creativemongolia

Category: бизнес-зөвлөгөө

  • Агваандоржийн САРУУЛ: ХБНГУ-Д ПАРЛАМЕНТЫН ГИШҮҮД ИРГЭДИЙН САНАЛЫГ ХУДАЛДАЖ АВСАН БОЛ 3-5 ЖИЛИЙН ХОРИХ ЯЛААР ШИЙТГҮҮЛДЭГ

    Улс төр судлаач, улс төрийн ухааны доктор Агваандоржийн Саруултай ярилцлаа.

    -Авлигатай тэмцэх газрын Олон нийтийн зөвлөлийн үүргийн талаар тодруулахгүй юу. Юу хийдэг вэ?

    -ОНЗ-ийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар томилдог. 2017 оны есдүгээр сард дөрөв дэх удаагийн ОНЗ-ийг 15 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулсан. Олон нийтийн зөвлөл нь АТГ-ыг олон нийттэй холбох гүүр болж өгөх үүрэгтэй. Ардчилсан нийгэмд АТГ-аас иргэд айж эмээх, өгсөн өргөдөл гомдлынхоо мөрөөр асууж сураглах, асуудлаа шийдүүлэх эрхтэй байх ёстой.

    Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд АТГ иргэнлэг байгууллага байж чадсангүй, авлигын асуудлаар гаргасан өргөдөл гомдлын сураг тасардаг, асар том авлигын хэргүүд нүдний өмнө хөвөрсөөр АТГ-ын гаргасан тооцоогоор 2007 оноос хойш Монгол Улс 12 их наядын хохирол амссан, татвараас дайжиж, төрөөс завшсан мөнгөө угаах авлигын диваажин улсуудын “саарал жагсаалтад” орчихсон улс болчихлоо. Манай АТГ нь олон улсад “Авлигын эсрэг хараат бус агентлаг” хэмээн нэрлэгддэг. Монголдоо гэтэл хараат бус нь байхгүй, зүгээр л АТГ нэртэй. Энэ байгууллага 2007 оноос хойш хараат бус байх үүргээ биелүүлж чадаагүй, улс төрөөс бүрэн хараат явж ирсний баталгаа нь “саарал жагсаалт”-д багтсан явдал. УИХ-аас АТГ-ын төсвийг баталж өгдөг ч гэсэн үйл ажиллагаанд нь ингэж нөлөөлж болохгүй, АТГ улстөрчдөөс хараат бус ажиллах тоглоомын дүрэм ч тодорхой бус. АТГ өөрөө босоо удирдлагатай учраас зөвхөн даргаасаа хараат явж ирсэн. Ер нь ардчилсан нийгэмд улс төрөөс хараат бус ажиллаж чадах боломжийг иргэдийн хяналт олгодог. Иргэд нь мэдээлэл сайтай, иргэний нийгэм ба улс төрийн намуудын хүчийг тэнцүүлж хуулиар баталгаажуулсан нийгэмд улстөрчдийн тоглолтыг хууль, шүүхээс гадна иргэд хязгаарлаж чаддаг. Жишээ нь, ОНЗ энэ маягаар АТГ-ыг улс төрөөс хараат бус хүчтэй ажиллахад хүч нэмж, дэмжиж өгөх үүрэгтэй гэж боддог. АТГ-ын ажилтнууд дунд “том албан тушаалтнуудад биш, харин Монголын төрд тангараг өргөсөн” хэмээн ухамсарладаг чадалтай залуус байна. Энэ зарчим дээр тулгуурлан олон нийттэй хамтраад ажиллах боломж нээлттэй.

    Ер нь АТГ-т өргөдөл гомдол ирээд сураг алдардаг хэмээн цөхөрцгөөдөг. Энэ удаагийн ОНЗ байгуулагдсан цагаас иргэд АТГ-д хандсан өргөдлөө ОНЗ-д давхар гардуулж өгдөг болсон. Манай хуульчид тухайн өргөдөл гомдол хаана, ямар шатандаа яваа, энэ өргөдөл гомдол үндэслэлтэй эсэх, мөн өргөдөл гомдлоо ямар шат дараалалтай хэнд хэрхэн гаргах талаар тэдэнд зөвлөгөө өгдөг, мөн хэвлэлийн хурлуудаараа олон нийтэд мэдээлэл, АТГ-аас өргөдлийн мөрөөр тодруулж асууж сураглаж өгдөг.

    -Авлигатай олон улсад хэрхэн тэмцдэг юм бэ. Бууруулсан туршлага нь ямар байдаг юм бол?

    -Авлига багатай улсуудыг Скандинавын орнууд байнга тэргүүлж явдаг. Хуучин соц орнуудаас Гүрж, Латви, Литва, Эстони хошуучилж яваа. Харин ОХУ, Хятад, Хойд Солонгос, Турменистан, Узбекстан, Африкийн нэлээд улсууд байнга сүүл мушгиж явдаг. Гүрж улс Транспаренси интэрнейшнэлийн авлигыг мэдрэх индексээр манайхаас хоёр дахин их авлигатай явж байснаа таван жилийн дотор манайхаас хоёр дахин бага авлигатай болсон.


    Энэ бүхний нууц нь:

    1. Мэдээллийн ил тод байдал /манайд Засаг даргын коридорт ойлгомжгүй цаас өлгөж мэдээлэл өгсөн болох төдий/,

    2. Иргэний нийгэм өөрөө чадварлаг, тэдний санал бодол, үйл ажиллагааг улс төрийн намуудтай тэнцүү хэмжээнд хуульчилж өгсөн,

    3. Хууль засаглал ба хэвлэл мэдээлэл хараат бус, амьтай

    4. Улс төрийн намуудын хязгааргүй эрх дархыг иргэний нийгмийн эрх дархаар хязгаарлаж чадсан.

    Нэг жишээ татаад хэлье л дээ. Щвейцарьт засаг захиргааны бүх нэгж нь хэн ч халдашгүй бүрэн эрхтэй. Тэд өөрсдийн парламент /манайхаар ИТХ/ ба засаг даргыг сонгоно. Сонгогдсон дарга нараа хэрэглээгээр нь хянана. Тэд тусгайлсан цалингүй, олон нийт сонгосон бол нэр төрийн хэрэг. Орлогоо тайлагнаж сонгогдсон тул гэнэт их мөнгө үрээд эхэлбэл иргэд нь төвөөс шууд аудит дуудаж шалгуулаад огцруулна. Татвараар нь хөөж орлогыг хянана.

    Германд компанийн захирал компаниа дампууруулбал ажилтнууд нь шалгуулж, шүүхийн шийдвэрийн дагуу тухайн захирал байсан хүн зувчуулсан мөнгөө зарцуулж чадахгүй болдог. Гэр бүлийн орлогоос давсан том аялал хийх, хүүхдээ үнэтэй сургуульд оруулах, тансаг машин авах бүрт тэр цагдаад дуудагдаж эх үүсвэрээ шалгуулах үүрэгтэй. Хилийн хориг тавиулсан энэ хүн насан туршдаа мөнгөө нуусан чигээрээ дуусна. Иргэдийн ба хуулийн хяналт гэж энэ.

    Ихэнх улсын Авлигын эсрэг хууль нь маш тодорхой. 1000 евро хахуульд авсан бол нэг жил хорих, эсвэл хэд дахин нугалж төлөх гэх мэт. Мөн урд хөршид улстөрчдийг лоббиддог кампаниудын нэрсийг тодорхой болгож, тухайн компани нь байнга тендерт ялах эрхийг хаах жишээтэй.

    -Манайд тэмцэж чадаж байна уу?

    -Манайд ширүүн тэмцэх гээд үнэхээр чадахгүй байна. СЕХ гэж сонгууль будлиантуулчихаад, ажлаа хийдэггүй айлаас жишээ нь авлигын эсрэг тэмцлийг эхэлмээр байна. ХБНГУ-д парламентын гишүүд иргэдийн саналыг худалдаж авсан бол 3-5 жилийн хорих ялтай. Манай гишүүд, нэр дэвшихээр горилогчид төсвийн мөнгөөр данх, хивс, “бакаал” тарааж, Хайнан, Тайланд, Манжуур, Турк, Итгэлт хамба гээд дэлхий тойрсон аялалуудаар иргэдийн саналыг худалдаж авч байна. Саналаа зарсан иргэд ч мөн тэнд хуулийн хариуцлага хүлээдэг. УИХ-ын гишүүд тойрогтоо хууль таниулах нэрээр нэгнийхээ хэвлэлийн үйлдвэрт баахан өөрийн сурталчилгааг хэвлүүлж аваад тарааж явах жишээтэй.

    Өмнөх жлүүдийг бодоход 2019 оны сүүлээр авилгын эсрэг тэмцэлд ахиц гарч эхэлж байгааг олон нийт харж байна. “60 тэрбум”, “ЖДҮ” зэрэг дуулиант хэргүүд зах зухаасаа шүүхээр ороод эхэллээ. Төрөө цэвэрлэж байж хууль хэрэгжиж эхэлнэ.

    Сая Үндсэн хуулийн шинэчлэлт хийлээ. Харин иргэдэд улс төрийн оролцооны эрхийг нь олгосонгүй. Иргэд өнөөх л ордны гадаа жагсаж, нэг нэгэндээ цаасан малгай өмсгөж “баатар цол” олгодог хэвээрээ хоцорлоо. Санал хураалтаар жишээ нь хамгийн дээд орлого хэд байх, төсвөөс хичнээн хөрөнгийг иргэдээс асууж зарцуулах эрхтэй байх гэх мэт өчнөөн асуудлыг санал асуулгаар шийдэх боломж хаалттай хэвээр үлдэв. Бусад улсын санал асуулгын хууль өөрөө энэ бүхнийг маш сан зохицуулж өгдөг юм билээ.

    -Авлигатай тэмцэхэд олон нийтийн оролцоо хэр зэрэг байна вэ. Олон нийтийг хэрхэн татан оролцуулах тал дээр та бүхэн хэрхэн ажиллаж байна?

    -Олон нийтийг татаж оролцуулахын тулд мэдээлэл сайн өгөх хэрэгтэй. Мэдээлэл гэдэг нь авлигын эсрэг хууль тогтоомжууд, авлигын тодорхой хэргүүдийн талаар, хаана хэрхэн хандах, ямар шинж тэмдгүүдээр авлига хэмээн үзэх зэрэг тодорхой ойлголтуудыг нийгэмд байнга түгээх хэрэгтэй. Улс төрийн авлига өнөөдөр анхаарлын төвд байна. Нийгэм дургүйцлээ хангалттай илэрхийлж байна. Одоо бусад улсын жишгээр улс төрчдийн орлого, татвар, хэрэглээ гурваар нь хөөн улс төрөө нэн тэргүүнд авлигаас цэвэрлэх шаардлагатай. Бусад улсад хууль бус хөрөнгөжсөн, төрийн албаны нэр хүндийг гутаасан хэргээр төрд насан турш алба хаших эрхгүй болгодог сайн туршлагуудыг нэвтрүүлмээр байна. ОНЗ-ийн дэргэд саяхан оюутан залуус нэгдэж “Авлигыг мэдээлж жигших клуб” байгуулсан. Клубт идэвхтэй оролцох сонирхолтой хүмүүс 95093404 дугаарын утсаар Батхишигтэй холбогдож болно.

    Агваандоржийн Саруулын танилцуулга

    2019.12.09 (Өдрийн сонин)

  • Б.Буджаргал: Дэлхийн рекордыг эвдэж Монгол хүний тэсвэр тэвчээрийг харуулна

    Энэ сарын эхээр Хятад улсын Шямин хотоос нэгэн баяртай мэдээ ирж, Монголын спорт сонирхогчдыг баярлууллаа. Тамирчин хүний тэсвэр хатуужлыг шалгадаг Олон өдрийн гүйлтийн дэлхийн аваргын тэмцээнд монгол тамирчин Б.Буджаргал тэргүүлжээ. Энэ нь түүний хувьд ДАШТ-ий дөрөв дэх түрүү нь байлаа. Өмнөх гурван тэмцээн АНУ-д болж байсан бол энэ удаа анх удаагаа Ази тивд зохион байгуулагджээ.

    Арваннэгдүгээр сарын 30-наас арванхоёрдугаар сарын 6-ны хооронд болсон 6 өдөр, 6 шөнийн гүйлтийн Дэлхийн аваргын тэмцээнд Б.Буджаргал 834 км гүйсэн амжилтаар түрүүлсэн нь мөнгөн медаль хүртсэн тамирчнаас 60 км зам илүү туулсан үнэмлэхүй ялалт байлаа.

    Дэлхийн дөрвөн удаагийн аварга Б.Буджаргалтай уулзан, ярилцсанаа хүргэж байна.

    -Юуны өмнө дэлхийн дэвжээнээс дөрөв дэх алтан медалиа хүртсэн танд баяр хүргэе.

    -Баярлалаа. Би олон өдрийн гүйлтээр хичээллээд арав гаруй жил болж байна. Зургаан өдөрт 834 км гүйсэн маань миний хувийн дээд амжилт. Би 2019 оны нэгдүгээр сард Аризонад 787 км гүйж байсан амжилтаа 50 км-ээр шинэчлэн ахиулаад ирлээ. Их баяртай байна. Хоёрдугаар байрт орсон хятад тамирчин 777 км гүйсэн. Тэмцээний тав дахь өдөр би түүнээс 105 км тасарсан байсан. Зургаа дахь өдөр огт гүйхгүй байсан ч түрүүлэх нь ойлгомжтой болсон. Сүүлийн өдөр нь би нэг их хичээлгүй, тайван гүйгээд түрүүлсэн. Шахаад гүйсэн бол 900 км-ын амжилт үзүүлэх боломж байлаа.

    -Тэмцээнд хэдэн тамирчин оролцов? Олон өдрийн гүйлт хэр олон оронд хөгжсөн спорт вэ?

    -100 гаруй тамирчин оролцлоо. Олон өдөр гүйнэ гэдэг хүнээс их тэсвэр тэвчээр шаарддаг. Зургаан хоног өдөр шөнөгүй гүйнэ гэдэг маш хэцүү. Хэр баргийн хүн хичээллэж чаддаггүй болохоор оролцдог тамирчин цөөхөн байдаг. Зарим улсад 2-3 тамирчин л байдаг. Олон өдөр гүйгээд байхаар үзэгч ч ховор. Үзэж байгаа хүн ч энэ олон цаг байхаар ядардаг. Гуч гаруй жилийн өмнөөс олон өдрийн гүйлт спорт болон хөгжсөн. Шри Чинмой гэдэг хүн анх санаачилж байсан. Миний хувьд энэ төрлөөр хичээллээд нийт есөн тэмцээнд оролцоод байна. Дөрвөн удаа аварга боллоо, нэг удаа хоёрдугаар байр эзэлж байсан.

    -Бэлтгэлээ хаана хийв? Халуун цаг агаарт дасан зохицох асуудал гарсан байх?

    -Өнгөрсөн сард Хятадад гурван тэмцээнд оролцсон маань нэг төрлийн бэлтгэл байлаа. Гэхдээ зөвхөн ДАШТ-д зориулаад системтэй бэлтгэл хийсэн бол улам өндөр амжилт гаргах, 1000 км ч гүйх боломж байсан гэж боддог. Бэлтгэл бараг хийгээгүй, хэдэн тэмцээнд ороод л ДАШТ-д зодоглосон гэж хэлэхэд болно. 42 км, 100 км-ын уралдаанд орохоор огт өөр зай болохоор бүрэн төгс бэлтгэл болж чадахгүй. Олимпын марафоны 42 км зайд гүйхэд 80 хувь нь булчин шөрмөс, 20 хувь нь сэтгэл зүй хэрэгтэй байдаг. Харин олон өдрийн гүйлт эсрэгээрээ 80 хувь нь сэтгэл зүй, 20 хувь нь чадал байдаг.
     

    -Нэг сард дөрвөн тэмцээнд оролцож, бүгдэд нь медаль авахаар гадаадын мэргэжилтэн, шинжээч нар их гайхсан байх даа?

    -Элэгсэг сайхан хандаж байсан. Саяын тэмцээний хоёр дахь өдрөөс би түрүүлж эхэлсэн. Зохион байгуулагчид гурав дахь өдрөөс нь эхлээд цэнгэлдэх хүрээлэнд монгол дуу эгшиглүүлж эхэлсэн. “Улаанбаатарын үдэш”, “Чингис хаан”, “Тамирчны алдар”, HU хамтлагийн “Юу вэ, юу вэ” дуу, Төрийн дуулал тавиад л сайхан байлаа. Гүйж байгаа бүх тамирчид сонсож байгаа юм. Миний сэтгэл зүйг дэмжиж байгаа хэрэг. Гадаад орны тамирчид багтай болохоор нэг нэгнээ дэмжээд, унд усыг нь барьж тосоод, хажууд нь хамт гүйж, тусладаг. Надад тийм мэргэжлийн баг байхгүй. Олон өдрийн уралдаанд түрүүлэхийн бараг 50 хувь нь туслах багаас хамаардаг.

    -Та яагаад энэ хүнд хэцүү спортын төрлөөр хичээллэх болов?

    -Би дунд сургуульд сурдаг байх үеэсээ л гүйдэг, гүйх дуртай хүүхэд байсан. Сүүлд нэг хэсэг их жин нэмсэн юм. Тэгээд жингээ хасах зорилготой гүйж эхэлсэн. Монголд хамгийн хол зайн гүйлт нь 24 цагийн уралдаан байдаг. Би тэр уралдаанд орж, гурван удаа түрүүлсэн. 2013 онд 180 км гүйж, Монгол Улсын рекорд тогтоосон. Тэрнээс хойш урам ороод олон өдрийн гүйлтээр дагнаж эхэлсэн. 2014 онд АНУ-д анх олон улсын тэмцээнд орж байлаа. Энэ жил их олон тэмцээнд оролцлоо. Оны эхээр Аризонад 6 өдөр, дөрөвдүгээр сард Нью-Йоркт арван өдөр, наймдугаар сард Милоукид зургаан өдрийн тэмцээн, тэгээд сая зургаан өдрийн гүйлтийн ДАШТ гээд нийт дөрвөн тэмцээнд орлоо. Хажуугаар нь богино зайн гүйлтийн тэмцээнд бас орсон.  
     

    -Ойрын үед ямар тэмцээн, уралдаанд оролцох төлөвлөгөөтэй байна вэ?

    -Ирэх оны дөрөвдүгээр сард 10 хоногийн гүйлтийн тэмцээнд оролцоно. 10 өдрийн тэмцээнд би өмнө нь хоёр удаа түрүүлж байсан. Дээд амжилт нь Австралийн тамирчны тогтоосон 1551 км байдаг. Энэ амжилтыг эвдэх  бодолтой байна. Зургаадугаар сарын 17-нд Нью-Йоркт 5000 км-ын гүйлтийн тэмцээнд орох гэж байгаа. Энэ бол 50 хоногийн турш үргэлжилдэг дэлхийн хамгийн холын зайн гүйлт. Энэ тэмцээнд бас дэлхийн шинэ рекорд тогтоох зорилготой. Дэлхийн рекорд нь 5000 км зайг 40 хоног, 16 цагт туулсан амжилт байдаг. Гиннесийн рекорд амжилтыг эвдэхээр бэлтгэл сургуулиа базааж байна. Монгол хүний тэсвэр хатуужлыг дэлхий дахинд харуулах хүсэлтэй.

    -Арваннэгдүгээр сард тэмцээнд оролцохоосоо өмнө олон нийтийн сүлжээгээр ивээн тэтгэгч хайсан пост оруулсан байсан. Олон өдрийн гүйлтийн спортын төрөлд ер нь төр засгаас дэмжлэг, тусламж байдаг уу?

    -Үнэнийг хэлэхэд хувиараа л зардлын асуудлаа шийдээд, бор зүрхээрээ  явж байна. Найз нөхдөөсөө тусламж авна.  2014 оноос хойш уралдлаа, улсаас нэг ч төгрөгийн дэмжлэг авч байгаагүй. Мэдээж тусламж авахыг хүсдэг, хааяа гуйдаг. Гэхдээ надад дэмжлэг өгч байгаагүй. Гомдмоор үе бол бий. Одоо ингээд дэлхийн аварга болоход Б.Буджаргал гэдэг нэрээс гадна Монгол Улсын нэр гарч байгаа шүү дээ. Монгол хүн ямар мундаг юм бэ гэдэг болохоор Б.Буджаргал ганцаараа шагнуулж байгаа хэрэг биш. Эх орноо дэлхийд сурталчилж байгаа хэрэг. Монгол хүний тэсвэр хатуужлыг, таныг, энэ ярилцлагыг уншигч бүх хүмүүсийг сурталчилж байгаа юм.  

    -Та өнгөрсөн наймдугаар сард “Гүйлтийн бурхан” гэгддэг Янос Куросын зургаан өдрийн гүйлтийн дэлхийн дээд амжилтыг эвдэх гэж зориод чадаагүй. Ирэх жил дахин оролдлого хийх үү?

    -Янос Курос бол зургаа, арван өдрийн гүйлтийн рекорд амжилтыг эзэмшдэг хүн. Ойрдоо зургаан өдрийн гүйлтийн тэмцээн байхгүй тул арван өдрийн уралдаанд түүний амжилтыг эвдэх гэж зорино. 1600 км гүйж, эвдэх зорилготой. Би өдөрт 140 км гүйдэг. Тэгэхээр өдөрт 155 км гүйгээд байхад шинэ амжилт тогтоож чадна. 15 км нэмэхэд л болчих гээд байгаа юм. Тооцоолоод бодоход Гиннесийн рекорд тун ойрхон ирсэн. Санаанд багтаж байгаа. Харин надад системтэй бэлтгэл хийх, мэргэжлийн эмч, илээч, туслахтай баг хэрэгтэй байна. Надад баг байхгүй, танил найз нөхдөө гуйгаад туслуулдаг. Нэг тэмцээнд явахдаа тэр үед зав зайтай байгаа найзаа дагуулаад явна. Байнга хамт байх, судалгаа, шинжилгээ хийх мэргэжлийн багтай бол рекорд тогтоох дөхөөд л байна. Бүх зай, өдрийн гүйлтэд рекорд тогтооход би бэлэн байна.

