулга

    Дэд сэдэв

    Мэдлэг

    Чадвар

    Хэрэглээ

    Ёс зүйн боловсрол олгож ирсэн түүхэн уламжлал

    Монголчуудын ёс зүйн боловсрол олгож ирсэн түүхэн уламжлал
    • Бидний өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн ёс суртахууны арвин баялаг сургаал, суртлын үлгэр домог, аман зохиол, ардын зан үйл, цээрлэл бэлгэдлээр дамжуулан хойч үедээ өвлүүлсэн эх сурвалж, бүтээлүүдийг уншин дүгнэлт хийж, эрэгцүүлэн бодож, зохих мэдлэгтэй болох, амьдралдаа хэрэглэх чадвартай болох
    • Хүүхэд, дүү нартаа сургамжтай үлгэр уншиж өгөх, зүйр цэцэн үг, сургаал үг цээжлүүлэх, утгыг ярилцах, зохих дүгнэлтийг зөв гаргах
    • Хүүхдийг хүмүүжүүлж ирсэн эцэг өвгөдийн аргуудаас судалж унших, хэрэгцээтэйг нь тэмдэглэх, өөрийн өдөр тутмын амьдралд санаж, мөрдлөг болгох, бусаддаа ярьж өгөх, зөвлөх

    Монгол ардын аман зохиол дахь ёс зүйн үзэл

    Уламжлалт ёс заншил

    Шашин ба ёс зүй
    • Буддагийн сургааль, Есүс Христийн Библи, Хуучин гэрээ, Моисейн Арван хууль, Ислам шашны Коран судар, Күнзийн Шүүмжлэлт өгүүлэл зэрэг болон бусад эртний бүтээлээс хүн төрөлхтөнд шударга ариун, өгөөмөр, өрөвч энэрэнгүй ёсыг эзэмшүүлэх ёс зүйн сургаалиудыг сургаал талаас нь уншиж, , авах гээхийн ухаанаар хандаж, зөв дүгнэлт хийх чадвартай болох.
    • Эрт үеэс улбаатай ёс зүйн сэтгэлгээний түүхийг судлаж зохих мэдлэгтэй болох, бусадтай энэ сэдвээр харилцан ярилцах чадвартай болох
    • Дээрх библи, судар, өгүүлэлд бичигдсэн ёс зүйн сургаалиудаас өөрийн өнөөдрийн амьдралд хэрэглэж болох зүйлсийг тэмдэглэн авах, хэрэглэх
    • Үр хүүхэд, найз нөхөддөө шашин талаас биш, ёс суртахууны талаас нь тайлбарлаж, ярьж өгөх, шударга ариун, өгөөмөр, өрөвч энэрэнгүй, хүн хүнээ хайрлан хүндэтгэх ёсыг сэтгэлд нь суулгах

    Хүмүүжил, ёс суртахууны төлөвшил

    Ёс суртахууны ерөнхий ойлголтууд, үнэт зүйлс
    • Сайн ба муу зүйл, шударга ёс, зүй бус зүйл, аз жаргал, зовлон гуниг, нинжин сэтгэл, нэр төр, гутамшиг, амьдралын утга учир зэргийн талаар зөв ойлголттой болох, ээдрээтэй зүйлсийг даван туулах чадвартай болох,
    • Бие, хэл, сэтгэл- оюуны үйлийг шинжилж, зөв үйл хийхийг хичээх, сэтгэл муу зүйлийг жигшин цээрлэх, сайн үйлийг хөгжүүлэх чадвартай болох
    • Хүний амьдралд юу зөв, юу буруу үйлдэл болохыг ялгаварлан, юу хийх, юу эс хийхийг ухамсарлан ухаарч зан үйл, хэвшил болгох
    • Сайн үйл хийх сэтгэлтэй болох

    Ёс суртахууны зарчмууд
    • Үнэнч, хүмүүнлэг, энэрэнгүй, хүний мөс, чанар сайтай, хөдөлмөрч хичээнгүй, арвич хямгач, хамтач, нийгэм хамт олны үйлсэд бие сэтгэлээ зориулж чаддаг, байгаль орчноо дээдлэн хамгаалдаг, эх оронч сэтгэлтэй болох зэрэг зарчмуудыг амьдралд хэрэглэх чадвартай болох
    • Энэ зарчмуудад итгэл үнэмшилтэй, үнэнч байх, өөрийн амьдралын хэвшил, хэрэглээ болгох