    -Монгол хүн дэлхийн том рекорд тогтоох гэж байна гэж холбогдох яам, газарт хандаж, хүсэлт гаргаад дэмжлэг авч болохгүй юу? Улсаас мэргэжлийн баг гаргаад өгөхгүй юу? Уг нь бага зэргийн л тусламж хэрэгтэй байна даа. Тусалж дэмжээд өгвөл олон өдрийн гүйлтээр Монгол Улс дэлхийд тэргүүлэхэд ойрхон байгаа юм байна.

    -Монгол Улсынхаа нэрийг гаргаад, монгол хүний тэсвэрийг харуулж байхад тусалж болохоор. Баггүй болохоор их зовж байж, амжилтад хүрч байгаа юм. Би ганцаараа сайн гүйгээд байх биш монголчууд олуулаа амжилттай оролцвол сайхан. Эхний гурван байрыг бүгдийг нь монголчууд эзэлбэл сайхан гэж би боддог юм. Хүмүүс надаас зөвлөгөө, тусламж авахад би харамгүй зааж өгдөг. Чадах хэрээрээ тамирчдыг тэмцээнд дагуулж явдаг. Даанч санхүүгийн асуудал гэсэн том бэрхшээл тамирчдад тулгардаг. Тэмцээн уралдаан, бэлтгэл сургууль бүгд мөнгө. Бэлтгэл хийж чадахгүй болохоор хүмүүс больчихдог.

    -Таны олон нийтийн сүлжээг харахад байнга л “Залуус аа, өнөөдөр Үндэсний хүрээлэнд гүйе”, “Зайсан хүртэл гүйе” гэж уриалж байгаа харагддаг. Хүмүүс их ирдэг үү?

    -Цөөхөн ирдэг. Гүйлт бол хаан спорт бөгөөд эрүүл мэндэд их ашигтай. Хүн усанд ордогтойгоо адил гүйлтийг өдөр тутмын хэрэглээ болгож заншмаар байна. Эрүүл, зөв хэв маягаар амьдрахын үндэс бол дасгал хөдөлгөөн. Хүн өдөрт доод тал нь гучин минут идэвхтэй дасгал хийх хэрэгтэй. Гүйж болно, иог, фитнес хийж, усанд сэлж ч болно. Гэхдээ гүйлт бол элдэв төлбөр байхгүй, гараад л гүйчихэж болдог спорт. Гүйлт бол бас нэг төрлийн бясалгал юм. Гүйснээрээ хүн сэтгэлийн амар амгалан, аз жаргалыг мэдэрдэг. Хүн болгон амар амгалан амьдрахыг хүсдэг. Би үүнийг гүйж байхдаа мэдэрдэг.

    -Зургаа, арав хоног гүйж байхад толгойд ямар бодол орж ирдэг бол?

    -Янз бүрийн юм бодно. Сайн гүйх юм сан гэж бодно, ямар амжилт гаргахаа тооцоолно. Нутаг усаа бодно, аав, ээж бодогдоно. Монгол орон, найз нөхдөө бодно, Өнгөрсөн үе, ирээдүйд хийх ажил гэж бодно. Өрсөлдөгч тамирчнаа харж судална.  

    -Урилга хүлээн авсанд баярлалаа. Танд спортын өндөр амжилт хүсэн ерөөгөөд, ирэх оны тэмцээндээ дэлхийн рекорд амжилт тогтоогоорой гэж хүсье.

    -Баярлалаа.

    Эх сурвалж:  М.Сугар-Эрдэнэ | Zindaa.mn

  • Т.Ганбаатар: Хүний гараар бүтсэн баянбүрдтэй болохыг мөрөөддөг

    Л.ЭНХТУЯА (Зууны мэдээ)

    Говьд өөрийн гараар баянбүрд байгуулах мөрөөдөлдөө хөтлөгдсөн нэгэн эрхэмтэй таныг уулзуулья.

    -Та өөрийгөө танилцуулаач?

    -Намайг Тангаагийн Ганбаатар гэдэг. Дорно­говь аймгийн Сайншанд сумын нэгдүгээр баг гэр хорооллын оршин суугч хүн дээ би.

    -Та мод үржүүлэг, байгаль хамгааллын ажлыг хэдэн жил хийж байна?

    -Би уг нь нягтлан бодогч мэргэжилтэй хүн. Төр, төсвийн байгууллага, аж ахуйн байгууллагуудад мэргэжлээрээ ажилласан.

    -Таны тарьж ургуул­сан бүхнийг хараад л байгаль орчны чиглэлийн мэргэжлийн хүн байна гэж бодлоо?

    -Мод ногооны ажил бол залуусын хэлдгээр миний хобби. Сүүлийн хорь гаруй жил зууралдаж байна. Анх хүнсний ногоо тарьж эхэлсэн.

    -Их том газартай юм байна. Анхнаасаа том зорилго тавьж ажлаа эхлүүлсэн бололтой?

    -Анх өөрийнхөө ха­шаанд л ажлаа эхлүүлсэн. Удалгүй хашаа маань арай л жижиг санагдаад хажуу айлынхаа газрыг худалдаж аваад үргэлж­лүүлсэн. Мод тарих ажилд ус их хэрэгтэй байсан. Тэгэхээр цахилгаан хайгуул хийлгэсэн. Гүний худгаа 70 метр ухаж байж гаргасан. Устай болчи­хоор хамаг асуудлаа шийд­чихсэн, зорьсон бүхэндээ хүрчихсэн юм шиг бөөн баяр болсон. Устай болонгуутаа мод тарих зөвлөгөө авсан, ном сонин сэтгүүл үзсэн. Тэгээд л ажилдаа ханцуй шамлаад орсон.

    -Хамгийн анх тарьсан мод хамгийн өндөр ургасан нь уу?

    -Миний тарьсан хамгийн анхны мод 18 жил болж байна. Хамгийн өн­дөр хайлааснуудыг анхлан тарьсан. Одоо бол манай хашаанд 14 төрлийн гурван мянга гаруй мод бут ургаж байгаа. Мөн олон наст өвс, өлөн, ерхөг, согоовор тарьсан. Ургаж болох бүх л төрлийн ур­гамлыг ургуулж туршилт хийдэг. Нуурын эргээр ургадаг зэгс хүртэл бий.

    -Жимстэй, цэцэглэдэг бут олон байгаа юу?

    -Олон бий. Манай хашаанд хавартаа хамгийн эхэнд хангай газрын гүйлс цав цагаан цэцгээ дэлгэнэ. Дараа нь голт бор хачин сайхан үнэрээ цацаад эхэлнэ. Бүйлс цэцэглэнэ. Одоо бол говь нутгийн жигд модыг цэцэглэхийг хүлээж байна.

    -Цогц болгох гээд зүтгээд байгаа юм байна?

    -Хүний гараар бүрдсэн баянбүрд болгох мөрөөдөл байна. Юм бүхэн нь цогц, өөр хоорондоо шүтэлцээтэй байлгахыг хүсдэг. Ус байхад бүх ургамлыг ургуулж, арчилж, тордож болно гээд зүтгээд байгаа хүн дээ би. Буруудаж, зөвдөх алинд ч өөрийнхөөрөө зүтгээд байна. Зундаа энэ жижиг цөөрөмдөө ус шахаад дүүргэчихдэг. Хажууд нь жижиг модон гүүртэй, чулуугаар бас байгалийн хүрхрээг дуурайлгаж хийсэн. Ингэж бүхнийг нэг дор нь цогцоор шийдэх гэсний учир нь хүн байгалийн шүтэлцээг эрхэмлэсэн хэрэг. Хүн өөрөө бай­галийн амьтан. Бид өдөр бүр байгалиасаа хүс­сэнээрээ авдаг атлаа бай­галиасаа холдож, түүнийг мэдрэхгүй болоод байна. Үүний хор уршгийг нэг нь хүн төрөлхтний хачин их стресс юм. Миний гараар бүтсэн энэ бүхнийг хараад байгалиа хайрлаж шүтэх сэтгэл хүн бүрт төрөөсэй гэж бодож байна. Нэг талаас харвал энэ бүхэн миний амьдрах орчин боловч нөгөө талаас анзаарвал бусад хүмүүст байгалиа хайрлах сэтгэл, өөрийн гараар байгалийн сайхныг бүтээх урам өгөх гэсэн санаа, бодит ажил байгаа юм.

    -Гэр бүлийнхэн хүүх­дүүд чинь таны ажилд тусладаг уу?

    -Энэ их ажлыг хийхэд их олон хүний хүч хэрэгтэй. Анхандаа хүн бүхэн оролцдог, тусалдаг, үгүйдээ л санал зөвлөгөө өгдөг, урам­шуулдаг, шүүмжилдэг байлаа. Миний эхнэр Ганчимэг Хас банкинд нягтлан бодогчоор ажилладаг. Бид ханилаад гуч гаруй жил болж байна. Анх энэ ажлаа эхлүүлсэн цагаасаа л ханьтайгаа зөвлөнө, ярилцана, санал бодлоо хуваалцана. Манай хүний зав зай хомсхон. Банкны ажлын ихийг мэдэхгүй хүн байхгүй байлгүй. Үйл­чилгээний ажил болохоор өглөө хамгийн эрт эхэлж, орой хамгийн сүүлд тардаг. Амралтын өдөр бол тусална. Манайх хоёр хүүхэдтэй. Хүүхдүүд бага байхдаа, гар хурууны үзүүрт гүйгээд тус дэмтэй байсан. Одоо бол өөр өөрсдийнхөө амь амьдралыг авч яваа том хүмүүс яаж миний ажилд оролцох зав байх билээ. Зун амралтаараа ирэхдээ л тусалдаг юм. Гол хүчийг дур эзнээ голохгүй гэдэг шиг өөрөө л нугална шүү дээ. Гэхдээ яаж энэ бүхнийг ганцаараа амжуулах билээ. Хүн хүч тодорхой цалин хөлсийг нь өгөөд л ажиллуулж байна.

    -Өөрийнхөө гараар бүтээх баянбүрдээ анх төлөвлөж байсан санаа­гаараа хийж чадаж байна уу. Хүссэн бүхэн санас­наар болдоггүй тал бас бий?

    -Ер нь л анхны зураглалынхаа дагуу явж байгаа. Энэ эгнээг ийм болгоно, тэнд тэрийг тарина гэсэн төлөвлө­гөөнөөсөө ухраагүй.

    -Төлөвлөлтөө яаж хийсэн бэ?

    -Энэ төлөвлөлтөө хийхэд их хөгжилтэй юм болж байлаа. Хот орлоо, Ботаникийн хүрээлэн орлоо, эрдэм шин­жил­гээний ажилтнуудтай уулзлаа. Тэд та хашаандаа ингээд цэцэрлэгжүүл гэж зөвлөж хэлэхгүй юм билээ. Газар газрын байдал өөр байдаг байлгүй. Тэгээд ч над шиг ийм жижиг хэмжээний юм хийдэггүй биз. Тэгэхээр хийх гэж байгаа хүн би өөрөө л хүсэл мөрөөдлөөрөө төлөвлөх ёстой юм билээ. Зарим эрдэмтэн миний планыг харчихаад “Наад хоёр мод чинь хоорондоо зохицохгүй, хамт ургахгүй” гэсэн тохиолдол бий. Нэг их зөвлөгөө авах гэж очсон хүн маань эцэс сүүлд нь өөрийнхөөрөө зүтгээд дууссан. Одоогоор бол үхсэн хатсан зүйл байхгүй л байна. Зөн совиндоо л хөтлөгдөөд явж байна даа.

    -Та сүүлийн үед цэцэрлэгтээ чулуугаар дэглэлт хийж байгаа бололтой?

    -Манай аймгийн Сүйхэнтийн ой гэж гурван киллометр нутгийг ха­марсан чулуужсан ой бай­сан. Зах зээлийн шуурга гайгүй гэсэн бүхнийг дайраад гарсан болохоор чаддаг мэддэг хүн бүхэн урагшаа гаргаж байлаа. Тухайн үед цуглуулчихаад гаргаж чадахгүй болсон хүмүүстэй ярилцаад чулуужсан модоороо хамтраад ийм зүйл хийе гэж санал тавьсан. Би худалдаж авч хүчрэхгүй, маш үнэтэй. Байгалийн энэ үнэт сайхан зүйлийг хүмүүст үзүүлье гэж тохиролцоод энэ ажлыг хийж байгаа юм.

    -Чулуужсан мод яагаад тийм их үнэтэй байдаг юм бэ?

    -Энэ чинь маш олон зуун сая жилийн настай. Тэр олон зуун сая жилийн хугацаанд байгалийн эрч хүч, үзэгдэл бүхний эрчим хүчийг өөртөө шингээсэн байдаг байгалийн бүтээг­дэхүүн. Хүн төрөлхтөн бид өнөөдөр өдөр тутамдаа тусгаарлагч хувцас өмсч, байгалиасаа хол дөрвөн хананы дунд шигддэг, газар дэлхийн энергээс хол болсон. Тиймдээ ч янз бүрийн стресс, уур бухимдал, уйтгар, сэтгэл гутралд ордог. Энэ бүхнийг мэдээд байгаа ч ажлын нөхцөл, амьд­ралын хэв маягаасаа болоод үүнтэйгээ эвлэрээд л байгаа. Харин өрөө тасал­гаандаа энэ чулууж­сан модноос тавих юм бол сайн л гэж үздэг бололтой юм билээ. Гэхдээ дан ганцхан чулуугаар яаж энэ бүхнийг орлуулж чадах вэ дээ.

    -Та энэ ажилдаа багагүй хөрөнгө зарсан байх. Буцаагаад орлого олж чадаж байна уу?

    -Миний хашаанд бүрдсэн энэ цэцэрлэгт орчин говийн нараар тэтгэгдсэн байгалийн эм мөн үү гэвэл мөн. Арван найман жилийн туршид би таван төгрөгний ашиг олж байгаагүй. Дандаа л зарлага гаргаж, хийсэн. Одоо бол эндээсээ тодорхой хэмжээний орлого олох шаардлага, хэрэгцээ байна. Үүнийгээ улам сайхан болгомоор байна. Энэ жил л гэхэд би өөрийнхөө байшинг шургаагаар гадна талыг нь өнгөлсөн. Шургааг гэдэг чинь говьд ёстой ховор бараа. Хаа байгаа Улаанбаатараас худалдаж аваад, тээврийн хөлс төлөөд авчирсан. Ингэхээс ч өөр арга алга. Ийм сайхан цэцэрлэгт хүрээлэн дунд чулуун байшин налаад сууж байна гэхээр ерөөсөө авцалдахгүй байгаа биз дээ. Энэ мэтчилэн хүний амарч, тухлах орчин нөх­цөлийг бүрдүүлсэнийхээ дараа л үйлчилгээний хөлс авдаг болно гэж бодсон. Одоо бол их дөхөж байна.

    Энэ бүхнийг цогц болгох санаагаа би их холоос тээж ирсэн юм. Сумынхаа Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын зардлаар Хайнаныг үзлээ. Тэнд бол далайн чийглэг уур амьсгалтай, сайхан, аялал жуулчлал, хүний ая тухтай амралт, алжаал тайлах нөхцөл бүрэн утгаараа бүрдэж, хэрэгжиж байна. Тэрийг харчихаад л Сайншандын Хайнаныг яагаад байгуулж болдоггүй юм бэ гэсэн бодол төрсөн.

    -Та энэ баянбүрдээ байгуулахдаа төрөөс дэмжлэг авсан уу?

    -Тийм дэмжлэг нэг ч удаа авч байгаагүй. Янз бүрийн төслийн уралдаан зарлахад байнга л төслөө явуулдаг. Шалгардаггүй юм. Буруу зөрүү бичээд санаагаа ойлгуулж чад­даггүй юм болов уу гэж боддог. Энэ бүхнийг хийхдээ банкнаас хүүтэй зээл аваад л хийдэг. Цалингаасаа буцаагаад төлнө. Хавартаа ид ажлынхаа үеэр ээл­жийнхээ амралтыг аваад л ажилладаг.

    -Танай сум орон нутаг ч бас хотоо ногооруулах ажлын эхлэлээ тавьж байгаа харагдаж байна?

    -Сайншанд сум 2009 онд Иргэдийн төлөө­лөгчдийн хурлаас 2021 он хүртэл хэрэг­жүүлэх “Ногоон Сайншанд” гэ­сэн урт хугацааны хөтөлбөр баталсан. Бодлогын төв­шиндөө аймаг орон нутаг юу хийх вэ, боловсон хүчин, техник тоног төхөөрөмжөө сайжруулах талаар, ногоон байгуу­ламжаа яаж байгуулах зураг төсөл гээд олон зүйлийг урьдчилан төлөв­лөж чадсан. Энэ хөтөл­бөрийн бас нэг онцлог бол маш олон иргэдийн са­налыг тусгаж, хэлэл­цүүлж, сонсч хийж чадсан.

  • Монголын дугуйн спортын анхны дэлхийн аварга Б.Тэгшбаяр: Тамирчин хүн биеийн хүч, тархи хоёроо зэрэг ажиллуулах ёстой

    Монголын дугуйн холбоо үүсгэн байгуулагдсанаас хойш нэг жарны түүх бичигджээ. Мөн тус холбоо Олон улсын дугуйн холбооны гишүүнээр элссэний 60 жилийн ой ирэх онд тохионо. Эдгээр түүхэн ойг угтаж Монгол Улсын Дугуйн спортын анхны дэлхийн аварга, Ази тивийн мөнгө, хүрэл медальт, ОУХМ Б.Тэгшбаяртай ярилцлаа. Тэрээр 2016 онд 18 насандаа дэлхийн аварга болж байсан юм. Сүхбаатар аймгийн Шилийн богд уулын энгэрт тоглож өссөн бор хүү хэрхэн дэлхий аварга болсон түүхийг ярилцлагаас уншина уу.

    -Дугуйн спортоор яагаад хичээллэх болсон юм бэ. Энэ спортын давуу тал юу вэ?

    -Багаасаа дугуй унах хоббитой байсан. Ээж аав маань намайг гурван настай байхад дугуй авч өгөөд, тэрнээс хойш дугуйнаас салдаггүй хүүхэд байсан гэж ярьдаг. 2013 онд сумын сургуулиас аймгийн төвд шилжиж ирсэн. Аймаг руу шилжиж ирснийхээ дараагаас дугуйн спортоор хичээллэх зорилго тавьсан. Аравдугаар ангид орж байсан үе л дээ. 2014 онд анх удаа өвлийн бэлтгэлд гарч, улсын чанартай тэмцээнд орсон. 2014 онд улсын аваргаас гурван алт, нэг мөнгөн медаль авч байсан. Энэхүү амжилтдаа урамшиж, дугуйн спортоор хичээллэвэл үр дүн гаргах боломж байна гээд тууштай хичээллэх болсон. 2014 онд Сүхбаатар аймгаас Ханхын боомт орж, Ханхаас Улаан-Үд хот хүртэл дугуйтай аялсан. Хоёр сарын хугацаанд 4200 км газар дугуйгаар аялж байсан.  Дараа нь 2015 онд Монголын дугуйн холбоо болон Дэлхийн дугуйн холбооноос авьяаслаг залуу тамирчдыг дэмжих, илүү сайн хөгжүүлэх сургалт зохион байгуулсан. Уг сургалтад хоёр сарын хугацаанд сурч, тэнд хүчний дугуйн спортын төрлөөр тест өгөхөд бусад орны тамирчдаас нэлээд өндөр оноо авсан. Техник, ур чадварын хувьд бага зэргийн дутмаг байсан л даа.

    Ингээд 2016 онд Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнд бэлдэж байхдаа осолд ороод тэмцээндээ явж чадаагүй. Тухайн оны дөрөвдүгээр сард надад Дэлхийн дугуйн холбооноос урилга ирсэн юм. Энэ нь 2015 онд сургалтад сууж байхдаа хүчний дугуйн спортод өндөр оноо авсан учраас энэ авьяасыг нь хөгжүүлж, илүү сайн бэлдэж үзье гэсэн агуулгатай захиа байсан. Мөн Монголын дугуйн холбооны ерөнхийлөгч П.Ганхүү, нарийн бичгийн дарга Наран нар Японд болсон Азийн аваргын үеэр Дэлхийн дугуйн холбооны удирдлагуудтай уулзаж, энэ талаар ярьсан юм байна лээ. Ингээд нэг сарын хугацаанд Швейцарт байрлах Дэлхийн дугуйн төвийн байранд бэлтгэл сургуулилт хийлгэж, ажиглахаар болсон. Нэг сарын хугацаанд надтай хамт Азийн маш олон тамирчин очсон. Ингээд бүгдийг нь сургалтад хамруулсны дараа дахин тест өгөхөд бусад улсаас хамгийн өндөр оноог миний бие авч чадсан. Бага оноотой улсын тамирчид эх орон руугаа буцаж, би тэнд үлдэж, үргэлжлүүлэн гурван сарын хугацаатай бэлтгэл хийсэн. Тус оны долдугаар сард Швейцарт болох дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд орохоор бэлтгэлдээ орсон. Би зорьсондоо хүрч, 2016 онд болон Дугуйн тойрог замын залуучуудын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс алтан медаль хүртэж, Залуучуудын дэлхийн аварга болсон. Монгол Улсын дугуйн спортын анхны дэлхийн аварга  тамирчин болсноо маш их бэлгэшээдэг.

    -Маш богино хугацаанд шаргуу бэлтгэл хийж,  амжилт үзүүлсэн байна шүү дээ?

    -Тийм ээ. Өмнө нь шулуун замд уралддаг байж байгаад Швейцарт налуу зам дээр гурван сарын хугацаанд маш эрчимтэй бэлтгэл хийж, дэлхийн аваргад орсон. Ингэхдээ налуу замын 200 метрийн таван тойрог уралдаж түрүүлсэн. Залуу тамирчны хувьд авьяас, авахаалж, хурд, хүчний илүүгээрээ давамгайлах тал бий. Мөн мэргэжлийн төвшинд ороод ирэхээр дугуйтай харьцах ур чадвар, бэлтгэл сургуулилт, идэж ууж байгаа хоол унд маш нарийн болж ирдэг.

    -Монголын хувьд дугуйн спортоор хичээллэх сонирхогчид жилээс жилд нэмэгдэж байна. Гэхдээ нөгөө талд үүнийг дагаж мэргэжлийн тамирчид хэр сайн бэлтгэгдэж байна вэ?

    -Монголын хувьд мэргэжлийн дугуйн спортын 20 орчим тамирчин бий. Монголын мэргэжлийн тамирчид 2016 оноос хойш гадаадын багуудад лигеонер тамирчнаар уралдаж байгаа. Гадаад спонсортой багт лигеонер болоод тус газраас цалинжиж ажиллаж байгаа гэсэн үг. Харин Ази тивийн аварга, Дэлхийн аваргын томоохон тэмцээнд Монгол Улсынхаа нэрийг гаргаж, улсаа төлөөлж оролцдог. Лигеонер тамирчин байхад ч мөн ялгаагүй, Тэгшбаяр гэдэг хувь хүн гэхээс илүү Монгол Улсын тамирчин гэж улс орны нэр хүнд гардаг.

    -Сонирхогчид дугуйн холбоондоо харьяалагдаж явдаг уу?

    -Тийм ээ. Сонирхогчид болон мэргэжлийн тамирчид бүгд Дугуйн холбоондоо харьяалагдаж явдаг. Сүүлийн үед маш олон хүн дугуйн спортоор хичээллэж, биеийн эрүүл мэнд талаас нь харж дугуй спортыг сонирхох болсон. Европууд яагаад нийтээрээ дугуй унаж, өдөр тутмын хэрэглээ нь болсон юм бэ гэдгийг монголчууд ч ойлгож эхэлсэн. Энэ нь дугуйн спортоор хичээллэх сонирхогчдын тоо өсөхөд нөлөөлж байгаа. Дугуйн спортыг хөгжүүлэх зорилгоор Монголын Дугуйн холбооноос дулааны улиралд урт хугацааны дугуйтай аялал, мөн олон тэмцээн уралдаан зохион байгуулдаг болсон. Энэ нь өөрөө дугуйн спорт хөгжих, тамирчид туршлагажихад эерэг нөлөөтэй. Өмнө нь дугуйчид л дугуй унадаг гэсэн сэтгэхгүй байсан. Гэхдээ өнөөдөр эрс өөрчлөгдөж, дугуй уана нь хобби, дуртай зүйл  болж хувирсан.

    -Монгол Улсад Дугуйн холбоо үүсгэн байгуулагдсаны 60 жилийн ой энэ жил тохиож байгаа. Залуу тамирчны хувьд  цаашдаа дугуйн спортыг илүү хөгжүүлэхийн тулд юунд илүү анхаарч ажиллах ёстой вэ. Мөн өнөөгийн ололт амжилт юу байсан бэ?

    -Тамирчин хүний нүдээр харахад, Монгол Улсад дугуйн спорт амжилттай хөгжиж байна гэж боддог. Монголын дугуйн спортын мэргэжлийн 10 гаруй тамирчин гадаадын улсуудад лигеонер болж уралдаж байгаа нь үнэхээр том амжилт шүү дээ. Тамирчнаа илүү сайжруулж, хөгжүүлэхийн тулд санхүүгийн дэмжлэг чухал байдаг. Миний хувьд холбооны удирдлагынхаа дэмжлэгтэйгээр спонсортой болж чадсан. Тодруулбал, энэ жил Багануур ХК-ийн тамирчин болсон. Ингэснээр олон улсын том тэмцээнд оролцохдоо санхүүжилтийн хувьд санаа зовох зүйлгүй болж байгаадаа маш их баяртай байгаа. Ер нь дугуйн спортын мэргэжлийн тамирчид амжилтын хувьд топ спортуудаас дутахааргүй яваа гэж боддог.

    -Цаашдаа мэргэжлийн тамирчдыг олноор бэлтгэхийн тулд юун дээрээ илүү анхаарах шаардлагатай гэж боддог вэ?

    -Шинэ мэргэжлийн тамирчдыг бэлтгэхийн тулд хөдөө орон нутгийн хүүхдүүдийн дунд бага байхаас нь тэмцээн уралдаан зохион байгуулж, сонирхлыг нь илүү хөгжүүлж түүнд нь хөтлөгдөн мэргэжлийн төвшинд бэлтгэвэл нь амжилт үзүүлэх магадлалыг нэмэгдүүлдэг  юм шиг санагддаг.  Миний хувьд амжилт гаргасан замнал маань яг ийм л дээ.

    -Монголын Дугуйн холбоо баг тамирчдаа хэр сайн дэмждэг вэ?

    -Манай холбооны удирдлагууд гурван жилийн өмнө шинэчлэгдэж, Ерөнхийлөгчөөр нь “Эрдэнэс Монгол” компанийн захирал П.Ганхүү, Ерөнхий нарийн бичгээр Наран ах болсон. Сүүлийн хоёр жил манай дугуйн спортын үйл ажиллагаа нэлээд идэвхижиж, улсын чанартай болон гадаадын олон тэмцээнд тамирчдаа явуулж байна. Дотооддоо ч дугуй спортын тэмцээн уралдаан идэвхжиж байна. Өнгөрсөн намар дугуйн спортын улсын аварга шалгаруулах тэмцээн маш өргөн хүрээнд, амжилттай болж өнгөрсөн. Мөн манай ахмад дугуйчид гадаадын тэмцээн уралдаанд маш амжилттай уралдаж, эх орныхоо нэрийг гаргаж байгаагаар нь үнэхээр бахархдаг.

    -Ойрын хугацаанд ямар тэмцээнд оролцохоор бэлдэж байгаа вэ?

    -Өнгөрсөн сард Хятад болсон томоохон тэмцээнд уралдаанд ирсэн. Одоо 2-3 долоо хоног амарна. 2020 оны гуравдугаар сард Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээн болно. Энэ тэмцээндээ эрчимтэй бэлдэнэ. Энэ нь манай дугуйн холбооны мэргэжлийн тамирчдын хүлээдэг маш чухал тэмцээн л дээ. Улсынхаа ранкийг өсгөх, улсынхаа нэрийг өндөрт гаргахын тулд амжилттай оролцоход бүх хүч чадлаа  зарцуулдаг.  Холбооны зүгээс ч энэ тэмцээнд тамирчдынхаа бэлтгэлийг хангахад дэмжлэг үзүүлж ажиллаж байна.

    -Манай дугуйн спортын тамирчдаас ирэх 2020 оны опимпод оролцох уу?

    -Олимпын оноо цуглуулах тэмцээнүүд дуусч байгаа. Манай улс ранкаараа эхний 55-д бичигдэж байгаа. Эхний 50-д бичигдвэл нэг эрх олгодог. Тэгэхээр 2020 оны олимпод орох магадлал багасч байна.  Гэхдээ 2024 оны олимпод оролцох боломж бидэнд бий. Тиймээс том зорилгодоо хүрэхийн тулд өнөөдрөөс хичээж, бэлтгэл сургуулилтаа хийж байна.

    -Мэргэжлийн тамирчин байх, сонирхогч тамирчин байх хоёрын ялгаа юу вэ. Мэдээж мэргэжлийн тамирчин бол байнгын бэлтгэл сургуулилт хийнэ, хариуцлага өндөртэй болох байх.

    -Мэргэжлийн тамирчин болж байгаа бол хувь хүнээс маш өндөр сахилга бат, зохион байгуулалттай байхыг шаардана. Бие махбодоос эхлээд бүх зүйлээ хяналтад байлгах ёстой. Бэлтгэл сургуулилт, биеийн жин, идэж ууж байгаа бүх зүйлээ нарийн тооцоолох хэрэгтэй. Спортод амжилтад гаргахад тамирчин ганцхан биеийн хүчиндээ найдахаас илүүтэйгээр аливаад анализ хийх, зөв тооцоолж чадсанаа ур чадвартайгаа хослуулдаг болсон. Тиймээс мэргэжлийн тамирчин хүн тархиа маш сайн ажиллуулах хэрэгтэй.

    Ер нь сонирхогчид ч бай, мэргэжлийн ч бай дугуйн спортоор хичээллэх нь өөрөө эрүүл мэндийн том эмчилгээ гэж хэлж болно. Өвчтэй байсан дугуйн унасаар байгаад эдгэсэн тохиолдолд байдаг. Дугуй унахад бодисын солилцоо маш сайн явагддаг учраас зүрх, уушгинд эерэг нөлөөтэй. Европчууд урт насалдаг шалтгаан нь байнгын дугуйн унадаг, зүрх судасны өвчнөөр өвчилдөггүйтэй нь холбоотой.

    -Дугуйн спорт нь дотроо олон төрөл байдаг байх. Б.Тэгшбаяр ямар чиглэлээр илүү мэргэшиж байгаа вэ?

    -Миний хувьд налуу тойрог замын дугуйн уралдаанаар мэргэшиж байгаа. Налуу замын уралдаанд дандаа улсынхаа нэр дээр тэмцээнд оролцдог. Мөн саяхан шулуун замын төрлөөр Украины багтай гэрээ хийж, лигеонероор тоглож байгаа.

    -Тэгшээ чөлөөт цагаараа юу хийж, өөрийгөө хөгжүүлэхэд хэрхэн анхаардаг вэ?

    -Улирлын амралттай байгаа үед огт зүгээр суудаггүй. Ууланд алхах, усанд сэлж зэргээр өрийгөө амраадаг. Чөлөөт цагаараа гэр бүлтэйгээ байх дуртай. Мөн гадаад хэлний чадвараа сайжруулдаг. Тамирчин хүний хувьд гадаад хэлтэй байгаа нь өөрөө давуу тал болдог. Хаана ч очсон бусадтай нээлттэй харьцаж, үзэл бодлоо солилцсоны үр дүнд гаднын багуудад лигеонероор тоглож байгаа нь гадаад хэлтэй байгаагийн давуу тал шүү дээ.

    –Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

    Монголын Дугуй холбооны ерөнхийлөгч П.Ганхүүгийн хамт

    Эх сурвалж.Itoim.mn

  • Ж.ГАЛБАДРАХ: Гурван сая хүн дотор 10 мянган торгон цэрэг бэлдээд өгчих юмсан

    Ерөнхий боловсролын “Шинэ Монгол” сургуулийн үүсгэн байгуулагч, “Шинэ Монгол Эрдмийн Хүрээлэн”-ийн ерөнхийлөгч Ж.Галбадрахтай ярилцлаа.

    -Таны ажлын нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ?

    -Би өглөө 09 цагт ажилдаа ирдэг. Сургуулийн захирлаар ажиллаж байхдаа 07:30-д ирчихсэн хүүхдүүд хичээлдээ ороход нь угтан авч мэндчилдэг байсан. Манайх чинь цэцэрлэг, бүрэн дунд сургууль, дээд сургууль, коллеж гээд хэд хэдэн салбартай болсон байна. Өглөө ирээд салбар сургуулийн шуурхай хурал байвал тэндээ сууна. Мэйлээ шалгах, гадаад харилцааны ажилтнуудаа дуудаж ажиллах нь элбэг. Уулзалт, шийдэх ёстой ажлуудаа үдээс өмнө төвлөрдөг. Үдээс хойш бол гадуурх ажил хөөцөлдөж таардаг. Ирэх жилийн есдүгээр сард нээлтээ хийхээр төлөвлөж буй “Шинэ Монгол Харумафүжи” дунд сургуулийн барилгын ажил эхэлсэн. Барилгын гүйцэтгэгч компанийг сонгох гэх мэт ажлуудад ойрын үед төвлөрч байна. Гадуур ажлаа хөөцөлдчихөөд буцан ирж бичих, төвлөрч суух ажилд цаг гарган ихэнхдээ 20 цаг өнгөрөөгөөд гэртээ харьдаг даа. Японы хоёр ч дээд сургуульд лекц унших гэж байгаа болохоор одоо лекцээ бэлдэж сууна. Амралтын өдрүүдэд тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдсан хүүхдүүдтэйгээ уулзахаас эхлээд ихэнхдээ уулзалт төлөвлөдөг. Уг нь бүтэн сайн өдөр ууланд алхчихдаг байсан ч амжихгүй талдаа болчхоод л байна.

    -Одоо танайх нийт хэчнээн салбар сургуультай байна вэ?

    -2000 онд анх бие даасан ахлах сургууль байгуулсан. Тухайн үед ахлах сургууль 9, 10 дугаар анги гэж байсан ч манайх 11 дүгээр ангийг анхлан нээж байсан. Ингэж манай сургууль Монголдоо анхны загвар ахлах сургууль болж байсан. 2004 онд дунд сургуулиа байгуулсан. 2008 онд бага сургууль байгуулсан. Ингээд 2012 онд бүрэн дунд сургууль болж, захирлын ажлаасаа би чөлөөлөгдөж П.Наранбаяр гэдэг шинэ Захиралтай болсон. Би дараагийн захирлаа бэлдэхийн тулд анх П.Наранбаяр захиралтайгаа нэг өрөөнд цуг суудаг байлаа. Хөндлөнгөөс нь ажиглаад яваад байна гэсэн үг л дээ. Жилийн хугацаанд цуг суух болов уу гэж бодож байтал манай хүн маш хурдан сурч, гурван сар болов уу үгүй юу би ширээгээ аваад захирлын өрөөнөөс гарсан. Би захирлын ажлаа өгчхөөд гэртээ офисслож, дараагийн төсөл рүүгээ орсон. 2014 онд Шинэ Монгол Технологийн дээд сургууль “NEW MIT” нэртэй сургуулиа байгуулсан. Дэлхийн номер нэг MIT буюу Массачусетсийн Технологийн их сургуулийг загвараа болгосон. Энэ сургуультайгаа хамт “Шинэ Монгол Технологийн коллеж” буюу Японы КООСЭН загвараар коллежоо байгуулсан. Бүрэн дунд сургууль, дээд сургууль, коллежоо нийлүүлээд “Шинэ Монгол эрдмийн хүрээлэн” байгуулж би одоо ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. Манай анхны төгсөгч хоёр охин Японд суралцаж ирээд цэцэрлэг байгуулах тухай саналыг гаргаснаар “Бяцхан Монгол” цэцэрлэгийг 2016 онд байгуулсан. 2000 оноос эхлэлтэй миний бүтээн байгуулалтын ажил 2016 оныг хүртэл үргэлжилжээ.

    -Их аварга Харумафүжи Д.Бямбадорж боловсролын салбарт хөрөнгө оруулж, “Шинэ Монгол – 2” сургуулийг барихаар боллоо гэсэн мэдээлэл гарч байсан. Таны дараачийн бүтээн байгуулалтын ажил хэдийнээ эхэлчихжээ дээ?

    Харумафүжи маань сая асуудал болоод зодгоо тайлчихлаа, би гайхаад л сууж байна. Асуудал нь бүрэн шийдэгдээгүй байх шиг байна. Өнгөрсөн жил Харумафүжи Д.Бямбадорж “Багшаа би Япон орны ачийг хариулж, эх орондоо сайн зүйл хиие гэж бодохоор яг тан шиг сургууль байгуулах ёстой юм байна” гэж хэлж санал тавьж байсан. Д.Бямбадоржийн маань гэргий “Шинэ Монгол” сургуулийн анхны төгсөгчдийн нэг. Бид их ойр дотнын харилцаатай улсууд. 2011 онд хуримаа хийхэд Харумафүжигийн талаас дэвжээний эзэн нь үг хэлж байсан бол би охины талаас төлөөлж үг хэлж байсан түүхтэй.. Тэр хоёр маань намайг аавын дайтай гэж үздэг. Анх Харумафүжи боловсролд хөрөнгө оруулах тухай саналыг тавихад нь багш нь өмнөх ажлаа хийж барахгүй их байна, чамд сайхан зөвлөөд өгье хэмээн гурван ч удаа хүсэлтийг буцаасан л даа. Монгол хүнд ийм зүйл дутаад байгаа юм байна, хүний хүмүүжил төлөвшилд яг танай сургалтын арга барилаар явах нь зүйтэй юм байна гэсэн санаагаа удаа дараа ярьж ятгаснаар би яах аргагүй зөвшөөрөхөд хүрсэн. Хүн чинь байгуулж буй юмандаа итгэл үнэмшилтэй байж амжилтад хүрнэ. Д.Бямбадоржийнхоо идэвх, сэтгэлийг хараад ойлгосон л доо. Энэ жил сургуулийн барилгынхаа карказаа бариад эхэлчихсэн, ирэх жил ашиглалтад орно.

    -Танай сургуульд оруулах гэсэн эцэг, эхчүүдийн хүсэлт маш их байдаг. Нэгэнт эрэлт их байхад танайх үйл ажиллагаагаа улам өргөжүүлэх бололцоо хэр байдаг вэ?

    -Би 2000 онд сургуулиа байгуулснаас хойш өр, зээлтэй 10 гаруй жил явсаар одоо л гайгүй болж байна. Урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөж, шантармаар олон зүйлтэй тулгарсан. Сургууль гэдэг амаргүй ажил. Багшаа бэлдэхээс эхлээд нэг ангийн хүүхдийн тоог стандартаар барих ёстой зэрэг анхаарах олон асуудал бий. Зарим хүмүүс нэгэнт эрэлт байхад салбараа хурдан байгуулаад явчих тухай ярьдаг л даа. Миний хувьд өөрийнхөө чадах хэмжээндээ юмаа хийнэ. Манайх бол яг өөрийнхөө үндсэн хүүхдийг гаргаж авахыг чухалчлан анхаардаг.

    -Сургуулийн гол баримталдаг зарчмыг юу гэх вэ?

    -Манай хөтөлбөрийн дагуу суралцахын зэрэгцээ спорт, урлаг соёлын арга хэмжээнд зайлшгүй хамруулдаг. Хүүхдийг өөрөө бие дааж суралцах арга барил, багаар ажиллах аргуудыг нэлээн хэрэглэдэг. Номын ах, эгч нараас нь номын дүү нартаа зориулан нэгийг бодогдуулахаар яриа лекц явуулдаг. Хүүхдийг мэргэжлийн чиг баримжаатай сургах нь чухал юм. Ахлах ангид ороод ирэхээр нь байгалийн, нийгмийн анги гэж салгаж ямар мэргэжил эзэмших вэ гэдгийг таниулан мэдүүлэх ажлыг карьер төвөөрөө дамжуулан хийдэг. Хүүхэд өөрөө юунд сонирхолтой аль чиглэлд түлхүү сонирхолтой вэ гэдгийг нь таниулснаар төгсөхдөө яг мэргэжлээ сонгочихсон, орох сургуулиа бүр шийдчихсэн байдаг. Дунд ангид бол шинжлэх ухааны мэдлэгийг сайн олгохыг чармайдаг. Бага ангид нь хүн болох талаас нь анхаардаг. Даалгавар бараг өгдөггүй. Хичээл хийнэ гэдгийг дургүй хэцүү зүйл болгож болохгүй, анхлан суралцагсдад дуртай сонирхолтой талаас нь заахыг эрмэлздэг.

    -Бусад сургуулиас ялгаатай тал нь хүүхдийн хүмүүжил төлөвшилд их анхаардаг гэгддэг. Та бүхэн ямар хүүхэд төлөвшүүлэхийг зорьдог вэ?

    -Шинэ Монгол соёл гэж бий.

    Ахлах сургууль, сургуулийн соёл төлөвшүүлэх асуудлаар би өөрөө докторын зэрэг хамгаалсан. Сургуулийн соёлыг таниулж үйлийн судалгааг хийсэн. Хүн үйлдэл хийдэг, хийсэн үйлдлээ судлаад гаргаж ирсэн нь миний докторын гол сэдэв. Японд хүнд сайн тал, муу тал аль аль нь бий. Японд хүнд ажилсаг, нямбай хянуур чанарыг монгол хүний задгай сэтгэж байгаа байдал, шийдвэрийг хурдан гаргаж чаддаг зэрэг чадвартай хослуулан монгол хүнд таарах зохицох чадварыг тавьж өгдөг нь буруу биш гэж үздэг. Тухайлбал, хүнтэй бөхийгөөд мэндчилчихдэг, орж ирээд гутлаа солиод өмсчихдөг хэвшлийг бий болгохдоо ач холбогдол талаас нь сайн тайлбарлаж хэлж өгдөг. Манай шинэ монголын хүүхдэд өглөөний хоолоо заавал идсэн байх ёстой гэх мэт зарчмыг сургадаг. Хүүхдийн өөрийн хүлээн авах чадвар, эцэг эхээс заяасан ген зэргээс шалтгаалж хүүхэд бүр ялгаатай байх нь мэдээж. Хүүхэд бүрийг ижил 100 хувь сайн болгох тухай гэхээс илүүтэй байгаа хэмжээнээс нь ахиулах тухай юм. Тийм ч учраас манайх сурагчдынхаа дүнг нууцлалтай тавьдаг. Бага сургуульд бол дүн тавьдаггүй. Бүх хүүхдээ сургана шүү гэсэн зорилготойгоор ажилладаг.

    -Эцэг эхчүүдэд та юу гэж зөвлөх вэ. Танай сургуульд оруулах хүсэлтэй хүмүүс олон бий.

    -Манай сургуульд элсэн орохоор 900 гаруй хүүхэд ирдгээс 72 хүүхэд авдаг. Өрсөлдөөн ихтэй болохоор яалт ч үгүй шалгаж авдаг. Ингэхдээ хүүхдийн төрмөл буюу амьдралын ухааныг нь шалгадаг. Түүнээс тоо бодуулж, цээж бичиг бичүүлэх гэх мэтээр сурмал ухааныг нь чухалчилдаггүй. Бид өмнөө лидер бэлтгэх зорилго тавьсан байгаа болохоор шударга, зарчимтай явна гэдэг шаардлагыг эхнээсээ тавьдаг. Ирэх жилээс “Шинэ Монгол – 2” сургууль нээгдэх болохоор харьцангуй эрэлт гайгүй болох байх аа.

    10 МЯНГАН ТОРГОН ЦЭРЭГ БЭЛДЭЭД ӨГЧИХ ЮМСАН ГЭЖ МӨРӨӨДДӨГ

    -Таны үндсэн мэргэжил багш. Та 2000 онд сургуулиа нээхээсээ өмнө хаана ажиллаж байв. Таны хувийн намтраас сонирхъё?

    -Би Улаанхуарангийн гэр хорооллын сургуульд ерөнхий боловсролын сургуулиа төгссөн. Математикийн сайн багш болох н.Батдорж багшийгаа хараад ирээдүйд математикийн багш болно гэж шийдэж байсан. Их сургуулийг физикийн багшаар төгссөн. Ажлын гараагаа Төв аймагт багшлахаас эхэлсэн. Хөдөө Аж ахуйн дээд сургуульд багш, Боловсролын Хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, дараа нь 84 дүгээр сургуульд дэд захирлаар гээд боловсролынхоо салбарын олон шатны байгууллагад ажилласан нь их завшаан юм. Тэгээд шалгалт өгч Япон руу мэргэжил дээшлүүлэхээр явж байсан.