    Зан суртахууны хэм хэмжээ
    • Хувь хүний зан чанарын сайн, муу талын онцлогийг эргэн тойрны хүмүүсийн жишээн дээр эргэцүүлэн бодох, шүүн тунгаах чадвартай болох
    • Өөрийн болон бусдын үйлдэлд ёс суртахууны хувьд үнэлэлт, дүгнэлт өгөх чадвартай болох.
    • Өөрийн гаргасан алдаа дутагдлыг хүлээн зөвшөөрч, бусдаас уучлалт гуйх чадвартай болох
    • Овилгогүй, хэдэр хэрцгий, туйлбаргүй, аминч, сувдаг, зусарган, атгаг зангийн муу талыг ойлгон, гарах сөрөг үр дагаварыг ой тойндоо ортол мэдэрч жигших, бусдад ч ийм зан чанарын сөрөг талыг ухамсарлуулан ойлгуулах
    • Энгийн даруу, эелдэг эвч, туйлбартай, итгэлтэй, хүлээцтэй, уриалгахан байх занг өөрийн болгон “Хүний мөстэй, хүн чанар”-тай нэгэн гэдгээ үйлдэл бүрээрээ бусдад үлгэрлэн үзүүлэх

    Ёс суртахууны үүрэг, хариуцлага
    • Хувь хүн өөрөө өөрийхөө өмнө болон гэр бүл, байгууллага, нийгмийн өмнө хүлээх үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлах чадвартай болох
    • Иргэний хувийн төлөвшил, ур чадвараа хөгжүүлэн уламжлалт их, бага таван ухаанаас суралцан амьдралд хэрэглэх чадвартай болох
    • Иргэний хувьд оролцох, бүтээх сайн үйл хийх сэтгэлтэй болох
    • Иргэний үүргээ биелүүлдэг, хариуцлага хүлээдэг, нийгмийн амьдралд оролцох
    • Иргэн төрийн харилцааг баримталж, нийгмийн хэм хэмжүүрийн дагуу амьдрах

    Харилцааны соёл

    Харилцаа, харилцааны соёл
    • Хүмүүсийн болон нийгмийн харилцааны талаар эргэцүүлэн бодох, харилцааны ур чадвар эзэмшихийн чухлыг ухаарах, харилцааны соёлыг эзэмших,
    • Хаана, хэнтэй, ямар асуудлаар, юуг шийдвэрлэхээр харьцаж байгаагаа мэдрэх чадвартай болох
    • Харилцааны соёлыг эзэмшиж, өөрийн амьдралын хэрэглээ болгох
    • Нөхцөл байдлыг мэдэрч баг, хамт олны дунд биеэ зөв авч явдаг болох

    Хувь хүн ба хүмүүсийн /нийгмийн/ хамтын амьдрал
    • Хувь хүн ба нийгмийн хамтын амьдрал, түүний зохион байгуулалт, дэг журмын үүрэг, ач холбогдолын талаар зөв төсөөлөх, нийгмийн нэг гишүүн нь байж, хамтран амьдарч, ажиллах чадвар эзэмших
    • Хувь хүн хамтын амьдрал, харилцаанд орох замаар нийгмийн гишүүн болох тухай зөв төсөөлөх, хувь хүнийг хүндэтгэх соёлоос суралцаж, алхам тутамдаа хэрэглээ болгох
    • Хүмүүс хамтын амьдралын дэг журмаа хэрхэн тогтоож, сахидаг талаар зөв төсөөлөлтэй болох, түүнийг даган мөрдөж, хэрэгжүүлдэг байх

    Үнэлгээ:

    • Эрт дээр үеэс уламжлагдан ирсэн ёс суртахууны арвин баялаг сургаал, суртлын үлгэр домог, аман зохиол, ардын зан үйл, цээрлэл бэлгэдлийн талаар тэмдэглэл хөтлөн, дүгнэлт хийж, эрэгцүүлэн бодож, зохих мэдлэгтэй болон,   бусдад ярьж өгөн, зарим нэг зүйр цэцэн үгсээс цээжлэн, өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэж чаддаг болсон эсэх
    • Шашны судар, өгүүлэлд бичигдсэн шударга ариун, өгөөмөр, өрөвч энэрэнгүй, хүн хүнээ хайрлан хүндэтгэх ёс зүйн сургаалиудыг тунгаан бодож, дүгнэлт хийж, тэмдэглэл хөтлөн, бусдад шашин талаас нь биш, ёс суртахууны талаас нь тайлбарлаж, ярилцлага өрнүүлэн, зөв дүгнэлтэнд хүрсэн эсэх, хүн хүнээ хайрлах, хүндлэх чанар сэтгэлд нь суусан эсэх
    • Сайн муу, зөв буруу үйлдлийг ялгаварлан, дүгнэлт хийж, өөрөө буруу зүйл хийхгүй байх сэтгэлтэй болсон эсэх, бусдад зөв үлгэр үзүүлдэг эсэх
    • Үнэнч, хүмүүнлэг, энэрэнгүй, хүний мөс, чанар сайтай, хөдөлмөрч хичээнгүй, арвич хямгач, хамтач, нийгэм хамт олны үйлсэд бие сэтгэлээ зориулах сэтгэлтэй болсон эсэх, бусдад туслаж чаддаг болсон эсэх
    • Энгийн даруу, эелдэг эвч, туйлбартай, итгэлтэй, хүлээцтэй, уриалгахан байх занг өөрийн болгож чадсан эсэх. Хүний мөстэй, хүн чанартай байх нь сэтгэлд суусан эсэх
    • Иргэний үүргээ биелүүлдэг, хариуцлага хүлээдэг, нийгмийн амьдралд оролцдог болсон эсэх

  • “Монголчуудын үнэт зүйлс” эрдэм шинжилгээний хурал

    Монгол Улсын Соёл урлагийн их сургуулиас “Монголчуудын үнэт зүйл” эрдэм шинжилгээний бага хурлыг амжилттай зохион байгууллаа.

  • Стэнли Стюарт: Монгол орон бол бэлчээрийн мал аж ахуйн соёлын ноён оргил юм

    Монголыг би анх галт тэрэгний цонхоор харсан юм. Транс-Сибирийн төмөр замаар Азийг хөндлөн гулд туулан, Москвагаас Бээжин хүрэхээр явж байлаа. Уралын нуруунаас дорно зүгт ой мод ихтэй. Галт тэргээр аялсан дөрвөн өдөр би хязгааргүй үргэлжлэх моддыг харсаар ховстуулчих шиг л болов.

    Нэг л өглөө сэрээд хартал Монголд ирсэн байв. Давчидмаар сэтгэгдэл төрүүлсэн ой моддын дундуур удаан аялсан надад хээр тал шинэ нээлт мэт үзэгдэнэ. Галт тэрэг өвсөн давлагаан дунд хөвж яваа усан онгоц гэлтэй. Хязгааргүй үргэлжлэх хээр тал, тэнгэрийн хаяа цэнхэртэнэ. Ийм уудам орон зайд гэнэт л бүх зүйл боломжтой мэт санагдав. Монголын нутаг ертөнцийн хязгаарт гээгдэж хоцорсон, эзгүй уудам орон зай шиг л харагдана.

    Эхэндээ галт тэрэгний цонхоор нүдэнд торох зүйл үгүй харагдана. Хот суурин, тариан талбай, хашаа, хүн амьтны бараа сураг ч алга. Гэнэт л онгон талд нууцхан нахиалсан мөөг шиг танан цагаан гэрүүд тэртээ холоос үзэгдэв. Төд удалгүй шугам татсан мэт өв тэгш тэнгэрийн хаяанаа Чингисийн үр сад болсон гурван морьтон галт тэрэгний зүг хэсэг ширтмэгцээ эмээлийн дөрөө жийн дундад зууны ертөнц рүүгээ давхиж одох нь тэр.

    Нүүдэлчин ахуйг сонирхдог хэн нэгэнд дуулгахад Монгол орон бол бэлчээрийн мал аж ахуйн соёлын ноён оргил  юм. Төв Азийн өргөн уудам тал нутгийн энэ улс нүүдэлчдийн хамгийн сүүлчийн агуу том соёлын нэг хэсэг, танан цагаан гэрүүд, морьд хийгээд хонин сүргийн ертөнц болон үлджээ. Энэ орныг анх хараад л шууд сэтгэл татагдсан билээ. Нүүдэл суудал амьдралынх нь цөм хэвээр байгааг батлан харуулсан газар байв.

    Хүн төрөлхтний уг чанар нь нүүдэлчин амьдрал бөгөөд аялал бол бидний сэтгэл үймэрч, дотор бачуурсны илрэл юм гэж Английн алдарт зохиолч Брюс Чатвин нүүдлийн зарчмын тухай өгүүлсэн нь буй. Хэрэн хэсүүчлэх зан цусанд нь шингэсэн хүмүүс хүн төрөлхтөн, орчлон ертөнцийн хооронд урьд өмнө нь оршиж байсан анхдагч зохилдлогыг дахин бий болгоно гэдгийг ойлгоно хэмээн Чатвин бичжээ. Энэ бол нүүдэлчдийн түүх, эрх дураараа, үл захирагдах амьдралын үзэл санаа юм. Тээврийн хэрэгслийн олон төрлөөс морийг онцгой илүүтэй ашигладаг Монголын тал нутгаар морьтой давхих хүсэл бодол санааг минь эзэмдэв.