    -Японд хэчнээн жил суралцав?

    -Долоон жил сурсан. Эхлээд 1,5 жил Японы Засгийн газрын тэтгэлгээр сурчхаад үргэлжлүүлээд хоёр жил мастерт сурсан. Түүний дараа докторт сурч байсан ч тэнд зэргээ хамгаалж чадаагүй. Учир нь Монголдоо сургуулиа нээчихсэн учраас нэгийг нь сонгохоос аргагүйд хүрсэн..

    -Сургууль анх байгуулсан түүхээсээ яриач. Хүнд бэрхийг даван туулж байж өнөөдрийн амжилтад хүрсэн гэдэг юм билээ?

    -Би гэр бүлээ Японд аваачсан байсан учраас Японд суралцахынхаа хажуугаар гурван ажлыг давхар хийдэг байлаа. Ротари тэтгэлгээс надад тэтгэлэг олгож, сард 1500 ам.долларын тэтгэлгийг жилийн хугацаанд авсан. Нэгэнт амьдарч болж байгаа юм чинь гээд тэтгэлгээ хав дарж хадгалчихсан. 18 мянган ам.доллартай их л баян хүн болчихлоо. Ротари клубынхандаа маш их баярласан сэтгэгдлээ илэрхийлэхдээ “Та нарынхаа ачийг хариулна. Би мөрөөдлөө биелүүлж ачийг хариулна. Миний мөрөөдөл бол монгол орондоо сургууль байгуулах юм” гэж дотоод итгэл, үнэмшлээрээ хэлж байсан. Манай клубынхан нэг удаа дуудаж уулзахдаа чи докторт олон жил суралцах нь. Чиний яриад байсан нөгөө мөрөөдөл чинь яасан бэ гэж асуудаг юм байна. Би оюутан байхдаа ч байгуулж болно шүү дээ гэж хариулахад чи монгол руу очоод судлаад ирээрэй гэсэн үг миний сэтгэлд гэрэл асаачихсан хэрэг. Тэр зуныхаа амралтаар Монголдоо ирж Нийслэлийн боловсролын газраар орсон чинь манай сургууль байгуулсан газрыг дуудлага худалдаагаар зарласан байхтай яг таарлаа. Буцах хугацаа дөхсөн учраас аавыгаа өмнөөс оруулж иргэн Жанчивын нэр дээр сургуулийнхаа газрыг авсан. Гурван давхар барилгын зураг гаргачихаад нөгөө хүмүүс дээр эргээд очив оо. Сургууль барих тооцоо 300 мянган ам.доллар гарчихсан. Тэр их мөнгийг хаанаас олохоо мэдэхгүй ч би нэг зүйлийг болсон бол дотроо төсөөлж бүр дүр зургийг нь гаргачихсан их л итгэл үнэмшилтэй гүйж явсан юмдаг. Ингээд Багана нэгийн холбоо байгуулж сургууль байгуулахад туслах хөдөлгөөнийг ротарийнхан маань гаргаж гурван жилийн хугацаанд 100 мянган ам.доллар цуглуулж чадсан. Аав, ээж ар гэрийнхний дэмжлэг, энд тэндээс бага хүүтэй зээл авснаар сургуулиа босгосон доо. Анх хөрөнгө оруулагч олох тухай ч мэдэхгүй гүйж явлаа. 10 жилийн дараа буцааж өгөх хөрөнгө оруулалтыг ямар нэгэн хүүтэйгээр Японы сайхан сэтгэлтэй зарим нэг хүмүүс өгч байсан. Би сургуулиа Японы хөрөнгө оруулалттай сургууль гэж ярьдаг. Юунд хөрөнгө оруулдаг вэ гэвэл төгссөн хүүхдүүдэд маань тэтгэлэг олгож, хөрөнгө оруулдаг. Одоо Япон руу манайх 370 гаруй хүүхэд тэтгэлгээр сургуульд явуулсны 170 гаруй нь Япон улсын засгийн газрын тэтгэлгээр явсан байна. 200 гаруй хүүхдийг намайг дэмжин ажилладаг, Ивээн тэтгэгч, тэтгэлгийн сангууд сургалтын тэтгэлгийг өгчээ. Нэг хүүхдэд дөрвөн жил сурахад багцаагаар 50 мянган ам.доллар гэхээр есөн сая ам.долларын тэтгэлэг олгосон гэсэн тоо гарч байгаа юм. Би сая одон авч үг хэлэхдээ “Дунд сургуулийн жирийн багшийн гарын үсгээр есөн сая ам.долларыг” Монголын боловсролд хөрөнгө оруулалт хийжээ” гэж хэлсэн нь бий. Хамгийн гол нь тэтгэлгээр сурч ирж буй хүүхдийн үнэ цэн хамгаас чухал юм даа.

    -Танд баяр хүргэх нь зүйтэй байх. Японы Эзэн хааны Мандах Наран одон хэмээх эрхэм хүндэт шагналыг хүртсэн нь хоёр орны дунд гүүр болж, боловсролын салбарт оруулж буй хувь нэмрийг үнэлсэн шагнал болсон болов уу?

    -Баярлалаа. Би Японд их хайртай. Их сайхан улсуудтай таарсан ч юм билээ. Япон орны эерэг бодол надад байдаг учрааc би амжилтад хүрсэн. Тийм учраас миний хүүхдүүд очсон газраа талархаж, сайн талаас нь харж яваарай гэдгийг шавь нартаа захих дуртай. Усыг нь уувал ёсыг нь дага гэдэгчлэн аливаа зүйлийг сайн талаас нь харж хүлээж авах нь зүйтэй гэж санагддаг. Би бэлэгшээж явдаг нэг зүйлийн тухайд ярихад би дөрвөн охинтой хүн. Японоос ирж сургуулиа байгуулах үеэр хэнз хүүтэй болсон юм. Хүү маань Японы эзэн хааны төрсөн өдрөөр буюу арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр төрсөн. Би энэ жил одон авлаа. Их бэлэгшээж байна.

    -Японтой холбоотой дурсамж таны амьдралд төдийгүй Монголын боловсролын салбарт тодоор үлдэх нь гарцаагүй юм. Та өөрийгөө Японтой ямар сэжмээр холбож ойлгодог вэ?

    -Би анх Япон явахад аав маань миний хүү Номхон далай, Фүжи ууланд өргөөрэй гэж надад сэржим /архи/ өгч явуулж далайн бурханд өргөдөг юм шүү гэж хэлж байсан. Би анх удаа нүд алдам далайг үзэж үнэхээр бахадсан. Цаг орчим бясалгал хийж залбирч суусан. Одоо бодоод байх нь ээ би зөв хөл дээрээ Японд буусан юм уу даа.

    -Таны аав, ээж ямар мэргэжилтэй хүмүүс байв?

    -Аав малын эмч, ээж дэлгүүрийн худалдагч. Аав, ээж маань их бурханлаг сайхан хүмүүс байсан. Аав маань хүний ачийг их бодож явах ёстой шүү гэж сургадаг. Манайх эцэг эхээс есүүлээ, олуулаа бужигнаж өссөн. Сайхан хайран дунд өснө гэдэг их сайхан юм шүү.

    -Та гэр бүлээ танилцуулаач?

    -Миний хань сувилагч мэргэжилтэй. Арван жил хамт сурч байсан. Анх 19 насандаа аав, ээж болж байлаа. Том охин Жайка, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт реферэнт, Хууль зүйн яаманд ажиллаж байгаад энэ жил Японд мастераа хамгаалчихаад ирсэн. Одоо охин маань эрдмийн хүрээлэнд СЕО гүйцэтгэх захирлын ажлыг хийж байна. Дараагийн охин Японы Суруга компанид ажиллаж байсан, эдийн засагч мэргэжилтэй. Дараагийн охин Японы их сургуульд суралцсан, Нагояагийн их сургуульд мастераар гэр бүлийн хүний хамт суралцаж байна. Бага охин маань боловсролын чиглэлээр мөн Японд их сургууль төгссөн, хувиараа бизнес эрхэлдэг. Бага хүү маань ахлах ангийн сурагч.

    -Манай улсын боловсролын салбарт барьж байгаа бодлогыг та юу гэж хардаг вэ. Төрөөс юунд голлон анхаарах ёстой вэ?

    -Би загвар болгож бүрэн дунд сургууль байгуулсан хүн. Боловсролын системд ажилладгийн хувьд хэлэхэд нэг сайд ирээд хичээлийн хөтөлбөр, бүтцийг судалгаагүйгээр нааш цааш нь их хөдөлгөдөгт нь сайнаар ханддаггүй. Миний хувьд боловсролыг тогтвортой байлгах ёстой гэж үздэг. Манайхан чинь шинэчлэн гэх л юм. Шинэчлэл хийхийн тулд багш нар маань хэр бэлтгэгдсэн байгаа зэрэг бааз сууриа харж тооцох хэрэгтэй. Ер нь стандарт барих гэдгийг тогтвортой байлгамаар л байна. Манай сургууль гэхэд 2000 оноос хойш тогтсон хөтөлбөрөө нэг ч өөрчлөөгүй, шинэчилж ирсэн. Би өнгөрсөн жил Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилттэй “Ахлах сургуульд хөдөлмөрийн ур чадвар олгох нь” гэсэн нэртэй төсөл дээр зөвлөхөөр ажиллахаар болов оо. Үндэсний зөвлөх нь төслийнхөө дизайныг хийнэ гэж бодоод орсон чинь бэлэн хийсэн төсөл санал болгосон. Дараа нь миний хийсэн төсөл болох учраас эргээд би бантан хутгадаг юм байна гэсэн муу нэр зүүх болно биз дээ. Нэгэнт өөрийн зорьсноор ажиллаж чадахгүй юм чинь гээд өөрийн хүсэлтээр татгалзсан.

    -Таны цаашдын зорилго, дараагийн мөрөөдөл юу байна вэ?

    -Одоо би шинээр барилга барихгүй. Би Харумафүжитэйгээ сургуулиа байгуулчихаад “Шинэ Монгол” сургуулиасаа олсон туршлага дээрээ үндэслэн ерөнхий боловсролын орон нутгийн сургуульд ч юм уу менежмэнт хийж ажиллая гэсэн бодол бас бий. Одон авчихаад баяраа сая тэмдэглэх үеэр манай сургуулийн зөвлөх төрийн шагналт зохиолч Дарамын Батбаяр гуай “Монголын боловсролыг дэлхийд харуулах ёстой шүү. Дараагийн сургуулийг Японд байгуул” гэж хэлсэн нь надад бас нэгийг бодогдуулсан. Урьд нь Япон хүмүүс сургуулийнхаа менежментэд орж ажиллаад өгөөч гэдэг санал удаа дараа тавьж байсан нь бий.

    -Тантай ярилцахад их том мөрөөдөлтэй, түүндээ хүрч чаддаг тууштай хөдөлмөрч занг олж харж байна. Таны амжилтад хүрсэн гол нууцыг юу гэж хэлэх вэ?

    -Сургуулиа байгуулаад анхны төгсөгч нараа гаргасны дараа эргээд харахаар энэ хүүхдүүд маань Монголын ирээдүйг нуруун дээрээ үүрч явах юм байна гэдэг итгэл үнэмшил надад бүрэн дүүрэн байдаг. Улсыг хөгжүүлье гэвэл хүнээ хөгжүүлье гэж бид нар их сайхан ярьдаг даа. Би бол өөрийн чадах хэмжээнд л хийж байна шүү дээ. Гурван сая хүн ам дотор 10 мянган торгон цэрэг бэлдээд өгчих юмсан гэж мөрөөддөг. Манай сургууль шиг төгсөгчдийн тоо 10 мянга хүрсэн үед нийгмийг хөдөлгөгч манлайлагчид болох юм гэж хардаг. Брэнд бий болгож, бүтээгдэхүүн гаргахад хувь нэмэр болохоор бас нэгэн ажил хийгээд эхэлсэн байгаа. “Монгол Мабучи” сангаас тэтгэлгийн сан байгуулж гурав дахь жилдээ тэтгэлэг олгож байна. Жил болгон 30 хүүхдэд тус бүр нь 1500 ам.долларын тэтгэлэг олгох ажлыг төгсөгчидтэйгөө хамт хийдэг. Дотоодын их дээд сургуульд дөрвөн жил суралцаж төгсөөд нэг жилийн дараагаар цалингаасаа буцааж төлөх эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй зээл юм. Энэ бол тухайн суралцаж буй хүүхдэд маш их урам өгч, зорилготой болгодог. Манай КООСЭН коллеж жилдээ 120 төгсөгч, ахлах сургууль маань 140 хүүхэд төгсгөж байна. Энэ тоо улам өссөөр арав, хорин жилийн дараагаар нийгмийн манлайлагчдыг төрүүлнэ. Бид дэлхийн хэмжээнд эхний шилдэг зууд багтдаг дээд сургуулийг Монголоосоо гаргая гэсэн том зорилго тавьсан. Би төгсөгч нартаа итгэдэг. Хүүхдүүд урдаа тавьсан том зорилгынхоо араас явж байгааг би өнөөдөр өөрийн нүдээр хардаг, бахдадаг. Бид нийгэмдээ ирээдүйд сайн өөрчлөлт авчрах хүнийг өөрсдийн хүчин чадлын хэмжээнд бэлдэж байгаа. Хүүхдийг өөрийг нь өөртэй нь өрсөлдүүлж сайн болгодог. Надад туршлага байна. Цаашдаа өөрийн олсон туршлагыг улсынхаа бодлогын шинжтэй өөрчлөлтөд гар бие оролцож, юм хийх юмсан гэж боддог.

    Эх сурвалж: 2017 оны 12-р сарын 13-нд Өдрийн сонин, Б.ДОЛЗОДМАА


  • Х.Балжинням: Монголчууд бид 5000га-д 3 сая алимны мод тарихад алимныхаа хэрэгцээг хангах боломжтой

    Ховд аймгийн Булган сум манай орны хамгийн зах хязгаар нутгийн нэг. Минжит Булганы жимсний аж ахуй гэж дээр үеэс яригддаг байсан бөгөөд зах зээлд шилжих үед энэ салбараа авч үлдсэн цөөхөн газрын нэг юм.  Булганд жимсний аж ахуй, тэр дундаа торниун /манайхны том алим хэмээн нэрлэдэг/ алимыг  нутагшуулж тарьж ургуулж байгаа хэсэг хүн бий.  Энэ хүмүүс элсний нүүдэл, хайрга бүхий хөрсийг сайжруулан тордож эдүгээ мод жимсний  цэцэрлэгт хүрээлэн бүхий диваажин болгожээ.Түүнчлэн орон нутгийнхаа олон иргэнийг ажлын байраар хангаж байгаа, хүмүүсийн жимс тарих сонирхлыг нь өдөөж өгснөөрөө хот руу чиглэсэн их нүүдлийг хязгаарлаж байгаа хэмээн нутгийн удирдлагууд тодотгосон. Сайныг дагавал сарны гэрэл гэгчээр одоо тус сумын олон иргэн  жимсчдийнхээ жишгээр энэ салбар руу уруу татагдаж, жимс ногоо тариалж, адаглаад л айл бүхэн хашаандаа жимсний мод тарьж дадлага туршлагатай болж байна.

    Мэргэжлийн байгууллагын гаргасан тооцоогоор  Монгол Улс зөвхан алимны импортод жилдээ 80 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулж 20 мянган тонн алим  худалдан авдаг аж.  Тэгвэл Булганы жимсний аж ахуй эрхлэгчид эх орныхоо үржил шимтэй хөрсөнд ургасан жимсээр орон нутгаа цаашилбал эх орныхоо хэрэгцээг хангах, Монгол улсын алимны хэрэгцээг  бүрэн хангах том зорилго өвөрлөж яваа хүмүүс. Энэ хүрээнд төсөл санаачилж, уриалга гаргаад байна. Эдүгээ Булганд алим жимс тариалахын зэрэгцээ Монгол оронд нутагшсан алимны суулгац үржүүлж байгаа 4 хүн бий. Энэ суулгац эрэлт ихтэй, манай орны өнцөг булан бүрээс захиалга их ирдэг аж. Ийм суулгацыг бэлдэхийн тулд  наанадаж 5 жил зарцуулдаг гэдгээ тодотгосон. Бид “Алим” хөтөлбөрийг санаачлагч, “Булган голын алим” ХХК-ийн захирал, сумын Жимсчдийн холбооны тэргүүн Х.Балжиннямтай ярилцлаа.

    -Ярилцлагын эхэнд Та өөрийгөө танилцуулна уу.

    -Би 1960 онд төрсөн. Эцгийн нэр Хумжаа. Өөрийн нэр Балжинням. Авто тээврийн инженер эдийн засагч мэргэжилтэй. 2011 оноос алим жимс тариалах ажилд эргэлт буцалтгүй орсон. 8 дахь жилдээ энэ чиглэлээр ажиллаж байна. 2016 онд “Булган голын алим” ХХК байгуулан захирлаар нь ажиллаж байна. Манай компани нь алимны төрлийн мод үржүүлэг, тариалалтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Ямар нэгэн дэмжлэг олж чадаагүй бор зүрхээрээ явж байгаа учир үржүүлсэн модныхоо нэг хэсгийг худалдаалж, нэг хэсгийг тариалж, үйлдвэрлэлээ өргөтгөх бодлого барьж ажиллаж байна.

    Би өөрөө Ховд аймгийн Булган суманд “Жимсчдийн холбоо”-ны тэргүүнээр ажилладаг бөгөөд Монгол орон даяар алим жимс тариалах, дэлгэрүүлэх, цаашдаа Монгол орныг алим жимсээр хангах холын зорилготой ажиллаж байна.

    -Минжит Булганы жимс гэж бүр өмнөх нийгмийн үед л яригддаг байсан санагдана. Ер нь ямар онцлогтой газар нутаг вэ?

    -Ховд аймгийн Булган сум Алтайн өвөр говьд оршдог. Булган голын хөндий нь алим, жимс жимсгэнэ тариалах хөрсний физик, химийн шинж чанар тохирсон, усны хангамж сайтай,  жилд үргэлжлэх нартай өдрийн тоо харьцангуй олон, далайн түвшнээс дээш 1160 орчим метрт оршдог. Социализмын үед Монгол орон даяар алим тарьж нутагшуулах чиглэлээр ажилласан олон арван газраас бараг ганцаараа үлдсэн бүс нутаг юм. Тухайн үед Жимс ой турших станц нэртэйгээр 1959 онд байгуулагдаж, Шаамарын жимс ногооны аж ахуйгаас алим жимсний олон төрлийн суулгац авч ирж, эрдэм шинжилгээний ажил хийн тариалсан нь эдүгээ 60 жил нутагшин ургаж байна. Үүнд тухайн үеийн ЗСБНХУ-аас авч ирж нутагшуулсан торниун алимны 8 сорт, бэсрэг алимны 5 сорт, давжаа алимны 18 сорт бий. Булган суманд алим, жимс жимсгэний чиглэлээр үйл ажиллагаагаа дагнасан 10-аад ААН, иргэн бий.

    Ховд Минжит Булган

     -Төрийн байгууллагад удирдах ажил хийж байсан инженер эдийн засагч мэргэжилтэй хүн яаж яваад газар тариалан, тэр дундаа алим тарихаар сэтгэл шуудардаг билээ?

    -Миний аав Булган сумын анхны ногоочдын нэг. Хүүхэд нас маань аавын ногооны талбай дээр өнгөрсөн болохоор бүр багаасаа л газартай харьцаж ирсэн нь энэ салбар руу ороход түлхэц болсон. Нөгөө талаар Увс аймгийн “Чацаргана хөтөлбөр”-тэй 2010 онд очиж танилцсан нь орон нутгийн онцлог, давуу талыг ашиглан хөгжиж болохыг харж мэдэрч авсан. Ингээд өөрийн сумын давуу байдлыг ашиглан алим тариалж, ард иргэдийн аж амьдралыг дээшлүүлэх, хот чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөнийг зогсоож болох юм байна гэсэн үүднээс “Алим” хөтөлбөр, төсөл боловсруулан УИХ, Засгийн газар, аймаг орон нутгаар  хөөцөлдөн ажиллаж байна. Өөрөө ч алим жимсний эдийн засгийн үр өгөөжийг тооцож үзсэнээр  төрийн ажлаа орхин, алим тариалах, үржүүлэх, шинээр сорт гаргах, БНХАУ-ын шилдэг сортын алим нутагшуулах чиглэлээр дагнан ажиллаж байна.

    -Монгол улс алимны хэрэгцээгээ өөрсдөө хангах боломжтой юу? Боломжтой бол хэдий хэрийн газар, хүн хүч хэрэгтэй вэ?

    -Боломжтой, гэхдээ урт хугацааны ажил бөгөөд монголчууд бид өөрсдөө хийх л хэрэгтэй. Бид гадаадаас алимны суулгац авч ирж тариалаад, богино хугацааны дотор алимтай болох боломж байхгүй. Учир нь тэдгээр суулгац нутагших эсэх нь бүрхэг. Бид ч ОХУ, БНХАУ-аас олон мянган суулгац авч ирж тариалсан боловч үр дүн гараагүй. Иймээс эхний ээлжинд монгол оронд нутагшсан, эрдэм шиншилгээний ажил хийгдсэн  алимныхаа модыг үржүүлж тариалвал үр дүнтэй нь харагдсан. 

    Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас хийсэн судалгаагаар хүн өдөрт 96 гр, жилд 35 кг  алим жимс жимсгэнэ хэрэглэвэл зохимжтойг дурдсан байдаг. Тэгвэл дунджаар нэг алимны модноос 35 кг алим хураана гэж тооцвол 3 сая модыг 5000 га газарт тарих шаардлагатай болно. 1 га-д 3 хүн ажиллана гэвэл 15000 мэргэжилтэй ажилтан хэрэгтэй. 5000 га газар гэдэг нь 10 км урт, 5 км өргөн газар гэсэн үг бөгөөд Ховд аймгийн алим тариалах боломжтой 10 сумаас энэ газар олдоно. Ийм ажлыг төр засаг анхаарч дэмжлэг өгч чадвал ойрын 20 жилд хийчих ажил юм.