    Монголд ирэхээс хэдэн жилийн өмнө ийнхүү Ази тивээр аялж явсан нь энэ юм. Хачирхалтай нь миний очсон бүх газрууд дундаас хамгийн их сэтгэгдэл үлдээсэн нь Монголын эзгүй хээр тал. Цөөхөн хэдхэн улс орон Азийн цээжинд орших нүүдэлчин “зэрлэгүүд”-ийн анхааралд өртөхөөс зайлсхийж чаджээ. Хятадууд нүүдэлчдийг тогтоон барихын тулд хана босгож байв. Харин Оросууд өнөөг хүртэл түүхийг тайлбарлахдаа олон зууны туршид Татарын дарлалд байсан гэдгийг онцлох замаар өөрсдийгөө ойлгуулахыг хичээдэг. Энэтхэгийн их эзэнт гүрэн болох Могол хэмээх нэр нь Монгол хэмээх нэршлийг гажуудуулсан нүүдэлчин булаан эзлэгчдээс улбаатай ажээ.

    XIII зууны эхээр Чингис хааны удирдлага дор хэд хэдэн нүүдэлчин овог аймаг нэгдсэнээр Монголын Эзэнт гүрэн байгуулагдаж, Номхон далайгаас Газрын дундад тэнгис хүртэл асар хурдан өргөжин тэлж байв. Эзэнт гүрэн нуран унахад Монголын түүхэн үйл явдалд анир чимээгүй ноёрхсон мэт болов. Улмаар Монголын цэргүүд гэр гэртээ харьцгааж, бид тэдний талаар дахиж дуулаагүй юм. Нэгэн цагт дэлхийг эзэгнэж байсан Монгол Улсыг газрын зураг дээрээс олоод уртраг өргөрийг нь тодорхой хэлээд өгөх хүн өдгөө ховор болсон биз.

    Өмнө нь гагцхүү галт тэрэгний цонхоор л харж явсан Монгол хэмээх улсад эргэн ирэх завшаан тохиох үед дотроо нууцхан догдлол тээн байлаа. Би Баян-Өлгийгөөс Дадал сумыг зорихоор болж уул нуруу, голын хөндийгөөр хэрэн хэсүүчилж явахдаа хэдэн км зам туулсныг минь бурхан л мэдэх байх. Үүнд тав гаруй сарын хугацаа шаардагдсан болов уу. Гэнэн томоогүй гэмээр миний үйлдэл нэг бодлын галзуу ч юм шиг. Гэлээ ч энэ л аялал миний өмнө нь хийж байсан хамгийн сайхан нь. Үүнээс хойш хорин жил өнгөрсөн ч энэ аяллын талаар бодохгүй байхад өдөр хоног өнгөрч өгдөггүй.

    Дараа дараагийн аялалдаа гарахын тулд би Чингис хааны элч аятай унах морь, дагаж явсан нутгийн хөтчөө ойр ойрхон сольж явлаа. Ачилганы морин дээр майхан, хоол унд бэлтгэх хэрэгсэл, хүнс ачиж явсан хэдий ч ихэнх шөнүүдэд би монгол гэрт нүүдэлчдийн зочин болж байв. Монгол дайчин эрс өнөө цагт бүрэг ичимхий, эелдэг, зочломтгой зантай, хааяадаа нэлээд халамцуухан явдаг хоньчид болсон гэдгээ харуулсан юм. Нэгэн цагт дэлхийг айдаст автуулж байсан байлдан дагуулагчид цайлган цагаан сэтгэлт ард болсон уу эсвэл түүх тэдэнд шударга бус хандсан уу. Монголын нэг захаас нөгөө зах хүртэлх замыг туулахдаа би огт танихгүй хүмүүсээр дайлуулж цайлуулж байлаа. Тэд өгөөмөр сайхан сэтгэл гаргасныхаа төлөө хариу нэхдэггүй. Зарим нь миний хаашаа юу хийж явааг асууж лавлавч ямар учраас ийнхүү явж байгаа минь төсөөлөлд нь багтахгүй байгааг ойлгомогцоо ярианы сэдвээ эвлэгхэн өөрчилчихнө.