    -Монголд ургасан алим амт шимт тэжээллэг чанараараа хэр байна вэ?

    -Ховд аймгийн Булган сумын алим амт чанараараа хэзээнээс алдартай. Бид багадаа дөрөв тавхан ширхэгийг идчихээд хөөсөөр бөөлжиж байсан удаатай. Булган сумын 10 жилийн сургуулийн багш Хүрлээгийн Бадамсид сургуулийнхаа туршлагын талбайд хүүхдүүдийн хүчээр 18 га газарт алим, жимс жимсгэнэ, төмс хүнсний ногоо  тариалаад Улаанбаатар хотод үзэсгэлэн гаргасныг тухайн үеийн Хүүхдийн төлөө фондын дарга Цэдэнбал Филатова ирж сонирхон 1 кг улаан Мерьлба сортын алим худалдан авсан байдаг. Удалгүй туслах нь гүйн ирж, үлдэгдэл 36 кг алимыг бүгдийг нь худалдан авсан түүх бий. Иймээс бид “Филатовагийн таалсан улаан хацарт” хэмээн өхөөрдөн нэрлэдэг юм. Х.Бадамсид  багш маань хийсэн бүтээсэн ажлаараа “Гавьяат багш” , “Ардын багш” цол хэргэмийг хүртсэн билээ.  Харин Улаанбаатар хотын гудамжинд “Ховдын Булганы алим аваарай” гэж хашгирч байгаа нөхдөөс болгоомжлох хэрэгтэй бөгөөд манай сумын алим хотод орох хэмжээнд хүрээгүйг иргэддээ анхааруулья.

    -Та одоо хэдэн сортын торниун алим тариалж хэдий хэмжээний жимс авч байна вэ?

    -Манай сумын 10-аад жимсчид 20 гаруй га газарт алим жимс тариалж, 50 орчим тн жимс жимсгэнэ хурааж, сумынхаа хэрэгцээний  багахан хэсгийг хангаж байгаа нь цаашид Монгол оронд асар том зах зээл байгааг харуулж байна.  Торниун алим гэхэд зун, намар, өвлийн 8 сорт байгаа бөгөөд суманд ердөө 1 га орчим талбайд ургаж  байна.

    -Алимны мод Монголд хэр нутагшиж байгаа вэ. Ер нь алим тарих хүсэлтэй бүхэн тариалах боломжтой юу?

    -Бид эхний ээлжинд нутагшсан алимны модоо мөчрийн болон нахианы залгалт хийж үржүүлж байгаа бөгөөд БНХАУ-аас 5, ОХУ-аас 2 сорт нутагшуулах тал дээр ажиллаж байгаа ч  эцсийн үр дүн хараахан гараагүй байна. Харин шинэ сорт гаргана гэвэл дор хаяж 8 жил зарцуулдаг юм шүү дээ.

    Алим тариалья гэж зорьсон хүн бол урт хугацааны ажил болохоор эхлээд сэтгэл санаагаа бэлтгэх нь зүйтэй. Зүрх сэтгэлээ зөвхөн түүнд зориулах ёстой. Ном олж унш, анхны мэдэгдэхүүнтэй бол, уйгагүй хөдөлмөрлөж чадвал хэн ч гэсэн хийх л ажил.

    Манай нийлүүлж буй модыг сайн арчилж тордоод ургуулахад 2-3 жилийн дараа жимсээ /алим/ өгнө. Ингээд 8-10 нас хүрэхээрээ нас гүйцэж байгаа нь тэр бөгөөд ийм модноос жилд 50-60 кг алим хураан авах нь ч бий.

    Алим жимс нь бөнжийгөөд, ач зээ нараа дагуулаад талбай дотроо алхаж явах нь амьдын нэгэн жаргал юм шүү дээ. Хөлсөө дуслуулж, өөрийн гараар ургуулсан бүхэн амттай байдаг даа.

    -Алимны нэг модноос хэдэн жилийн турш хэчнээн хэмжээний ургац авах боломжтой вэ?

    -Эрдэмтдийн тогтоосноор дунджаар 70 жил ургаж, ургацаа өгнө гэж бичсэн байдаг. Энэ хугацаанд залуужуулах, танах тайралтуудыг заавал хийж явна. Нас гүйцсэн модноос дунджаар 35 кг алим хураах бөгөөд Монголд бүртгэгдсэн дээд амжилтууд олон бий. Жишээлбэл: Шаамарт 10 настай Папировка сортын торниун алимны модноос 65.8 кг, Халхын голд Славянка сортын 10 настай модноос 190 кг, Ховдын Булганд Грушовка Московская сортын торниун алимны модноос 56.9 кг хурааж байсан түүх бий.

    Булган голын алим

     -Алим ер нь хадгалалт хэр даадаг жимс вэ?

    -Алимныхаа онцлогоос шалтгаалан 7 хоногоос 3 сар  хүртэл хугацаанд хадгалах боломжтой. Тээвэрлэлт сайн даах сортууд ч бий. Давжаа алимыг  хураагаад компот, варень, нөөш хийх бүрэн боломжтой. Тухайлбал, Антановка, Славянка зэрэг өвлийн сортын алимыг хураахад ногооноороо байх ба цаасанд боож, үртсэнд 3 сар хадгалаад, шар өнгөтэй сайхан амттай болгоод хүнсэнд хэрэглэдэг.

    -Одоо Минжит Булган суманд иргэд аль хэр алим тариалж байна вэ?

    -Алим тариалах ажил урт хугацааны ажил бөгөөд дээр нь төр засаг анхаарахгүй байгаагаас энэ бизнес рүү орох иргэд цөөн байна. Иймээс эрэлт хэрэгцээ их байгаа ч өчүүхэн хэсгийг нь  хангаж байна. Манай суманд гэхэд С.Бааст, Б.Төмөрбаатар, С.Ариунбаатар, М.Ядамсүрэн, Б.Мөнхтулга зэрэг 10-аад айл өрх ААН  алим тариалж байна. Сум орны удирдлагуудад хэлж ойлгуулснаар 2017 оноос жил бүр 50 өрхөд таван алимны мод  хашаандаа тарих хөдөлгөөн өрнүүлж, орон нутгийн хөгжлийн сангаас хөрөнгийг нь гарган ажиллаж байна. Тодорхой хугацааны дараа Булган сумын өрх бүхэн алимны модтой, тэндээсээ хэрэгцээт алимаа хураадаг болно оо.

    -Та саяхан уриалга гаргасан байсан энэ талаараа тодруулахгүй юу?  

    -Бид өөрийн эх орондоо эрх тааваараа хөдөлмөрлөж, ажиллаж амьдрах хувь заяатай хүмүүс. Төр засгаас баялгийн тэгш хуваарилалт хийж, ажлын байр нэмэгдүүлж, ажиллах амьдрах боломжийг нь хангаад өгвөл юун тэр Солонгос молонгос явж ажиллах, харин ч бид гаднаас ажиллах хүч авч ажиллах байх. Ер нь Монгол орноо хөгжүүлэх олон боломж нь бий гэж би боддог.

    Иймээс ч бүс нутгийн онцлогоор Монголоо хөгжүүлэх санал санаачлагыг гаргаж, “Алим” хөтөлбөр, төсөл боловсруулан Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газарт хандсан. Мөрийн хөтөлбөрт нь дэмжихээр  тусгагдсан боловч 2016 онд Ардчилсан нам ялагдчихсан. Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газарт хандсан боловч удалгүй уначихсан. Төр засгийн тогтворгүй байдал хүртэл бидэнд ингэж нөлөөлөх юм. УИХ-ын гишүүндээ хандсан нь нааштай хариу өгсөн. Цаг хугацаа бүхнийг харуулах биз ээ.

    Тодорхой хугацааны дараа 100 алимны модноос жилдээ наанадаж 3.5 тн алим буюу 28 сая төгрөг олох боломж бүрдэнэ. Ийм байдлаар энэ 100 модноосоо 70 жил ашиг хүртэнэ гээд бодоорой.

    Уг уриалгыг 2014 онд гаргаж, төвийн болон аймаг орон нутгийн хэвлэл мэдээллээр цацсан. Хамгийн гол нь иргэд нэг нэгийгээ дууриаж бизнес хийх биш цоо шинэ хэрэгцээтэй бизнес рүү хөл тавиасай гэсэн үүднээс энэхүү төсөл хөтөлбөрийг гаргасан юм. Олон хүн ч холбогдон санал солилцсон.

    -Энэ хөтөлбөрийн гол санаа юу билээ?

    -Гол санаа нь эх орны экологийн цэвэр алим жимсээр монголчуудынхаа хэрэглээг хангах тухай л юм. Өрхийн хэмжээнд гэвэл хамгийн багадаа 100 мод тарьцгаая, хөрөнгийг нь янз бүрийн аргаар босгоё гэсэн санаа л даа. Жишээлбэл,100 алимны модны үнэ  3 сая төгрөг. Цалингаасаа хуримтлал үүсгэж болно. Малтай бол 6 үхэр худалдахад олох мөнгө. Төрийн албан хаагч гавъяандаа гарахад тэтгэмжийнхээ нэгээхэн хэсгээс зарцуулах мөнгө. Сум хөгжүүлэх сан, ЖДҮ-ийн сангаас хөөцөлдөж хөнгөлттэй зээлээр  хөрөнгө олж амжуулж болох ажил юм.

    Тодорхой хугацааны дараа 100 алимны модноос жилдээ наанадаж 3.5 тн алим буюу 28 сая төгрөг олох боломж бүрдэнэ. Ийм байдлаар энэ 100 модноосоо 70 жил ашиг хүртэнэ гээд бодоорой. Үр шимийг нь хүртээд ирэхээрээ нэг өрх цаашид бизнесээ өргөжүүлж, олон мод  нэмж тарих боломж бүрдэнэ. Харин Аж ахуйн нэгжийн тухайд дор хаяж 50 га, 100 га-гаар тооцож ажлаа төлөвлөх хэрэгтэй гэж би зөвлөдөг юм.  100 га газарт алим тариалвал жилдээ 15-17.5 тэрбум төгрөгийн орлоготой ажиллах боломжтой.

    Эцэст нь  хэлэхэд бид гадаадын ямар хөрсөнд ургасан, ямар бордоогоор бордсон, яаж хадгалсан зэргийг мэдэхгүйгээр жилдээ 100 орчим тэрбум төгрөгийн алим жимс импортолж хэрэглэж байна. Ийм хэмжээний хөрөнгөөр гадаадын жимсний аж ахуйг дэмжсээр байна. Иймээс  бид өөрийн онгон зэлүүд хөрсөн дээр ургасан,  хонь ямааныхаа бууцаар бордсон, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээ хэрэглэх нь хамгаас чухал болоод байна.

    -Та бүхэн Монголын цаг агаарт дасч зохицсон суулгац бэлддэг гэлээ. Танайхаас суулгац авлаа гэхэд хэдэн жил болоод жимсээ өгч эхлэх вэ?

    -Алимны модыг үрээр үржүүлдэггүй. Харин Өрөл гээд Монгол газарт ургадаг жимсний мод бий. Энэ өрөлний 3 настай модон дээр алимны  модны мөчир, нахиаг залгаж дахин 2 жил бойжуулсны дараа талбайд суулгадаг. Тэгэхээр нийтдээ 5 жил ургуулж бэлдсэн суулгацыг зах зээлд нийлүүлж байна гэсэн үг.  Манай нийлүүлж буй модыг сайн арчилж тордоод ургуулахад 2-3 жилийн дараа жимсээ /алим/ өгнө. Ингээд 8-10 нас хүрэхээрээ нас гүйцэж байгаа нь тэр бөгөөд  ийм модноос жилд 50-60 кг алим хураан авах нь ч бий. Тэгээд ойролцоогоор 70 жил үр жимсээ өгнө гээд тооцоод үзэх хэрэгтэй.  

    -Танай сумын жимсчид жилд алимны хэчнээн суулгац бэлтгэдэг вэ? Эрэлт хэр байх юм?

    -Манай суманд алимны суулгац бэлддэг 4 хүн л бий. Жилдээ 10 мянган мод нийлүүлдэг. Монгол орны хот хөдөөгөөс маш их захиалга хүсэлт ирдэг ч тэр бүрийг хангаж чадахгүй байна. Хэрэв бидэнд төр засгийн дэмжлэг, ядахнаа тэр ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх сангийн зээл олддогсон бол ажлын байр нэмэгдүүлэн үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж илүү олон суулгац нийлүүлэх боломжтой.

    -Ярилцсанд баярлалаа.

    П.Булган

  • С.Төрбурам: Бид дараа дараагийн чадалтай залуустаа гүүр тавьж өгөх ёстой

    Азийн орнуудад  хүчтэй хөгжих болсон цаасан бар буюу хайчилбарын урлаг орчин цагийн Монголын  дүрслэх урлагт  ялангуяа  номын чимэг зургийн салбарт амжилттай  хөгжиж ирсэн билээ.
    1960-70 –аад оны  номын чимэг зурагт  МУСГЗ агсан  Д.Сандагдоржийн  уран хайчилбраар  бүтээх болсоныг  хүү С.Төрбурам  өвлөн авч 1990 оны цагаан морин жил зарласан  “Монголын  нууц товчоо” номын чимэг зургийн уралдаанд   тэргүүн байр  эзлэж байжээ.Мөн  манай нэртэй уран хайчилбарч С.Баатарцогийн  Монгол ардын үлгэрийн  сэдвээр  бүтээсэн цаасан  хайчилбар  1990 –ээд оны сүүлээр АНУ-д ном болон хэвлэгдэж байсан юм.
    С.Төрбурам, С.Баатарцог нар “Сэтгэмж “ дизайны дээд  сургуульд багшилж байхдаа  олон арван  уран хайчилбарчдыг  бэлтгэн гаргасан  байдаг.

    Ингээд АНУ-д ажиллаж, амьдарч буй хайчилбарын нэрт мастер, зураач С.Төрбурамтай интернэтээр ярилцсан ярилцлагыг уншигчдадаа толилуулж байна.

    -Та Америкт амьдраад багагүй оныг үдэж байна. Юун түрүүнд аль хотод, ямар ажил эрхлэн амьдарч буйгаа танилцуулаач. Сураг сонсох нь ээ, уран бутээлээ туурвиад, үзэсгэлэнгээ гаргаад амжилттай яваа гэсэн? 

    -Америкт ирээд даруй таван жил болжээ. Цаг хугацаа биднийг хүлээдэггүй болохоор нэг л мэдэхэд он цагийг үдсэн байх юм. Одоо Калифорни мужийн Бениция гэдэг жижигхэн хотод, бусдын л адил ажиллаж, амьдарч байна. Ирээд мэргэжлийн чиглэлээр ажиллаж үзлээ. Энэ хугацаанд их зүйл сурч, эргэн тойрноо дахин огт өөр нүдээр харж, мэдэрч, ажиллаж сурч байх шив дээ. Юутай ч аль болох мэргэжлийн хүмүүстэй ойр байх гэж хичээсэн болохоор ч юм уу азаар их сайн хүмүүстэй хамтарч ажиллаж байгаа. Харин одоохондоо гэр зуур, өөрийнхөө бүтээл, ном хоёр дээр арай тогтвортой ажиллаж байна даа. Энд ирээд тийм олон үзэсгэлэн гаргаагүй ээ. Эхлээд үзэсгэлэн гаргая гэж боддог байлаа. Сүүлдээ эндхийн урлагийн ертөнц рүү гүн орох тусам зүгээр нэг үзэсгэлэн гаргах хангалтгүй санагдаж, эндхийн бүтээлчдийн хэмжээнд, тэр орчинд нь, тэр хүрээнд нь орж яагаад болохгүй гэж бодох болсон. Гэхдээ юм гэдэг тийм ч амар байдаггүй шүү дээ. Энд урлагийн зах зээл гэдэг тийм ч амар хялбар зүйл биш байдгийг ойлгосон. Энгийн үзэсгэлэн гаргах, үзэсгэлэнд оролцох гэдэг тийм ч хэцүү биш ээ. Харин өөрийн хийж байгаа зүйлээ олны хүртээл болгох, олон нийтэд таниулах, дээр нь зах зээлд оруулах гэдэг амаргүй зүйл байдаг юм байна. Мэдээж уран бүтээлчийн хувьд бол хийж л байна. Урьдахаасаа мэдээж өөрчлөгдөж, огт өөр төвшинд явж байгаа. Өөрөө өөртөө л өндөр хариуцлага тооцож, хийж сууна даа.
    Гэхдээ Америкт хайчилбар Европын улсууд тэр тусмаа Швейцарь, Франц, Герман, Польш, Орос шиг олны хүртээл болоогүй, шинэ тулгар урлагийн төрөл шахуу юм. Америкийн Пенсильванн мужаас өөр мужид тэр бүр хайчилбарыг мэддэггүй гэхэд болно. Уулзсан хүмүүс 1920 оны үед л сүүдэр дүрс хийдэг ганц хоёр хүн байсан гэх боловч хэн, хэзээ, ямар зүйл хийсэн талаар тодорхой зүйл бага юм билээ. Зарим хүмүүс миний эмэг эхийн ийм хайчилбар бий гэх ч юм уу, эсвэл надад дээр үеийн өвөөгийн маань өгсөн хөрөг байгаа ч гэх юм уу, нэг л үлгэр домгийн юм шиг, эсвэл огт мартагдсан зүйлээ олохгүй байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрөх нь энүүхэнд санагдах үе зөндөө тааралдаж байлаа. Энд миний мэргэжилтэй их ойр урлаг бол комикс байсан. Сан-Франсиско, Сан-Хосе, Сан Диего, Оакланд хотуудад болдог комиксийн зөвлөгөөнүүдийг аль болох алгасалгүй үзэж, бас ч зүгээргүй 2-3 удаа өөрийнхөө бүтээлүүдийг тавьж хүмүүст сонирхуулж, санаа оноо солилцож үзсэн шүү.
    Комикс бол зургаар бүх үйл явдлыг дүрсэлж ном болгон хэвлэсэн кино гэмээр юм уу даа. Харин энэ том хүрээллийн зураачид нь бүгд л гайхалтай авъяастай хүмүүс байдаг. Тэнд зөвхөн чадалтай зураачид нь ажилладаг гэхэд болно. Тэр олон авъяаслаг зураачид бөөгнөрсөн тэр газар маш хүчтэй энергийн хүч нөлөөлж байх шиг санагддаг. Зураачдын бүтээлийг үзээд явж байхад өөрийн эрхгүй зурмаар санагдах энүүхэнд л дээ. Ер нь Америкийн комиксийн ертөнц бол өөрийн гэсэн хүрээтэй, өөрийн гэсэн шүтэн бишрэгчидтэй, асар том үйлдвэрлэлийн салбар юм. Комиксийн зураачид өөрсдийгөө хэзээ ч уран бүтээлч гэдэггүй хэрнээ, тэд дүрслэх урлагийн хувьд маш өндөр төвшинд боловсорсон, маш ажилсаг, туйлын авъяаслаг хүмүүс байдаг юм. Ер нь дэлхийд комикс хүчтэй хөгжсөн улсуудад Америк, Аргентин, Япон, Франц, Хятад, Итали, Испани улсууд тэргүүлэх байрыг эзэлнэ. За тэгээд шүтэн бишрэгчид нь гэр бүлээрээ, бүр өлгийтэй хүүхдээ хүртэл комиксийн баатрын хувцсаар өвч хувцаслаад л ирж сонирхдог, энэ нь бас нэг талаар сайхан соёл юм шиг.

    -Гадаадад гарч амьдрахаар шийдсэн тэр шалтгаан, нөхцөлийн талаар өнөөдөр эргээд санахад юу бодогдох юм?
    -Би өөрийгөө гадагшаа дүрвэсэн гэж хэзээ ч бодож байсангүй. Яахав, хувь заяаны эргүүлэг ч гэмээр юм уу, эсвэл хувь заяаны төөргөөр энд нэг л мэдсэн ирчихсэн, нэг л мэдсэн тийм тохиол бүрдсэн байсан л даа. Би уг нь их гэр амьтай хүн. Гэрээсээ ер нь цухуйх дургүй л дээ. Хийж бүтээх, уншиж мэдэхээс өөр бодох зүйл байгаагүй гэвэл худлаа. Хийж байсан, хийж байгаа, хийх гэж байгаа бүхнээ дуртайдаа л хийгээд суудаг байх. Гэхдээ энд ирээд их зүйлийг огт өөрөөр хүлээж авахгүй бол, орчинтойгоо зохицож, орчноо тэр тусмаа өндөр хурдацтай энэ оронд түргэн хурдацтай урлаг соёлын эргүүлэгт төөрөхгүй байх, тухай бүр нь өөрөө өөрийгөө цэнэглэж, түүртэхгүй байж сурахгүй бол мэдээж хүссэн хүсээгүй орон зай, цаг хугацаа сургаад ойлгуулаад өгнө л дөө. Бүх зүйлийг хурдан сэхээрч, өөрийгөө байнга шинэ тутам шинэлэг зүйлээр баяжуулж, шинэ-хуучин арга барилыг хослуулж, түүн дээрээ улам шинэлэг гэрэл гэгээ нэмж байхгүй бол, мэдрэхгүй бол юм хийж байгаа бидний сэтгэл зүй хоцрогдоод, хийсэн зүйл маань хэнд ч хэрэггүй мэт санагдах үе зөндөө.

    -Нэг үеэ бодоход манай зураачид гадаадад үзэсгэлэнгээ гаргадаг, бүтээлээ худалддаг болж. Гадаад зах зээлд гарахад, өөрсдийгөө таниулахад юуг анхаараасай гэж боддог вэ. Таныг энэ талын туршлага хуримтлуулсан болохоор ингэж асууж байгаа хэрэг л дээ?
    -Манай зураачид үнэндээ хаана ч очсон хэнээс ч дутахгүй авъяас чадалтай. Америкт үнэндээ мянган Төрөө ирсэн ч багтах зай бий. Харин бид дараа дараагийн чадалтай залуустаа гүүр тавьж өгөх ёстой гэж би боддог. Энэ талаар хийх зүйл, хийж байгаа зүйл бий. Мэргэжлийн зураач нарт юу зөвлөх вэ гэвэл олон улсын уралдаан тэмцээнд сайн оролцох хэрэгтэй. Олон газар явж нүд тайлах хэрэгтэй. Олон зураачийн тоосон дунд ороод үзэхээр аргагүй нэгийг бодож эхэлнэ дээ. Дэлхийн чансаатай том урлагийн арга хэмжээнүүд, уралдаан тэмцээнд л орж байж олны танил болохоос Монголдоо л байгаад байвал түмэн жил болсон ч бахь байдгаараа байх байх аа.
    -Хайчилбар маш нарийн ажиллагаатай, аргагүй авъяас шаардсан, “үг”-ээр бол хэцүү хэллэгтэй урлаг. Миний мэдэхийн манайд Тан шиг хайчилбараар мэргэшсэн хүн гарахгүй байгаа?
    -Хайчилбар бол үнэхээр техникийн хувьд амаргүй урлагийн нэг төрөл. Хүмүүс хайчаар хийдэг гэхээр гайхахаас биш, хайчилж байхдаа баримал шиг л гурван орон зайд харж хийдэг гэдгийг сайн ойлгодоггүй л дээ. Ер нь хайчилбарч хүнд уран барималч хүнд байдаг тийм мэдрэмжээр цаасаа хайчлах л хамгаас хэцүү байдаг байж магад. Мэдээж хайчилбар онолын хувьд хэцүү. Сайн, муу
    алдаа оноотой зүйл их байдаг.
    Тэр бүр хайчилбарын ном сурах бичиг байхгүй болохоор залуус, сонирхогчид зөвхөн бие биенээсээ харж хуулах маягаар л хийж сурч байна. Би ч бас тэр л зарчмаар сурсан. Гэхдээ одоо энэ сурсан бүхнээ нэг ном болгоод гаргачих юмсан, тэгвэл олон хүн чухам бүрэн утгаар шинэлэг гайхам урлагийн бүтээл хийх тийм үе ирээсэй гэж мөрөөддөг юм. Гэхдээ энэ тийм ч хүрч болохгүй мөрөөдөл биш ээ. Харин өнөөгийн хүмүүс, тэр тусмаа монголчууд маань зоосны нүхээр урлагийг ойлгохгүй байж сурах хэрэгтэй байна аа. Мэдээж мөнгийг мөнгө гэж, бидний амьдралд ямар их хэрэгцээтэй юм бэ гэдэг утгаар нь ойлгодогтой адил урлагийг урлагийн хэмжээнд нь мэдэрч, ойлгож, цэгнэж байж л урлаг урлагийн дайтай хөгжинө л дөө.

    -Монголд байхдаа нэг хэсэг багшилж байсан. Америкчууд хайчилбар заалгая, шавь оръё гэдэг үү?
    -Одоогоор энд заалгая, суръя гэсэн хүн алга аа. Тэгээд ч би өөрөө зааж өгье гэхэд шаардлага хангах хүн бараг байдаггүй л дээ. Энд хүмүүс их завгүй, дээр нь тэр бүр биенээ ойлгож ажиллахад хэцүү. Тэр тусмаа мэргэжлийн тал дээр. Ер нь Америкт уран зураг, баримал л бусад урлагийн төрлүүдээ дагуулж явдаг. Харин сүүлийн үед дижитал урлаг хүч түрж байна. Мөн янз бүрийн компьютер технологийн урлагууд кино урлагтай холилдон маш өндөр хурдацтай хөгжиж байна. Америк угаасаа кино урлагийн тэргүүлэгч орон. Тиймээс энд cap бүр шинэ шинэ кино гарч, шинэ шинэ үеийг нээж байх юм. Энэ нь цаг мөч гэдэг ямар хурдацтай явааг хэлээд ойлгуулаад байх шиг.

    -Дүрслэх урлагийн өөр төрлөөр бүтээл хийж байна уу?
    -Сүүлийн үед цэвэр мөнгөөр юм хийх их сонирхолтой болсон. Зарим нэг хуучны олдворуудыг хувилж, эсвэл шинэ технологи ашиглаад хийж үзэхээр сонин л юм билээ. Би угаасаа чимэглэлийн барималч хүн, коллежид манай нөгөө групп уран дархны ангийн хүүхдүүд байлаа. Бид бие биеийнхээ хичээлийг хийхэд тусалдаг байсан. Тэр нь одоо хэрэг болж байна л даа. Хүний сурах мэдэхэд орой үгүй гэдэг үнэн юм байна.

    -Уран бүтээлч бүхэн мөнхийн эрэлчин байдаг гэж боддог. Эрэл, олз, мухардал гээд зогсолтгүй үргэлжлэх явц дунд өөрийгөө олох, өөрийгөө тунхаглах зам бүр өөрийн онцлогтой байдаг байх. Уран
    бүтээлчийн хувьд энэ хугацаанд хэрхэн өссөн гэж боддог вэ?

    -Уран бүтээлч хүн мөнхийн эрэлч гэж үү? Тэр үнэн. Эцсийн амьсгаа авах хүртлээ л хийх юм шүү гэж боддог. /хэхэ/ Уран бүтээлч хүн бүр адил. Мэдээж энэ эрэлд алдаа оноо, мухардал бүгд л бий. Харин хувь хүний онцлогоос болоод зарим нэг зүйл содон сонин, өвөрмөц байдаг байж болох юм. Би хэзээ ч өөрийгөө тунхаглаж байгаагүй л дээ. Хийдгээ хийсэн л гэж боддог. Монголчууд маань намайг миний бүтээлээр мэддэг. Тэр нь л надад хэмжээлшгүй шагнал гэж боддог ш дээ. Цагийн юм цагтаа нээгдэх биз дээ.

    -Монголынхоо тухай мэдээллийг өдөр бүр авдаг байх. Манай дүрслэх урлагийн хөгжил ямар төвшинд явна. Хүмүүсийн урлагийн боловсролыг дээшлүүлэхэд уран бүтээлчид өөрсдөө юу хийх ёстой юм бол?
    -Монголынхоо улстөрийн талаар бол уншдаггүй ээ. /хэхэ/ Харин урлаг соёлын талаар мэдээлэл авалгүй яахав. Залуус их юм хийж байна. Тэднийг зөв залж, зөв дэмжих юмсан гэж боддог. Хүүхдүүдэд бүр бага ангиас нь эхлээд урлагийн хүмүүжил олгох хэрэгтэй л дээ. Ядаж улиралд нэг музей үзүүлдэг, телевизээр урлагийн нэвтрүүлэг байнга гаргадаг, зураачдыг, тэдний бүтээлийг сурталчлах, ер нь урлагийг сурталчлах талаар төр засгаас л анхаарахгүй бол зөвхөн зураачид өөрсдөө сурталчилж дэлхий дахинд танигдана гэж хэзээ ч байхгүй. Тэгээд бас урьдын хүнд суртлын баглаанаас салахгүй бол хэчнээн сайхан юм яриад хэрэг байхгүй ээ. Манай олон авъяас билэгт зураачид хийдгээ хийсэн, хийж ч байна. Тэд хэзээ ч, хэнээс ч гуйгаагүй ээ. Мэдээж гуйхгүй, харин бид өөрсдийгөө үнэлж цэгнэж, хийснийг нь хайрлаж хямгадаж сурах хэрэгтэй байна даа.

    -Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр голлон ажиллаж байна. Саяхан Японд шинэ номоо хэвлүүлсэн байх аа?
    -Сүүлийн үед Ижил мөрний татар хатны хөрөг дээр ажиллалаа. Их ч зүйл уншлаа, судаллаа. Мэдэхгүй зүйл ч зөндөө юм. Юутай ч хийж дуусгасан. Хэсэг амсхийгээд өөр ажил руу дайрна даа. Ер нь би хуучин сургуулиар хүмүүжсэн хүн бололтой. Юу гэвэл миний бараг бүх багш Оросын сонгодог сургуулиар дамжсан. Маш өндөр боловсролтой багш нар байсныг бахархахаас аргагүй. Тиймээс би хайчилбарыг илүү академийн /сонгодог сургууль болох бодит дүрсээ дагаж дүрсэлдэг гэмээр юм уу даа/ тал руу нь барьж хийх сонирхолтой. Гэхдээ дорно дахины уран нарийн зураасны хэв шинжээ хадгална. Мөн сүүлийн үед хүний хувь төөрөг, заяа тавилангийн талаар олон ном уншлаа. Тэгээд амьдралын гүн ухаан, тоон орон зайн талаар их сонирхож эхэлсэн. Too орон зай болоод ирэхээрээ ойлгоход маш хялбар болдог юм байна. Тэгээд ч ямар нэг дүрс, тоо ерөөсөө хэлбэр дүрс л байвал тэр бүхэн ямар нэгэн байдлаар бодитой болон бодит бус зүйлийг илэрхийлж байдаг. Түүнээс гаргалгаа хийж байна гэдэг нь зураач хүн шинэ сэргэг бүтээл хийж байгаа хэрэг юм.
    Ер нь бол бүх зүйл маш энгийн бөгөөд хялбар. Үнэндээ энэ амьдралд хэцүү зүйл гэж тун цөөн байх. Хүн хүсвэл хүрэхгүй зүйл, хийж болохгүй сэдэв гэж байхгүй ээ.
    Хүний чадварын боломж хязгааргүй мэт. Би гүн ухааны ном уншихаараа орчноосоо тасраад алга болчихдог. Тиймээс бага уншихыг хичээдэг./хэхэ/ Сайн болоод сайхан номноос хараа минь ямагт зууралдаастай л даа. Ер нь ном худалдан авах, унших хоббитой. Японы Кейко Нонака гэдэг зохиолч, орчуулагчтай хамтарч “Гэсэр” хүүхдийн ном хэвлүүлсэн. Бид хоёр санаандгүй интернэтээр танилцаад, эхлээд насанд хүрэгсдэд зориулсан “Гэсэр” номын чимэглэл дээр хоёр жил гаран ажиллаад, үнэ өртөгөөс нь болоод энэ хүүхдийн хувилбарыг хийсэн юм. Миний хувьд үргэлжлүүлэн чимэг хийсээр л байгаа. Удахгүй хэвлүүлэхийг бодно оо.
    -Монголдоо хэзээ ирэх вэ. Ойрын үед үзэсгэлэнгээ гаргах уу?
    -Мэдээж Монголдоо тун удахгүй очно. Тэр үед хамгийн сайн бүтээлүүдээрээ хүмүүсийн нүд, сэтгэлийг баясгахыг хичээнэ ээ.

    Эх сурвалж: Л.Эрдэнэмаа /www.sonin.mn/

  • Ч.Эрдэнэ: Шинжлэх ухааны сүүлчийн нээлтийг би хийлээ. Энэ нээлт Монгол улсыг тэжээнэ

    Ч.Эрдэнэ: Дэлхий санхүүгийн хямралын ангал руу өнгийгөөд байна

    Нийгмийн толь

    2013-04-26 13:39

    Судлаач Ч.Эрдэнийн нээсэн супер нэгдлийн онол зөвхөн байгалийн шинэчлэлийн шинэ суурь бус, шинжлэх ухааны эцсийн онол. Хүн төрөлхтөн эцсийн эцэст энд хүрч дэвшил хөгжил нь зөвхөн энэ онолын хүрээнд өрнөнө. Энэ үгийг сонсоод судлаач, Бэсүд Ч.Эрдэнэтэй хууч хөөрөв.  -Таны бичсэн “Бид ялав“ номын тухай хэлэлцсэн гэсэн? -Суурь судалгааны эцсийн үр дүнг хэлэлцсэн. Нэгд, дэлхийн соёл иргэншлийн түүх нь Монгол болох тухай үзэл баримтлалыг анх дэвшүүлж, түүнийг батлах загвар сэлтийг түүх, хэл, соёлын баримтуудад тулгуурлж бүтээсэн. Хоёрт, байгалийн шинжлэл дотор, онолын физикт шийдэгдээгүй үлдсэн ганц асуудал бол супер нэгдлийн онол юм. Үүнийг шийдсэн.  -Тэгвэл супернэгдлийн онол гэж чухам юуг хэлээд байгаа юм бэ? -1687 онд Исаак Ньютоны үндэслэсэн онолын физикийг төгсгөж супернэгдлийн онол гэх ёстой гэж физикийн ухаанд үздэг юм. Тэгээд тэр онол нь олдлоо.  -Таныг дэлхийг аврах нээлт хийсэн гэдгийг хүмүүс мэдээд байдаг. Гэхдээ яг одоо яаж аврах юм бол гэсэн асуулт гайхшрал эргэлзээ төрүүлдэг бололтой? -Дэлхий даяаршсан нь худал биш үнэн үзэгдэл, дэлхийн байдал монголынхоос дор орчихсон байна. Дэлхийн даяаршил дангаараа тусдаа биш, асуудлыг давж гарах нь нийтлэг болчихсон.  Асуудал юу вэ гэхээр орчин цагийн соёл иргэншил нь шинжлэх ухаан, технологи, үйлдвэрлэлийн өнөө хүрсэн түвшингээр цааш явах юм бол 21-р зуунд глобаль, сүйрлийг тойрч гарч чадахгүй.  Ийм тооцоо стратегийн судалгааны түвшинд хийгдээд 40 жил болж байна. Үндсэн ганц найдвар нь супернэгдлийн онол / СНО /-ыг нээж өгөх явдал. Үүнийг нь нэг муу Монгол нээлээ, оллоо.  -Үр дүн нь яаж гарах вэ? -Нэгдсэн онолоос жинхэнэ хувьсгалт шинэ технологи гаргаж үйлдвэрлэлийг байгаль орчинд аюулгүй болгон шинэчилж, эдийн засгийн огцом өсөлт хангах замаар сүйрлийг зайлуулж болно.  -Сүйрлийн эсрэг авах арга хэмжээ дуусчихсан гээд НҮБ хэлж байгаа? -Сүйрлийн эсрэг сөрөг арга хэмжээ авах асуудал урсаад дуусчихсан тухай НҮБ хэлснээс хойш хэдэн жил өнгөрсөн. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл хямралын үе эргэлт буцалтгүй тал руугаа шилжсэн байна гэсэн үг.  -Аврал нь таны нээсэн нэгдсэн онол болж таарлаа тийм үү? -Цаг шахаж байна, дэлхий маань санхүүгийн хямралын ангал руу өнгийгөөд байна. Сүйрлийн эсрэг сөрөг арга хэмжээ авахын тулд ганц юм хэрэгтэй. Энэ нь нэгдсэн онол. Өөр найдах юм огт байхгүй.  -Энэ аугаа бүтээлийг нээхэд та хэдэн жил зарцуулав? -1997 оноос хойш яс сууж хийсэн ажил. Үнэн хэрэгтээ их багагүй 45 жил сурч мэдэж, бодож боловсруулсны үр дүн. Учир нь анхдагч сэжим сэтгэмж оюутан байх үеэс толгойд орж, санаанд багтсан билээ.  -Тэг зардлаар олдсон хязгааргүй үнэ цэнэтэй үндэсний баялаг болох супернэгдлийн онолыг манай төр засаг яах бол? – Яах ч үгүй бололтой.  -Нэгдсэн онолын үндэсний анхдагч эрхийг нь авья гэсэн хүсэлт гадны орнуудаас таньд ирсэн гэсэн. Тэд ямар үнэ хэлж байх юм.? -Үнэ цэнийг нь мөнгөөр сонирхож байна уу. Супернэгдлийн онолыг нээсэн үндэсний эрхийг надаас тэрбумаар биш их, нэг их наядаар биш, хэдэн их наядаар, монгол төгрөгөөр бус хатуу валютаар авья гэсэн санал ирсэн. Валютынхаа дансыг хэлээд өгөөч гэж хэд хэд шаардсан шүү. Баримтууд нь байгаа. Үгүй гэхэд урьдчилгаа нь гээд сая доллар ороод ирэх байсан биз.  -Төр нь дүлий дөмбө, гөлөөн пад оргиод байгаа юм чинь өгчихөд яадгийм, аан. Цаг яваад байна шүү дээ? -Монголоос хүлээх юм байхгүй боллоо гээд зарчихаж болох л юм. Гэтэл энэ онол чинь Монголд хязгааргүй үнэ цэнэтэй үндэсний баялаг, дэлхийд бол шинэ сэргэн мандлын үндсэн хөрөнгө болох юм. Хүн төрөлхтний туйлын зорилт нь орчлон ертөнцийн бүрэн төгс онол гэж би хэлээгүй юм. Харин тэр туйлын зорилтыг нь хэрэгжүүлчихээд сууж байна.  -Супернэгдлийн онолоос урган гарах технологийн хүрээнд үнэмлэхүй зэвсэг хийх боломж байгаа юу? -Байгаа байх. Гэхдээ Оюутолгойн ашгаараа нууц лаборатори байгуулж зэвсэг зохион бүтээгээд суучих хэрэггүй. Учир нь нэгдсэн онолын нээлт манай үндэсний аюулгүй байдлын үнэмлэхүй үндэслэл болно.  Хүн төрөлхтний туйлын зорилгыг хэрэгжүүлсэн үндэстнийг оролдох гээд үз л дээ. Миний ганц сонирхож байгаа зүйл бол жинхэнэ хувьсгалт технологи бий болгох. Хиймэл оюун бүтээх, хүн чөлөөтэй нисэх хэрэгсэл зохион бүтээх, хэт дамжуулагч материал бий болгох гэхчилэн.  -Энэ бүхэн чинь зэвсэг болох аюул учруулах юм биш үү? -Тэгнэ. Тиймээс эргээд хүн төрөлхтний сэтгэл зүй, нийгмийн бодлого асар их өөрчлөгдөх ёстой. Даяарших учиртай юм. Бие биенээсээ нууцлаад баахан нууц лаборатори байгуулаад тус тусдаа зэвсэг хийгээд байх биш.  Нэг том төвөөс шинэ хувьсгалт технологиуд гаргаж аваад түүнийг нь нийтээрээ хэрэглэх бодлого чухал болно. Тийм төвийг л би Хархоринд байгуулья гэж хэлээд байгаа юм. Жирийн иргэд үүнийг ойлгож байгаа.   -Давост жил бүр төр засгийн тэргүүнүүд, тэрбумтнууд цуглардаг гэсэн. Тэнд дэлхийн хэмжээнд тулгамдсан асуудал хэлэлцдэг гэх? Манай Ерөнхийлөгч ч очсон гэж байсан. Бас Орхон аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн О.Содбилэг эдийн засгийн чуулганд нь оролцдог гэж өөрөө хэлж байсан. Тэд таны номыг сугавчлаад очиж болдоггүй юм уу? -Би Ерөнхийлөгч байсан бол англиар бичсэн онолын номоо аваад л Давосын чуулганд оролцох байсан. Давост жил бүр төр засгийн тэргүүнүүд, баахан тэрбумтнууд цугладаг юм. Тэндээс юу гарсныг үзсэн үү, Давосын чуулганаас ямар гайхамшигтай шийдэл гараад дэлхий дахиныг бишрүүлсэн юм бий юу.  Юу ч байхгүй энэ онолоос л бүх шинэ санаа, шийдэл гарна. эхлээд дэлхийд хүргэж өгөх, өгөхдөө нийтлэг хүргэж өгөх шаардлагатай. Ийм шаардлага надаас өмнө үүссэн. Атомын зэвсэг байж болох юмаа гэж харагдаад ирсэн.  Энэ тухай Нильс Бор нууцлахаа больё гэж хэлсэн. Америкт эхлээд цөмийн зэвсгийн төв бий болгосон, асар их зардалтай эд шүү дээ. Америкийн эдийн засаг бараг эцсийн нөөцөө шавхаж байж цөмийн зэвсэг хийсэн.  Гэтэл Нильс Бор оросуудад хэлээд өгчих битгий нууцал, тэртээ тэргүй цаадуул чинь хийх чадалтай гэсэн. Америк, Орос хоёр цөмийн зэвсгээр өрсөлдөж эхлэх юм бол цөмийн дайн гарна. Тэгээд наад дэлхий чинь сөнөнө гээд байсан. Гэтэл нууцалсаар байгаад хүйтэн дайн гарсан.  Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас 90-ээд оны сүүлч хүртэл дайны үйл явц өрнөсөн шүү дээ. Одоо тэгэхээр дахиад ийм асуудал шинэ нээлт, шинэ технологиос үүснэ. Би Нильс Бор шиг бодож байгаа юм. Дашрамд сонирхуулахад, цөмийн зэвсгийн жинхэнэ нууц нь цөмийн физикт бус, энгийн физикт байдаг юм.   -Энэ дөрөвдүгээр сарын 27-29-нд Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийн ээлжит хурал Улаанбаатарт болж, олон орон оролцох юм гэсэн. Та илтгэл тавьж болдоггүй юм уу? -Үүнийг чинь би хүсч байна л даа. Ардчилсан монгол орны ардын төлөөлөгч үг хэлнэ гэдэг ч юм уу ийм хүсэлтийг Ерөнхийлөгчид дуулгаад өгөөч гэж хүсч байна.  -Таны нээсэн нээлт хоёулаа асар хүндрэлтэй ноцтой асуудлууд. Товчдоо, дэлхийн соёл иргэншил, монгол болохын баталгаа нь супернэгдлийн онолын нээлт юм гэдгийг таны “Бид ялав” номоос олон түмэн ойлгосон байх. Зарим нь гуч уншлаа дөч уншлаа ойлгохгүй байна ч гэдэг? -Дэлхийн төв нь монгол байх ёстой гэхээр жирийн хүмүүс ойлгодог юм. Холбогдох нарийн ширийнийг “Бид ялав” ном хэлчихсэн байгаа. Дэлхийн шинэ өрнөлийн, Монголын шинэ сэргэн мандлын эх нь “Бид ялав” ном болох байх. Тэгж л ойлго. Тэртэй, тэргүй энэ дэлхий авралаа эрж байна.  Ийм л мөчлөг дээр үйл тохиож байгаа гэж ойлгох хэрэгтэй. Энэ номонд юу хэлэв гэдгийг мэдсэн хүмүүс хоорондоо хэлэлцээд юуг нь хэтрүүлэв, юуг дутаав гэх мэт мэтгэлцэх замаар Монгол үзлийн үзэл баримтлал дээр үндэсний үзэл санаа төвлөрөх ёстой. Шинжлэх ухаанд хэн юу хэлж вэ, түүнийг мэдээд ав.  Хэрэглээд үз. Шинжлэх ухаан чинь яаж үүссэн билээ. Дэлхий эргэн нар зогсож байгаа гэж хэлсэн. Гэтэл өглөө босоод хартал нар нь яваад дэлхий зогсож байгаа. Коперникийг худлаа хэлжээ гэж бодно. Гэтэл энэ хүн тийм юм хэлжээ гэдгийг мэдээд авчихсан байхад аяндаа Коперник зөв байсан нь батлагдаа биз дээ.  Би ойлгохгүй л дээ гэх нь монгол хүний бараг амны уншлага. Ойлгох хэрэггүй, ойлгох гэж хичээх ч хэрэггүй., эхлээд зүгээр мэдээд ой санамжиндаа хадгалаад ав. Ойлгох мэдэх нь огт хоёр өөр зүйл. Мэдэхийн хэрээр ойлгоц ирдэг гэдгийг юу эс андах билээ.  -Тэгвэл монгол-төвт үзэл баримтлалыг та 1997 онд “Их гурвалжин” номоороо дэвшүүлсэн. 2012 онд “Бид ялав” номоороо баталжээ гэж ойлгож болох уу? -Ингэж ойлгоход буруугүй. Миний бие араа нэг муу даах байх.  -Тэгэхээр шинжлэх ухаан гэж ер нь юу юм бэ гэдгийг нэг өгүүлбэрээр тайлбарлаж болох уу? Монголчууд дэлхий ертөнцийн төв болох өөр ямар учир шалтгаан байж болох вэ? -Ертөнцийн бүх юмс үзэгдэл дандаа байгалийн үзэгдэл байдаг. Хүний нийгмийн түүх, нийгмийн үзэгдэл байгалийн үзэгдэл. Байгаль дээр байгалийнхаас өөр юмс үзэгдэл байхгүй гэдгийг шинжлэх ухаан гэдэг. Монголын түүх байгалиас тасархай, хүн гээч юмны түүх байгалиас гадуур гэж эндүүрч болохгүй.  Үүн шиг том алдаа байхгүй. Хүн гээч ердөө байгалийн үзэгдэл бүтээгдэхүүн. Монголын болон, дэлхийн түүх нь байгалийн үзэгдэл гээд бодчих тэгэхээр байгалийн үзэгдэл ямар зүй тогтлоор явдаг, түүний гол хүчин зүйл юу байдаг гэдэг рүү тодорхой ороод явчихна.   -Байгалийг захирч байгаа нь хүн биш юм байна. Тэгвэл юу байх вэ? -Байгалийг захирч байгаа юм чинь цагийн мөчлөг. Өөр үзэгдэл байхгүй. Цагийг зогсоочихсон гэж үзвэл бид өөрсдөө байхгүй. Хүн үхэж байгаа гэдэг чинь цаг зогсчихож байгаа хэрэг. Тэр нь мөчлөгтэй. Мөчлөгтэй үзэгдлийг цаг гэж хэлдэг.  Ухаандаа Чингисийн Монголоос хойш өнөөдөр Монгол дахин сэргэх нэг мөчлөг ирчихсэн байна. Хүснэ үү үл хүснэ үү гэдэг хамаагүй. Мөчлөг эргээд үйлчилж байгаа үе. Монголын дахин сэргэлтийн мөчлөг хоёр мянганы заагт тохиох юм гэж 1997 онд би “Их гурвалжин “номынхоо анхны хэвлэлд бичсэн.  Монголчууд нэг их сайндаа юм уу, муудаа бүхнийг харсаар байтал хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж байгаа юм биш. Цаанаасаа үйлчилж байгаа байгалийн үзэгдэл, Тухайн үндэстэн эрчимд орох тухай Гумилевын онол номлол бий.  Үндэстэн эрчимжээд, хийморь сүлд нь ороод, идэвхтэй болоод ерөөсөө юу ч хийхээс буцахгүй зоримог болоод ирж байгаа чинь байгалийн мөчлөгийн асуудал. Тийм мөчлөг өнөөдөр Монголд ирсэн байна.  -Урагшлах замд саад болоод байгаа нь юунд байна вэ? -Монгол үндэстэн сүүлийн таван зууны турш ихэд буурч доройтож, бараг удамшил нь сүйрэхдээ тултал доройтож ирсэн учраас одоо сэргэн мандлын үйл явцад ороход хүндрэлтэй байгаа юм.  Энэ хүндрэлийг давахын тулд нэг том ном буруу, зөв бичигдэх ёстой байж. Тэгээд хүмүүс алдаг оног унших ёстой. Алдаг оног уншаад ямар нэг логик ойлголт авч сэтгэл зүй нь нааштай төлөвт шилжих учиртай.  -Тэгье. Нэг зүйл асууя. Та номоо яагаад “Бид ялав” гэж өнгөрсөн цагаар нэрлэв. Энэ бүхэн чинь хэрэгжээд бид ялчихсан юм шиг сэтгэгдэл төрж байна л даа. “Бид ялна” гэж болоогүй юм уу? -Коммунизмд орно гэснээрээ бол бид коммунизмд орчих болсон. “Бид ялна” гэхээр хий мөрөөдөл байх болно. “Бид ялав” гэхийн учир нь шинжлэх ухааны эцсийн суурь онол нэгэнт нээгдэж боловсроод ном болоод хэвлэгдчихсэн байгаа. Хэл зүйн хувьд үүнийг одоо, өнгөрсөн цаг гэдэг.  Би юу ч амлаагүй, хийдгээ хийгээд монголыг дэлхийн тавцанд яллуулчихлаа. Үүнийг ойлго. Гадаа гудамжинд ямар байх нь хамаагүй. Бид ялав. Ялалтаас бүү ай. Урьдын хэдэн зууны айдсаасаа одоо салж хагац. Бизнес менежментийн нэг хууль байдаг, юу гэвэл амжилт ялалтаа сайтар ухаар гэж.  Тэр хэрээр амжилт ялалтынхаа үр шимийг хүртэхийн төлөө тэмц гэж. Ингэж ухаарахгүй тэмцэхгүй тайвширваас ялалтаас чинь дутуугүй томоохон хохирол, хожигдол ирнэ гэж.  Энэ бол түүхэн туршлагаар батлагдсан үнэн. Ялалт бол тайвшрах нөхцөл хэрхэвч биш, харин эрчимжих нөхцөл боломж, шаардлага. Монголыг сэргээн мандуулцгаая. Бодит үндэслэл нь бэлэн боллоо.  