    Галт тэрэгний цонхоор үзэгдээд өнгөрсөн дүр төрх хуурамч байсангүй. Монголын байгаль үнэхээр л үзэсгэлэнтэй байв. Зан байдал нь энгийн гүндүүгүй болтлоо уярч зөөлөрсөн тэднийг салхи бүтээсэн үү гэлтэй. Эсгий мэт зөөлөн хөрстэй уулс, толгод нүднээ үзэгдэж, морь, үүлэн сүүдэр дайран өнгөрч хязгааргүй үргэлжлэх өвсөөр хучигдсан өргөн уудам тал руу оров. Хээнцэр чамин үүлтэй Монголын тэнгэрийн үүл хуралдан бөөгнөрсөн мэт санагдав. Өдрийн төгсгөлд өргөн уудам хөндийд ирэхэд танан цагаан гэрүүд, аргамжаатай морьд, мал сүрэг үзэгдэж, отрын гэрүүдээс утаа суунаглах нь Европчууд ирэхээс өмнөх Америкийн тэгш талын дүр зургийг санагдуулна. Хүүхдийн дуу цангинаж, нохой хуцах, хонь майлах, бэлчээрийн хөндий даяар хөрш саахалтууд хэдэн биенээ дуудах нь л нүүдэлчин ахуйн чимээ юм.

    Тал нутгаар тархсан сумд руу хэдэн өдөр явж байж хүрэх аж. Сумд нэг л өдөр баригдсан аятай дүнсийнэ. Монголыг 1990 оныг хүртэл удирдаж байсан коммунист засгийн газар эдгээрийг барьж байгуулж, эргэлзэж тээнэгэлзсэн малчдад хотын амьдралыг үзүүлнэ гэдгээ амлажээ.  Хот суурин газруудад дасал болоогүй албан тушаалтнууд хогийн ургамал олширсон нүцгэн талбай,  сургуулийн барилгууд, эрүүл мэндийн төв, хаалттай спортын талбайнуудыг байгуулахаар л ажиллаж байсан бололтой. Энхэл донхол болсон зам, Орос загвараар баригдсан ганц хоёр байшин, хагарсан цонх, хаягдсан хэд хэдэн жийпний (УАЗ 469 машины) сэг холилдон үзэгдэхэд ертөнцийн хязгаарт эзгүйрч хоцорсон мэдрэмж төрнө. Зуны цагт сумдад хүний бараа үзэгдэхгүй. Өвлийн цагт нүүдэлчид үр ач нартаа сургууль соёлын бараа харуулж, эхнэрүүдээ төрөх эмнэлэгт ойрхон байлгахын тулд сумын ойролцоо ирж амьдрах аж.

    Зүүн хязгаарын алслагдсан Батширээт суманд номын сан хүртэл байв. Тургенев, Толстой, Чехов зэрэг Оросын сонгодог бүтээлүүдээр дүүрэн нарсан банзаар баригдсан эгэл жирийн өрөөг намрын нарны туяа тэр чигт нь гийгүүлнэ. Тэнд төмөр зуух, гурван сарын өмнө нийтлэгдсэн сонинг уншихад зориулагдсан тавиур байх агаад алгаа тоссон хэд хэдэн хүүхэд цонхоор шагайн харах нь олонтаа. Англи хэл дээр хэвлэгдсэн ном тун ховор юм. Номын санч хамгийн дээд талын тавиураас “Stress Factors in Reinforced Concrete Structures” гэдэг номыг авч өглөө.

    Номын санч бид хоёр сайн нөхдүүд болцгоов. Үдээс хойш тэрбээр шингэх нарны туяанд гадаа тавьсан вандан сандал дээр сууж Тургеневийг унших агаад энэ үед навчис хөлд нь хөглөрнө. Эелдэг зөөлөн хоолойтой, ёсорхуу зантай түүнийг тал нутгийн хатуу ширүүн, хар бор амьдралаар амьдарч байгаагаар эсвэл морин дэл дээр давхиж буйгаар төсөөлөхөд бэрх байв.  Номын санчаар ажиллах нь түүнд нүүдэлчдийн ертөнцөөс ангижрах боломжийг олгожээ.

    Аялалынхаа тухай номын санчид ярьж өгөхөд тэрбээр мэл гайхаж орхив. Яагаад Монгол орныг зорин ирснийг тэр ойлгосонгүй. Онгон байгалиас өөр үзээд байх зүйл энд юу байх билээ гэж тэр хэлэв.

    “Онгон байгаль л асар их амар амгалан юмдаа. Тэр тусмаа Монголд” хэмээн би хариулав.

    “Тэнгэр хаа сайгүй хөх байдаг гэдгийг ойлгохын тулд та заавал мянган бээрийг туулах шаардлагагүй” хэмээн тэрбээр Гётегийн үгийг иш татав. Гётегийн талаар сонссон хэн нэгэнтэй учрахын тулд л би мянган бээрийг туулах ёстой байжээ гэсэн бодол толгойд зурсхийв.

    “Нүүдэлчдийн амьдралыг л харахыг хүссэн юм” гэж би маш энгийнээр хэлж билээ.

    “Нүүдэлчдийн юу нь сонирхлыг тань татав? гэж тэр асуув. Түүний асуулт энгийн хэрнээ голыг нь олсон (утга учиртай) асуулт байлаа.

    “Нүүдэлчдэд нэг газраа бууриа засаж, суурин байх хэрэгцээ шаардлага байдаггүй. Нэг газраас нөгөөд байнга шилжин нүүж амьдрах нь тэдний цорын ганц итгэл үнэмшил юм. Суурин газрын хүмүүсийн хамгаалалт нь барилга байгууламжид буюу хана тусгаарлалт, талбай, өвөлжөөнд байдаг бол нүүдэлчид эдгээрийг шилжилт хөдөлгөөнөөс хайж байдаг” гэж би хариуллаа.

    “Гэхдээ тэдний хөдөлгөөн байгалийн, бие махбодийн шинжтэй” гэж номын санч хэлэв. Тэр өвөр дээрх номоо нугалан, урт хуруунуудаа хуудсан дээр тавьж байгаад уншиж байсан хэсгээ тэмдэглэв. Тийнхүү тэртээх бараантан харагдах мөрөн рүү сэрчигнэх навчсаа шидлэн хаялах моддын зүг хараа бэлчээнэ. “Энд юу ч өөрчлөгдөхгүй. Монголд дайжих нь жинхэнэ шилжилт хөдөлгөөн юм” гэж тэр хэлэв.

    Түүний зөв гэдгийг ойлгох хүртлээ би Монголд байв. Энэ бол амьдрал нь шилжилт хөдөлгөөнтэй салшгүй холбоотой байсан хүмүүсийн ертөнц маш тогтвортой гэдэг нүүдэлчдийн урвуу хамаарал юм. Нэг газраас нөгөөд байнга шилжин нүүх амьдрал нь тайван бус байдал, тэсвэр тэвчээрийн хязгаарыг шавхаж дууссан мэт олон янзын өнгөгүй, хөөсрөөгүй нийгэм юм. Галт тэрэгний цонхоор харагдсан морьтой хүмүүс дундад зууны ертөнц рүүгээ уусан шингэсэн тухай дурдахдаа би уран сэтгэмж ашиглаагүй ээ. Арван гуравдугаар зуунд Монгол орныг зорьсон Гиллиам де Рубрук ламтаны дүрсэлсэн ертөнц өнөөгийн Монголын тал нутгийн дүр зургаас авахуулаад Монгол гэрийн уламжлалт зохион байгуулалт байж болох юм. Намайг аялал хийснээс хойш Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот хөл хөдөлгөөн ихтэй хот болж, нүүдэллэн амьдарч ирсэн олон хүн энд суурьшихаар иржээ. Гэсэн ч олон мянган км-ын цаадах зүлгэн талд сүүлийн долоон зуун жилийн хугацаанд бараг л юу ч өөрчлөгдөөгүй.

     Каин, Абел нүүдэлчин болон суурин амьдардаг хүмүүс хоорондын ялгааг Ази тивд гэхэд Хятадын Цагаан хэрэмнээс харж болно. Түүхэндээ Хятадууд Монголчуудаас айдаг байжээ. Харин Монголчууд Хятадуудыг өрөвдөн энэрчээ. Хятадууд олуулаа, бүрэг ичимхий, хашир, хүндэтгэлтэй. Тэд эмх замбараагүй байдлаас айдаг төдийгүй эмх цэгц, хэв журманд дуртай. Хятадууд тэгш хэм, зохион байгуулалттайгаар тусгаарлагдсан хотууд, үеэс үед уламжлагдан дамжин ирсэн будааны талбайтай салшгүй холбоотой улс учир тэд суурин газрыг бараадах нь бараг л шашны шинжтэй юм. Гэсэн ч нүүдэлчдийн тал нутагт бараг ямар ч бүтээн байгуулалт эхлээгүй байхад эмх журамтай Хятадын хотууд бүтээн байгуулалт, өөрчлөлтөөр оргилон буцалж байв.