    О.Эрдэнэжаргал (Орхон)

    Ч.Эрдэнэ: БУРХАН УУЛ, ЭЭЖ ХАЙРХАНЫ хоорондох газар нутаг бол ШАМБАЛЫН ОРОН юм

    ner.mn   /2016-12-02

     “Супернэгдлийн” гэх тодотголтой физикч, судлаач Бэсүд Ч.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

    -Америкийн судлаачид индиануудын ген одоогийн Алтай ялангуяа Монгол Алтайгаас урагш Говь-Алтай тал руугаа сууршиж байгаа хүмүүсийн гентэй 30 хувьтай таарч байна гэсэн судалгаа хийсэн байна. Арван мянган жилийн өмнө индианууд нүүхдээ ер нь Төв Азиас, тодруулбал Говь-Алтайгаас нүүсэн гээд байгаа нь хэр үндэстэй вэ?
    -Тэр тухай бид номондоо өөр өнцгөөс нь бичсэн байгаа. Майягийн хамгийн хөгжингүй боловсронгуй овог нь Майя Киче гэдэг омог байсан. Одоо ч энэ омог байгаа. Майя гэсэн нэр умай гэсэн үгээс гарсан. Газар дэлхий дээр бүх Майя гэдэг үг Алтай хэлний умай-гаас гарсан. Иисусын эх онгон бүсгүй чинь Майя. Бурхан багшийн эх ч бас Майя. Ийнхүү өвөг алтай, өвөг монголын домог үзэл чинь дэлхийн соёлд тэртэй тэргүй даяарчлаад шингэчихсэн байна. Нөгөө Монгол Төвт үзэл чинь үүнээс л эхэлж байгаа юм шүү дээ. Майя-киче омог нь Майя угсаатан дотроо хамгийн соёл боловсролтой дайчин омог, одоо хүртэл байна. Майя утга зохиолын гол дурсгал нь Пополь вух. Нэгэн төрлийн нууц товчоон. Алтайчууд бол угтаа алтай хэлээрээ алтай-кичи хүмүүс болно. Оросын алтайчууд өнөөг хүртэл алтай-кичи нэрээрээ явдаг. Тэгэхээр Америк тивийн Майя-кичи угсаатан нь Алтай-кичи нар юм. Сорхогтани Бэхи хатнаас амаар уламжилж ирсэн гэх “Алтан аялгуу”-нд хижи гөрөөс гэж үг байнга байгаа. Өнөөдрийн хүмүүс уншаад ойлгохгүй. Энэ хижи гөрөөс нь Алтайн эртний хүн. Бөмбөрцгийн баруун хагаст алслан нүүдэллэсэн умай овгийн хижи буюу майя-киче  болжээ. Майя-киче хүний жижиг баримал эртний дурсгал байх ба  дүр нь ердөө л өнөөгийн Эрдэнэ хэмээгч. Аль аль нь фото-мистер даанч биш, гэхдээ хоорондоо ихэр юм шиг адихан.    
    -Шамбалын орон байдаг тухай та судалгааны номондоо тодорхой хэлсэн байна?
    -“Бид ялав” номын төгсгөлд өнгөт зурагтай нэг хэсэгт Шамбалын орон байдаг тухай тодорхой бий. Шамбалын орны домог үзэл  аль ч соёлд байна. 
    -Буддын соёлд Шамбал нэрээрээ байдаг. Тэгвэл Христ, Исламын соёлд байдаг гэсэн үгүү?
    -Тиймээ аль алинд нь бий.
    -Ч.Лодойдамба гуайн “Тунгалаг тамир” кинонд гардаг даа. “Шамбалын дайнд морьдох гэж байгаа бурхны олон шавь нараа” гээд л нэг тийм авралын газар мэт сэтгэмж төрүүлдэг дээ?
    -Тиймээ нэг тийм аврал айлчлан ирэх ёстой газар юм.
    -Шашин номын соёлоор бол Шамбалын орноос аврал ирэх ёстой гэдэг. Тэр аврал нь үнэхээр хаана байдаг юм бэ?
    -Буддын соёлд Шамбалын орноос аврал ирэх ёстой гэдэг. Еврейчүүд өглөө болгон Мессиа хэмээх аврал ирэхийг хүлээж залбирдаг. Аврал ирсэн тэр цагт энэ дэлхийн бүх байдал сайн сайхан болно гэсэн номлол байдаг юм. 
    -Шамбалын орон хаана байдаг вэ гээд судлаачид эртнээс  эрж хайгаад явсан тухай утга зохиолд байдаг?
    -Зөвхөн судлаачид биш. Оросууд эртнээс хайж л байсан. Адольф Гитлер хүртэл шууд Түвд рүү экспедиц явуулж л байсан байгаа юм. Шамбалын орон чухам хаана байна вэ гэдэг сонин асуудал. Утга зохиолд удаа дараа энэ тэнд бие биенээсээ хамааралгүйгээр заахдаа Энэтхэгээс хойш, бас Түвдээс хойгуур гэх нь нийтлэг. Тиймээс асуудал Монгол руу ороод ирж байгаа юм. Монголын нутагт тэгээд хаана байгаа юм гээд томоохон судлаачид онол, практикийн хувьд эрж хайсан нь зөндөө.
    -Шамбалын орон байгаа гэдгийг та нотолсон. Шамбалын орон чинь хүн төрөлхтөнд юу өгөх ёстой юм бэ?
    -Домог ёсоор Шамбалын орноос хүн төрөлхтөнд туйлын мэдлэг өгөгдөх ёстой юм. Тухайн газар орон Шамбалын орон болохын шалгуур баталгаа нь  туйлын мэдлэг өгөх. Өөр баталгаа байхгүй, байх ёсгүй нь дээрх домгоос илт.
     

    -Өнөөг хүртэл Шамбалын орон олдсонгүйн учир нь хүн төрөлхтөнд үнэмлэхүйн мэдлэг хүрэлцэн ирсэнгүй удтал хүлээлгэжээ. Тэгтэл энэ мөчид үнэмлэхүйн мэдлэг буюу таны нээсэн Супернэгдлийн онол нээгдлээ, олдлоо. Хаанаас олдов?
    -Мэдээж Шамбалын орноос шүү дээ. 
    -Тэгвэл Шамбалын орон чинь энэ байна гээд дэлхийн газрын зураг дээр уртраг, өргөргийг нь тов тодорхой өндөр нарийвчлалтай зааж өгч болох нь ээ дээ?
    -Юув гэвэл, чи бид хоёр төрсөн газар, өссөн нутагтай нэгэн байхаас өөрцгүй. Тиймээс томоор нь яривал Монгол маань Шамбалын орон юм байна. 
    -Монголдоо яг хаана вэ?
    -Монголдоо бол Бурхан буудай уул ба Ээж уул Хатан Хайрханы хооронд Сагсай, Төгрөгийн голын дагуу сунан тэлж орших байгалийн нэн ховор үзэсгэлэнт газар нутаг нь Шамбалын орон юм байна. Тэндээ бол Булштын дунд бууц гэж нэг цэг бий. Дүйхорын ван тавих гэдэг нь Калачакра буюу цагийн хүрдний номлолтой холбоотой. Калачакра нь шууд Шамбалын орны ойлголттой холбоотой. Тэгээд цагийн мөчлөгийн зүй жамаар Шамбалын орноос үнэмлэхүй мэдлэг буюу өнөөгийн хэлээр Супернэгдлийн онол чинь хүрээд иржээ. Үүнд л Шамбалын орны утга учир байгаа юм. Домог ёсоороо.
    -Та энэ домгийг зохиогоод байна уу?
    -Би тэр домгийг зохиосонгүй. Эртний мэргэдийн номлол. Одоо Шамбалын орон хаана байна гэвэл, дэлхийн соёлт бүх хүн Шамбалын орон гэдэг чинь танай Монгол юм биш үү гэнэ. 
    -Шамбалын орныг тогтоох шалгуур нь эцсийн мэдлэг гэж хэлээд байна уу, та?
    -Тиймээ. Хаанаас эцсийн мэдлэг хүрээд ирэв гэдэгт байгаа юм. 
    -Маш сонирхолтой. Та тэгвэл батлаад нотлоод дагуулаад зааж зураад явахгүй юу?
    -Дээр дурдсан хоёр уул тэр чигээрээ байгалийн гайхамшиг. Оросын хуучин сүсэгтнүүд гэх хүмүүс хэзээ ч байсан, одоо ч байна. Оросоор Староверцы гэнэ. Христийн шашны нэг урсгал юм. Гэхдээ өвөрмөц сөрөг хүч болоод явсан улс. Эртний юмыг асар их мэддэг гэж хэлдэг. Соёл иргэншлээс хол зайдуу бөглүү газар очоод суучихдаг. Эртний мэдлэг сэлтийг бодитоор өвлөж авсан учраас л хожмын соёл иргэншлийг огоорч иржээ гэж бодмоор. Одоо хүртэл тосгондоо радио, цахилгаан хэрэгсэл хэрэглэдэггүй. 
    -Яагаад Староверцын домог дотор Шамбалын орны тухай яриад байдаг юм бэ? 
    -Тэд Шамбалыг Цагаан ус буюу Беловодье гэж нэрлэсэн байдаг. Монголын цэрэг баруун тийшээ аялан байлдсан тэр мөрөөр буцаад явах юм бол Шамбалын оронд хүрэх юм гэсэн домог ярьдаг. Орос Алтайн хязгаарын хуучин сүсэгтнүүд домгийнхоо ёсоор Монголын их цэргийн замаар мөрдөн явжээ. 
    -За.
    -Ингээд явтал эхлээд баахан давстай нуур таарчээ. Тэр нь мэдээж Их нуруудын хотгор. Уул дамжаад урагшаа явж байтал том хийд таарсан нь Нарбанчин хийд байгаа юм. Урагшаа явсаар байтал Богогорш хэмээх уул таарна гэжээ. Тэр нь Бурхан уул байна шүү дээ. Бурхан ууланд хүрмэгц Шамбалын орныг оллоо гэж ойлгосон дүр зурагтай.
    -Бурхан буудай уулнаас буугаад цаашаа юу байнав гээд үзсэн болов уу?
    -Бурхан буудай уулнаас буугаад цаашаа юу байнав гээд үзэхээр нэг бол Төгрөгийн голыг уруудан Үрэлтийн хөндийгөөр Өлийн давааг даваад өнөө Их говийн дархан газрын төв Захуйн говьд хүрч Ээж уулын барааг харна. Нэг бол хойгуур Сагсайн голыг даган одоо Азид хоёрт ордог том далан барьсан амаар нэвтэрмэгц цэлийсэн их говийн дунд  зэргэлээтэх Хатан хайрханыг олж харна. Ээж уул нь нэг цул боржин чулуугаар бүтсэн дэлхийн геологи, газарзүйн гайхамшигтай сонин үзэгдэл. Оросын хуучин сүсэгтнүүд хуурай сайр дагаад явтал гэнэт дээрээс ус урсаад ирж байгаа юм. Гайхсан хуучин сүсэгтнүүд ус чухам хаанаас оргилж буйг мэдэхээр дээш авирна. Тэгээд домогт есөн тогоонд хүрнэ. Энэ чинь ёстой жинхэнэ ид шидийн газар байна гэж ойлгоно. Ёстой Цагаан ус, Шамбалын орон мөн байна гэж ойлгоно. Үнэмлэхүй мэдлэгийн эх булаг Шамбалын орны мэлмий нь энэхүү дүүрэн уст толин цэнхэр есөн тогоо байдаг юм байна гэж үзээд нутаг буцаж, үзсэн харснаа аман зохиолдоо дурдаж үлдээсэн байх юм. 
    -Бурхан багш Алтайгаар аялсан гэсэн домог байдаг нь үнэн болов уу?
    -Бурхан багш Алтайгаар аялсан гэх домог Энэтхэг, Монгол хоёр газар тухайн үедээ түгээмэл байсан гэж  их судлаач Рерих нотолдог юм. Хэрэв Бурхан багш Алтайгаар аялсан нь үнэн бол Бурхан уулын нэрийг өөрөө газар дээр нь өгсөн юм биш биз. Оросын хуучин сүсэгтнүүд яагаад Шамбалын орныг эрж хайгаад, тэгээд яаж шуудхан олов оо. Иисүс Христ Азиар аялсан тухай домог бас бий. Хуучин сүсэгтнүүд Иисүсийн аяллын замыг мэддэг учраас мөрөөр нь хөөгөөд явсан юм биш биз гэсэн таамаг тавьж болох нигууртай.   
    -Ингэхэд Иисүс Христос гэдэг чинь эцсийн дүндээ юу гэсэн үг юм бол?
    -Иисүс Христ нэрс Өрнийн аль ч хэлэнд тайлбаргүй. Христийн шашин ч, Иудейн шашин ч өвөг алтай-монгол хэлтэн дравид-бүргэдүүдийн бүтээсэн Сүмэр соёлын домгоос шууд гаралтай юмаа. 
    -Бөө мөргөлд зүг зүгийн 99 тэнгэр байна гэдэг. Энэ чинь Иисүсийг хэлээд байна уу?
    -Эрт үедээ Ес-Ес гэж хэлдэг байсан нь хэлний хөгжлийн зүй тогтлын үүднээс бараг зайлбаргүй. Ялиггүй сунжраад Иисүс болчихож байна. Олон онгод тэнгэр бөө мөргөлөөс нэг бурхан бүхий монотеист шашин үүсгэхийн тулд өөр яах юм. Ер нь дэлхийн түүх чинь жаахан хөөх дээр Монгол руу хүссэн хүсээгүй төвлөрөөд ирдэг. 
    -Тэгвэл том том эрдэмтэн судлаачид танаас өмнө яагаад төвлөрүүлээгүй юм бэ?
    -Яагаад Эрдэнээс өмнө төвлөрүүлээгүй юм гэхээр  Хүннүгийн ба Чингисийн байлдан дагууллын улмаас сөрөг хандлага үүсчихсэн. Монголыг судлах бус, муулах талаа барьсан. Нөлөө нь бидэнд туссан. Бид чинь Монголын түүх, дэлхийн түүх хоёрыг гадаадад юу гэж бичиж байна гэдэг талаас нь хараад байдаг. Өөрийнхөө толгойгоор бодоод өөрсдөө хөөж судлаад явсангүй. Одоо ингээд яваад ирэхээр тэр дэлхийн түүх чинь Монголоос цацраад байхаас биш өөр газраас цацрахгүй. 
    -Хятад дэлхийн соёл иргэншлийн түүх манайхаас цацрах ёстой гэх ухааны юм ярих гээд байдаг?
    -Ер нь Хятадын соёл иргэншил эрт үедээ их зээлдмэл. Хятадын соёл иргэншлийг агуу соёл иргэншил гэж яриад байх мөртлөө Хятадын соёл иргэншил Хятадын хөрсөн дээр үүссэн эхний мөч, мөчлөг нь байдаггүй юм. Тийм учраас түүхчид, соёл судлаачдын гайхдаг юм тэр шүү дээ. Хятадын соёл иргэншил гэв гэнэт нэлээд өндөр төвшнээс Хятад хэлбэрээр гараад ирсэн байдаг. Тэгээд уг бүдүүлэг хоцрогдмол үндэслэл нь Хятадад байна уу гэхээр байдаггүй. Хаа нэг газраас харьцангуй хөгжингүй юмыг зээлж аваад хөгжүүлчихсэн байдаг. Үүний учир шалтгаан нь миний бүтээлд дурдагдсан байгаа. Хятадаас цацарна гээд юу цацрах юм бэ. Хятадаас цацарсан бол тэр хятадууд чинь хятад бичигтэйгээ энэ тэнд явж байх ёстой биз дээ. Ерөөсөө  ганц найдвартай газар нь ерөнхий бодсон ч монголчууд л байхгүй юу. Шамбалын орон бол тогтоогдсон. Домгоороо, үлгэрээрээ, шашин, шинжлэх ухааны талаасаа, нотолгоо нь юув гэхээр тэндээс  л Супер нэгдлийн онол гарах ёстой. Үнэмлэхүй мэдлэг Шамбалын орноос ирэх ёстой. Тэгээд ирлээ өөр юу гэж хэлэх юм. 
    -Та Бурхан уулыг Шамбалын орон мөн гэж үзэж байна уу?
    -Бурхан уул, Ээж хайрханы хоорондох газар нутаг бол Шамбалын орон. Оросууд яагаад Цагаан ус гээд байв? Бурхан уулын хойд хаяанд Цагаан гол байна, тэнд хадны зураг дурсгалын  бүхэл бүтэн цогцолбор байна. Тэр чигээрээ соёлын нэг гол төв. Алтай Таван Богдоос эх авдаг бас нэг Цагаан гол байна. Хөндий нь тэр чигээрээ хадны зургийн агуу галларей. 12000 жил тасралтгүй үргэлжилсэн соёлын их төв гэж археологчид үзэж байна. Цагаан голыг оросууд орчуулахаар Беловодье болно биз дээ. Оросын хуучны сүсэгтнүүд Шамбалын орны домгийн  их мэдлэг хадгалж үлджээ. Бурхан уулын нэрийг Богогорш гэж хөрвүүлжээ.  Шамбалын орны хойд хязгаар нь Говь-Алтайн Цагаан гол гэж, юмаа сайн мэдээд зоригтой хэлж сурах хэрэгтэй. 
    -Таны ярианаас домог бол эрин цаг, ирээдүй цагийн толь юм байна гэж ойлгогдож байна. Домгийг өнөөгийн төвшинд хоосон, хий мөрөөдөл гэж ойлгоод байх шиг?
    -Домог гэдэг чинь дам үг. Түүхэн улбаатай ямар нэг мэдээллийг домог гэнэ. Өнөөдрийн өндөрлөгийн сэтгэлгээ, соёлын нэг аксиом бий. Юув гэвэл, аливаа домог заавал цаанаа ямар нэг учиг улбаатай, утга учиртай гэж хандах явдал. Жишээ нь: Грекийн Трой хот байна. Домог байлаа шүү дээ. Модон морь хийчихээд тэр дотроо баахан цэрэг суулгаад нөгөөдүүл нь гарч ирээд Трой хотыг эзэлж авлаа гээд л. Хүүхдийн үлгэр шиг юм л байгаа юм. Тэгсэн Шлиман гэдэг хүн тэр Трой хот үнэн байх гээд хүүхдийн гэнэн сэтгэлээр бодчихож. Трой хотыг үнэн гэдгийг батлахын тулд  хүн их юм мэдэж судлах хэрэгтэй болно. Нөгөө нөхөр чинь 30 гаруй хэл сурсан байгаа юм. Тэгээд л 30 гаруй насандаа Трой хотыг хайж яваад олсон байдаг. Өнөөгийн Туркийн нутагт Гэсарлик гэдэг толгой л байгаа байхгүй юу. Энэ толгой чинь Трой хотын туурь. Шороонд булагдсаар байгаад  ийм болсон юм биш биз гээд малтсанд Трой хот мөн байсан. Тэндээс жинхэнэ эртний Грекийн дурсгалууд  болох алтан титэм, эвэр хундага зэрэг эд агуурс олджээ. Домог бүр учиртай. Бодит түүхэн учиг байсан учраас хожим шинжлэх ухаанч судалгааны явцад батлагдах боломжтой. Шамбалын домог батлагдлаа гэж би хувьдаа үзэж байна. 