    Гэсэн ч Монголыг санадаг шигээ Хятадыг үгүйлэн санахгүй нь тодорхой. Би амьдралдаа Монголыг надад учирсан агуу хайр шигээ дурсан санадаг. Хайр яруу найрагтай ижил гэж Америкийн их зохиолч Роберт Фрост хэлсэн байдаг. Энэ бүхэн баяр баяслаар эхэлж, ухаарал үлдээдэг. Харин Монголоос би ухаарал төдийгүй баяр жаргалыг цугт нь авч үлдсэн гэж найдаж байна. Хязгаар нь үл харагдах байгалийн дүр зургийг би санана. Аргалын утаа хонины махтай сүлэлдэн холилдох үнэрийг би санана. Өдөр бүрийн тааварлашгүй уур амьсгал, санаандгүй учрал тохиол, морин дэл дээр давхих дүр зургийг сэтгэлдээ дурсана. Монгол хүний чанарыг хамгийн ихээр үгүйлэн санана. Эх газраасаа нэг инчийг ч өмчилж, хүрээ татан тусгаарлаагүй монголчууд дэлгэсэн тэрлэг шиг нутгаа хувийн өмч мэт хөндлөн гулд туучина. Бэлчээр муудаж, ургац доройтох үед тэд бууриа сэлгэн толгодын зүг бараа сураггүй арилна. Сар орчмын дараа буурьны ором ч үл үлдэнэ. Гүндүүгүй, амирлангуй байдал, үлдэж хоцорсон газар, орхиод явсан газраа мөрөө үлдээх шаардлагагүй гэж үздэг Монгол хүний сэтгэлгээг би бахдан биширнэ хэмээн Английн зохиолч Стэнли Стюартын бичсэнийг “Financial Times” цахим хуудаст нийтэлжээ.

    Их Британийн утга зохиолын нийгэмлэгийн гишүүн Стэнли Стюарт нь хийсэн аялалуудынхаа талаар “Old Serpent Nile”, “Frontiers of Heaven”, “In the Empire of Genghis Khan” гэсэн гурван номыг гаргаж байжээ. Сүүлийн хоёр бүтээлээрээ тэрбээр “Thomas Cook Travel Book Award”-н шагналыг 1996 болон 2001 онуудад тус бүр хүртэж байсан аж. Үүнээс гадна тэрбээр “The Sunday Times”, The Daily Telegraph”, “National Geographic Traveler” зэрэг тогтмол хэвлэлүүдэд бүтээлээ нийтэлдэг байна. 2008 онд түүнийг Сэтгүүлийн Оны шилдэг нийтлэгчээр нэрлэж байсан аж. Тэрбээр Ирландад төрж, Канадад өссөн бөгөөд залуу насаа Их Британид өнгөрөөжээ.

    Аянзаяа.Э 
    Монголыг мориор хөндлөн гулд туулсан тэмдэглэл

     ayanzaya@montsame.gov.mn   2021-02-24 17:24:01

  • АЯГАНЫ СОЁЛ |

    НЭГ АЯГААР НИЛЭЭН ХЭДЭН АСУУДЛЫГ ШИЙДЭХ НЬ

    Вирус, халдвар ч их байна. Ядаж аяганаасаа эхэлье. Ер нь Монголчууд бид саяхан л ХУВИЙН АЯГАтай ард түмэн байсан. Зөвхөн өөрт зориулсан аягаа хамгийн сайхан ур хийцээр урлуулж, уутлаад бүсэндээ хавчуулаад авч явна. Хаана ч явсан өөрийн аяганаас л идэж, уугаад, долоогоод, арчаад л уутанд хийчихнэ. Халдварт өвчин тарахгүй, хэл, бахлуур ажилласнаар ангин, хоолойн өвчлөл байхгүй, мөнгө, зэс аяга нь ионжуулах, цэвэршүүлэх давхар ач холбогдолтой байна.Таарсан аяга, халбага бүрээ завааруулж, тэр бүрийг угаана, арчина гээд ус, цаг үрэхгүй, гэрийн эзэгтэйн хөдөлмөрийг хэмнэсэн, бусдын хөдөлмөрийг хүндэтгэх соёл. Нэг удаагийн аяга гэж хог хаягдал үүсгэж, байгалиа сүйтгэхгүй, энгийн минимал, хэмнэлттэй, үр ашигтай амьдралын хэв маяг. Энэ нөгөө эко, байгальд ээлтэй чинь биш үү. Цагаан сар, баяр ёслол, айл саахалт, гадуур хооллохдоо аягатайгаа л явна. Нэг хүнд- нэг аяга.Аяны ур хийц нь өөрөө брэнд, үе дамжин өвлөгдөнө. Аяганы уутнаас нь уран бэрийн ур хийц, сэтгэл нь үнэртэнэ. Уран дарх, урлал оёдол нь мөн хамт өвлөгдөөд, зааж сургаад үргэлжлүүлнэ.Нэг аягаар нилээн их асуудлыг шууд сууриар нь шийдэж чаддаг Монгол ухаан, монгол өв соёл гэж энэ. Хамгийн бага зардлаар ихийг бүтээнэ гэж энэ.

    #МонголУхаан #МонголӨвСоёл #БүтээлчМонгол

    УринХиадын Гүн Төгс Мөрөн Хан (Ур сарын шинийн 17)

    АЯГАНЫ ӨВ СОЁЛ

    Монголчууд аягаа тусгай уутанд хийж, өөр бусдад дамжуулахгүй, зөвхөн өөрөө л унд хоолоо ууж иддэг нандин өмч нь байлаа.  Монголчууд хоол унд идэж, уудаг аягаа эрхэмлэн дээдэлдэг ард түмэн. монголчууд хүн бүхэн өөр өөрийн ногдсон аягатай, арчиж цэвэрлэдэг алчууртай, түүнийгээ хийж явдаг аяганы ууттай байжээ.

    Өөрийн аягаа байнга авч явдаг байсан монголчууд хол ойрын айлд очоод өврөөсөө аягаа гарган цай ууж, хоол идээд зарим хүмүүст жаахан бохир санагдаж болох ч хоолойн гүйлсэн булчирхайн маш сайн дасгал болох аягаа долоож, аяганыхаа алчуураар арчиж цэвэрлээд явдаг байсан тул

    Тиймээс аягатай холбоотой үг хэллэг, хэлц Монгол хэлэнд олон байдаг. “Аяганы хариу өдөртөө Агтны хариу жилдээ” “Аяганы алгаас агтны алаг дээр” гэх юм уу “Аягатай нь уудаг, адуутай нь туудаг” хэмээн аягыг эрхэмлэсэн утга бүхий зүйр цэцэн үг нэн олон. Аягаа долоох нь амны хишгийг дууддаг, аягандаа үргэлж хүнстэй байхын билиг гэж, Амны хишиг нь хацарт нь тогтог аяганы ерөөл нь дүүрэн байг гэж ерөөдөг.

    Хүний ходоодны үйл ажиллагаанд хамгийн сайнаар нөлөөлдөг нь мөнгөн сав суулга, аяга аж. Мөнгөн аяганд хоол цай идэж уухад буйлыг бэхжүүлж, ходоод гэдсийг ариутган аливаа өвчин үүсгэгч нян бичил махбодийг устгах чадалтай. Мөнгөн аяга, халбага, сав суулганд хийсэн шингэн зүйлд мөнгөний ионууд уусаж хүний бие махбодид дамжин орно.

    Хүн бүр өөрийн аягатай байсан нь нэг талдаа тухайн айлын эзэгтэйд аяга таваг угаах ажил багатай, аливаа амьд бодгалыг тэтгэгч чандмана эрдэнэ болсон усаа ариглан хэмнэх байгаль экологид ээлтэй амьдралын хэв маяг байж…

    Бохир аягаар дамжих элдэв өвчин, тэр дундаа амны хөндийн өвчин, ходоодны бадган хорхой буюу хеликобактериас тун сайн хамгаалдаг байсан. Нүүдэлчин монголчуудын дунд аливаа халдварт өвчин харьцангуй бага байсан нь цэвэр тунгалаг агаар ус, мөнхийн хөдөлгөөнтэй амьдрал гол нь аяга халбаганы ариун цэврийг энгийн байдлаар тун өндөр үр дүнтэй сахидаг байсантай холбоотой биз ээ… Өдгөө нийтийн хоолны газруудад угааж цэвэрлэсэн боловч өөр хүний идсэн аяга таваг, халбага сэрээг дамжуулан хооллодог болсон, хэдий технологийн дэвшил, халдвар ариутгалыг сайн сахиж байгаа ч хэрэв стандарт алдагдваас аяга тавгаар дамжих халдвар, хеликобактери зэрэг тархах тун таатай шалтгаан болдог ажээ.

    Гэтэл сүүлийн үед олноор бий болсон кофе шоп, бэкерины газрууд гялгар ууттай нэг удаагийн хуванцар халбага сэрээг ихээр хэрэглэх болсон нь байгальд ээлтэй минималист амьдралын хэв маягтай байсан монголчуудын төдийгүй орчин цагийн дэлхий нийтийн маш том асуудал болсон нийлэг уут, хуванцрын хэрэглээг өдөөдөг бололтой.

    Хоол идэж, тараг сүү уусны дараа аягаа долоох нь хоолойн мах буюу гүйлсэн булчирхайн маш сайн дасгал болж хоолойн элдэв өвчнөөс хамгаалах чухал арга юм, ийм учир аягаа долоож байх нь хоолойн гүйлсэн булчирхай үрэвсэхээс сэргийлэх маш үр дүнтэй арга гэдгийг Монголчууд мэддэг байж.

    Уран шаглаа, угалз хээ бүхий уутанд ур хийц сайхан, мөнгөн аягаа хийчхээд авч явах нь Монгол эр хүний нүнжиг, бэл бэнчинтэйг илтгэх гоёл болдог байсан.