  • Х.Намсрай: Бид хүссэн, хүсээгүй цөмийн энергиэ шүтэж, түүнийгээ ашиглах нь зүй ёсны асуудал

    Өчигдөр Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, доктор, профессор, цөмийн физикч Х.Намсрай гуайд Цөмийн Энөргийн газрын удирдлага тус байгууллагын дэргэдэх Эрдэмтдийн зөвлөлийн гишүүд хүндэтгэл үзүүлж хүлээн авч уулзлаа. Энэ үеэр түүнтэй цөөн хором ярилцсан юм.

    -Шинжлэх ухааны салбараас Чингис хааны одонг анхлан та хүртсэн, Тэр үед төрсөн сэтгэгдлээсээ хуваалцаач?

    -Энэ шагналыг урьд нь улс эх орон, төрийг удирдан жолооддог төрийн тэргуүнүүд голдуу авч байсан учраас эрдэм шинжилгээний энгийн ажилтанд яагаад өгч буй юм бол гэж гайхсан.

    Дараа нь миний ард байгаа олон авьяаслаг залуу, эрдэм шинжилгээний ажилтан, шинжлэх ухааны байгууллагад олон жил зүтгэсэн хүмүүсийн хичээл зүтгэлийг төрөөс үнэлж, хойч үед маань хүндэтгэл хийгээд урам хайрласан явдал болох юм гэж бодсон.

    -Та анхнаасаа энэ салбарыг сонирхон судалсан уу?

    -Тийм. Анхнаасаа л физик сонирхсон. Хоёрдмол санаа надад огт байгаагүй. Хэрэв сэтгэл хоёрдвол ажил цалгардана, бүтээмж ч тэр хэмжээгээр багасна. Тийм учраас аливаа зүйлийг хийж буй хүнд хоёрдогч санаа, эргэж буцах алхам хэрэггүй л дээ.

    Аав, ээж маань физикийн талаар нарийн мэдэх биш, “Хүү минь сураад байгаарай, хичээгээрэй” гэж хэлэхээс биш чи ийм мэргэжилтэй болох хэрэгтэй, энэ чиний амьдралын утга учир шүү гэж хэлж байгаагүй.

    Миний үеийнхэн л шинжлэхухаан, нарийн мэргэжлийн анхдагчууд. Түүнээс өмнө нарийн шинжлэх ухаан манайд хөгжөөгүй, бүгд малчин байлаа. Би өөрийнхөө сонирхлоороо л физикийн шинжлэх ухааныг сонгосон.

    -Ертөнцийн бүтцийгбүрдүүлэгч эгэл урт бүхий цэгэн бус онолыг боловсруулж, квант физикийн онолд шинэ чиглэл гаргасан хүн та. Маш олон жилийн хөдөлмөр шүү?

    -1940 оноос хойш эрдэмтдийн шийдэх гэсэн гол асуудал энэ байсан юм. Физикийн онол боловсруулж байтал шийдэж боломгүй нэг хүндрэл гардаг юм л даа. Түүнийг шийдэхийн тулд нэмэр болсон нэг дусал нь миний энэ онол. Энгийнээр тайлбарлавал, телевиз, гар утсаар гүйж байгаа гэрэл нь жижиг бөөмийн урсгал байдаг юм.

    Энэ бөөмийн урсгалыг эрдэмтэд бүтэцгүй гэдэг. Гэхдээ хөдөлгөөнийг нь бичих гэхээр хүндрэл үүсдэг. Миний энэ онолд гаргасан гол санаа бол бөөмсийн бүтцийг нь тодорхойлох, нэг сантиметрийг хэдэн сая, хэдэн тэрбум хуваасантай тэнцэхүйц бүтэцтэй байдаг юм бэ гэдгийг л тогтоосноор хүндрэлийг арилгаж болох арга зам нь гарч ирсэн юм.

    Өөрөөр хэлбэл, олон орны эрдэмтэд бүгдээрээ нэг л зүйлийг тал талаас нь мэрдэг. Ийм нэг шинэ юм оруулъя, үүнийг нь орхисон байна гээд л нэг л асуудлыг шийдэхийн тулд олон санаа дэвшүүлдэг. Би түүний нэг дуслыг нь л бий болгосон хэрэг.

    Түүнийг л “Намсрайн онол”, “Намсрайн дөхөлт” гэж нэрлэсэн. Олон орны, олон мянган эрдэмтдийн гаргасан далай шиг их бүтээлийн нэг жижиг дусал нь л “Намсрайн шийдэл”. “Намсрайн онол’’, “Намсрайн дөхөлт’’-ийг 40 жилийн турш нухаж байж гараас гаргасан.

    Өнөөдөр миний гаргасан онолыг сайхан нээлт хийлээ гээд гэнэт ухаараад дэлхий даяар ашиглана гэж байхгүй шүү дээ. Шалгуур гэж маш урт хугацаа шаарддаг зүйл бий. 10-20жилийн дараа яах аргагүй “Намсрайн онол”-ын үр дүн юм байна шүү дээгэж хүлээн зөвшөөрөх жишээтэй.

    Судлаач эрдэмтэн хүн нэг шинэ юм хийчихлээ, шинэ томъёо олчихлоо гэж хэлэх эрхтэй. Гэхдээ тэр нь олны хүртээл болж, нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөнө гэдэг нь урт удаан хугацааны үйл явц. Заримдаа тэр нь худлаа байх нь ч бий.

    -Та олон оронд эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдэд урт, богино хугацаагаар ажиллаж байсан юм билээ. Манайд ажиллаач гэсэн санал ер нь хэр олон ирж байсан бэ?

    -Би Орос, Америк, Англи, Швейцарь, Герман, Итали зэрэг улсуудад томилолтоор ажиллаж байсан. Социалист систем задарсны дараа бүрэлдэхүүнд нь байсан улсуудад бэлтгэгдсэн эрдэмтдийг авах сонирхлоо Америк илэрхийлж эхэлсэн юм.

    Аргагүй шүү дээ, нэг эрдэмтнийг бэлтгэх зардал 100 мянган ам.доллараас дээш үнээр яригдана. Магистрантур, аспирантур, докторантурт сургахад цаг хугацаа их зарцуулна. Тийм учраас Оросын болон социалист орнуудад ажиллаж байсан эрдэмтдийг татаж авахын тулд 1995 оны дундуур “Ногоон карт” гэх зүйл гаргасан.

    “Америкт ажиллаж, амьдрах виз олгоод, ажлын байр гаргаж өгье, Та ногоон карт авах уу?” гээд надаас ч асууж байсан. Эх оронтой хүн учраас би чимээгүй орхисон. Ер нь өөр байгууллагуудаас түр хугацаагаар ажиллах олон урилга ирж байсан.

    -Сүүлийн үед цөмийн энергийн салбарын талаар ташаа ойлголт их гарах болсон. Мэргэжлийн хүний хувьд таны бодлыг сонсмоор байна?

    -Миний судалгааны ажил ерөөсөө цөмтэй холбоотой. Манай салбарынхан эх орондоо цөмийн судалгааг хөгжүүлэх, бүр цаашдаа цөмийн хавсарга судалгааг цахилгаан станц болтол нь хөгжүүлэх зүй тогтлыг өвөртөлж ирсэн жилийн туршлагатай.

    Ер нь цөмийн энерги гэдэг бол шинжлэх ухааны хамгийн дээд оргил нь юм. Энэ нь техникийн болоод судалгаа, онолын хувьд гарсан дэвшил нь. Аль улс цемтэй, түүнийгээ хэрхэн ашиглаж байна гэдгээр нь дэлхийд хэмждэг болсон.

    Тийм учраас бид хүссэн, хүсээгүй цемийн энергиэ шүтэж, түүнийгээ ашиглах нь зүй ёсны асуудал. Цаг нь ирэхээр бид цөмийн цахилгаан станцтай, түүнийг судалдаг эрдэмтэдтэй болох ирээдүй харагдаж байна.

    Тэгэхээр монгол орны хөгжил дэвшлийн нэг гол зүйл бол гайхамшигтай энэ шинжлэх’ухааны хөгжил дэшлийг өөрийнхөө амьдрал ахуйд ашиглах болсон гэдгийг хэлмээр байна. Өнөөдөртөө бол зарим нэг эргэлзээ байгааг үгүйсгэхгүй. Энэ бол бидний хэлдгээр нялхасын өвчин юм.

    Ямар ч зүйл хөгжихдөө эргэлзэж буцсан тийм асуудал байж л байдаг шүү дээ. Зүй тогтлынхоо л дагуу явж байгаа хэрэг. Харин ч бид бие даасан салбар агентлагтай байгаа нь хамгийн чухал.

    Учир нь дэлхийн бүх улс орон цөмийн энергийн салбартай юу гэж асуудаг. Ялангуяа хотын утааг багасгахад хамгийн чухал салбар бол цөмийн энергийн газар юм. Тэгэхээр зайлшгүй энэ агентлаг байх хэрэгтэй

    -Дэлхийн эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрөөд, “Намсрайн онол”, “Намсрайн дөхөлт” гээд таны нэрээр нэрлэгдсэн шийдэл, томъёолол бий болох цагт танд юу мэдрэгдэж байв?

    -Тэр чинь гэнэт “Намсрайн онол” гээд нэрлэчихдэг зүйл биш. Энэ бол урт удаан цаг хугацааг туулсан учраас хэзээд нь баярлаж, хэзээд нь өөрөөрөө бахархаж байсан юм бол гэх зүйл байдаггүй юм, бүх эрдэмтний хувьд.

    Урсгалаараа хүлээн зөвшөөрдөг учраас. Зарим тохиол-долд бурхан болсны дараа бүтээлийг нь үнэлэх тохиолдол ч бий.

    -Дэлхийн академийн гишүүн өөр монгол эрдэмтэн бий юү?

    -Байдаг. Би анхных нь болоод, нэрийг нь дэвшүүлж, санал болгосоор одоо надтай нийлээд зургаан хүн Дэлхийн академид данстай. Жишээлбэл, хөдөө аж ахуйн салбараас Ж.Гарьдхүү гэж хүн байна, геологийн салбараас Д.Доржнамжаа, нийгмийн ухааныг Р.Барсболд төлөөлж байна. Бүгд миний гарын үсгээр, миний санал болгосноор гишүүн болсон.

    -Та академийн гишүүн болж байсан үеэ дурсаач гэвэл?

    -Нобелийн шагналт, Дагестаны Абдул Салам гэж гарамгай эрдэмтэн хүн бий, Байгалийн дөрвөн хүчний цахилгаан соронзон, сул харилцан үйлчлэлийн нэгдлийг боловсруулсан эрдэмтэн. Эртний танил тэр хүнтэй нэг удаа уулзахад ийм академи байгуулж байна.

    Монголоос та төлөөлж, манай гишүүн болбол ямар вэ гэж анх санал болгож байсан юм. Гэхдээ ингэж хэллээ гээд шууд гишүүн болчихгүй шүү дээ. Миний бүтээлүүдийг олон эрдэмтэн хэлэлцээд, гишүүнээр элсэхийг хүлээн зөвшөөрч байсан.

    Явсаар одоо би энэ академийн экспертийн комиссын гишүүн болчихсон. Арваад жил болж байна. Энэ академид элсэх хүсэлтэй, эсвэл шагналд нэр дэвшиж байгаа гишүүдийн бүтээлийг шүүн хэлэлцэж, үнэлэлт дүгнэлт өгдөг юм л даа.

    -Төр засгаас эрдэм шинжилгээний ажилтнуудыг арай л дутуу үнэлээд байна гэж бодогддог уу?

    -Одоогийн нөхцөлд залуучууд гадагшаа яваад 2000 ам.долларын цалинтай ажил хийх сонирхолтой байгаа. Тухайлбал, Герман яагаад өндөр цалин өгч байна вэ гэхээр хураасан нөр их хөрөнгө тэдэнд бий.

    Харин манайх бол дөнгөж хураах шатандаа явж байна. Тиймээс манайд 2000 ам.долларын цалин өгөх боломж байхгүй. Гэхдээ манай залуучууд эх орондоо эргэж ирж байгаа. Тэнд 2000 ам.доллар аваад болсон болоогүй ажил хийж явснаас эх орондоо ирээд хоёр, гурван авьяаслаг залуу аваад компани байгуулаад ажиллах нь хэрэгтэй гэдгийг ойлгож ирж байна.

    1990-2000 он биш, өнөөдөр нөхцөл байдал шал өөр болж байгаа. Энэ бол бүх дэлхийн хөгжлийн чиг хандлага. Солонгос мундаг хөгжчихсөн гээд ц яриад байдаг. Яг манайх шиг л байсан шүү дээ. Бүр манайхаас дор, байгалийн баялаг ч байхгүй. Гэхдээ зөв шийдлийг нь олдог төр, засаг байх хэрэгтэй.

    Энд бас нэг асуудал бий. Би бол онолын физикч учраас үзэг, цаас байхад л болдог. Туршлагын чиглэлээр мэргэшсэн хүнд бол нарийн багаж, төхөөрөмж, компьютер хэрэгтэй. Мөнгө төгрөг их шаардана. Маш хэцүү. Энэ хангамж нь муу учраас судлаач хүмүүс Монголдоо үлдэж чадахгүй байгаа байхгүй юу.

    Бусад орны эрдэмтэд маш нарийн багажаар, нарийн туршилт хийж байхад бид бүдүүлэг туршилт хийхээр тэр хүний түвшинд хүрч, үнэлүүлж чадахгүй байна шүү дээ. Ядахад, багаж төхөөрөмж таван жил болоод л хуучирчихна. Ийм багаж нарийн тооцоон дээр алдаа гаргадаг.

    Тийм учраас туршлагын физик, биологийн эрдэмтэд энд, Монголд ажиллахад хүндрэл үүсдэг. Тэгээд гадаадын эрдэмтэдтэй хамтрахаас өөр арга үлдэхгүй. Харин цаас, үзгээс өөр зүйл ашигладаггүй, онолын эрдэмтдэд энд гайхамшигтай сайхан боломж бий.

    Олон улсын янз бүрийн төсөлд хамрагдаж энэ цоорхойг нөхөх бас нэг арга бий. НҮБ-ын, Европын холбооны зэрэг олон төсөл хэрэгждэг. Энэ бол шинжлэх ухаан Монголд хөгжих нэг гарц нь. Гишүүнээр элсээд багахан мөнгө төлөөд л судалгаа хийж болох олон төв дэлхийд бий.

    Тухайлбал, Дубна хотын Цөмийн шинжилгээний хүрээлэн байна. Бид 1956 онд тэндхийн гишүүн болсон. Тэрнээс хойш хичнээн олон эрдэмтэн тэнд бэлтгэв. Тийм учраас манай өнөөгийн нөхцөлд хамгийн таатай боломж бол олон улсын хүчийг ашиглаж, тэндээ ажиллах бол маш чухал хүчин зүйл.

    О.Жаргал

    Эх сурвалж: Нийслэл таймс

  • Л.Ариунболд: Бизнесмэн хүн мөнгөнөөс давсан том зорилготой байх ёстой

    Инженерийн гараар мөрөөдлөө босгож, амжилтад хүрч болдгийг мянга, мянган залуу үед үлгэрлэн харуулсан энэ цагийн Шарк, ирж яваа цагийн бизнесмэнийг энэ удаагийн “Бизнесмэн ярьж байна” буландаа урилаа. Энэ эрхэм бол уншигч та бүхний сайн мэдэх “Монгол базальт” компанийн үүсгэн байгуулагч Л.Ариунболд.

    Түүнийг ирж яваа цагийн бизнесмэн гэж тодотгосон нь учиртай. Энгийн нэг байгалийн чулууг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, үйлдвэрийн аргаар 1550 цельсийн халууныг тэсвэрлэх чадалтай, дулаан, дуу болон ус чийгнээс тусгаарлах өндөр хамгаалалттай чулуун хөвөнг инженер хүний ур ухаанаар Монголдоо анхлан гарган авсан  түүний мөрөөдөл бизнесээс, товчхондоо мөнгөнөөс хол давсан алсын хараа байжээ. Г.Ариунболд хэн нэгний  гишгэсэн мөр, алхсан жимээр явахыг, бусдын хийж, бүтээсэн зүйлийг дуурайхыг хүсээгүй, харин түүхийн хуудаснаа хөгжлийн шинэ жим үлдээх зорилготой шинийг эрэлхийлэгч, санаачлагч, бүтээгч ирж яваа цагийн бизнесмен.    

    Барилгын инженерээс Шарк болсон түүний амьдралын туршлага, ололт амжилт асар арвин. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа хүргэж байна. Бидний яриа Монголын эрчим хүч, технологийн салбар дахь өөрчлөлт, шинэчлэл, утаа бууруулах шийдэл, арга зам, бизнесийн салбар дахь шинэ боломж, хөрөнгө оруулалт зэрэг сэдвийг тойрон өрнөлөө.    

    -Ярилцлагын эхний асуултаа таны Шарк болсон “дүр”-ээс эхлүүлье. Монгол HD телевизийн “Шарк Танк” нэвтрүүлэгт оролцох шийдвэрийг хэрхэн гаргав. Шарк болох саналыг хэрхэн хүлээж авсан бэ?

    -“Шарк Танк” нэвтрүүлэг Монголын нийгэм, эдийн засагт, тэр дундаа гарааны бизнес эрхэлж байгаа залууст үр өгөөжөө өгсөн, бизнесийн чиглэлийн сайн контент болсон. Анх нутгийн анд Гачууртын Л.Чинбат маань “Бизнесээ өөрийн гараар хөдөлмөрлөж босгосон бидэн шиг хүмүүс оролцож, залуу үеэ дэмжих хэрэгтэй” гээд нэвтрүүлэгт хөрөнгө оруулагчаар оролцох саналыг тавьсан. Бизнес эрхлэх гэж байгаа залууст урам зориг өгсөн, нөгөө талаасаа бизнесээ эхлүүлчихсэн явж байгаа хүмүүст дэм болох нийгмийн ач холбогдлыг нь бодолцож үзээд хөрөнгө оруулах шийдвэрээ гаргасан.

    Нэвтрүүлэгт оролцоод бизнесийн салбар, жижиг дунд үйлдвэрлэл, гарааны бизнес хийж байгаа залуусын хандлага, бүтээлч сэтгэлгээнээс, мөн хамт оролцсон Шаркуудаасаа ч суралцсан зүйл их байлаа.   

    -Нэвтрүүлэгт оролцсоны дараа Монголын бизнесийн орчин, монгол залуусын талаарх  таны үнэлгээ нэмэгдсэн үү, буурсан уу?

    –Манай залуус зах зээл орчин үетэйгээ хөл нийлүүлж, хөгжиж байгааг олж харсан. Хил хязгааргүй бизнесийн ертөнцөд сайн санаа, хэрэглээ болсон бүтээл хийж  чадах юм бол долоон тэрбум хүний зах зээл дээр ажиллах боломж байна.

    Монгол залуус техник, технологи чиглэлдээ сонирхогчоос эхлээд анхан, дунд, дээд гээд янз бүрийн төвшинд хөгжиж, хийж бүтээж байгаа нь их олзуурхууштай санагдсан. Түүнээс гадна өөрийнхөө гараар бүтээж, хөдөлмөрлөж буй залуусыг хараад их урам зориг авч, бахархаж суусан. Монголчуудад хийж бүтээх, өөрийн гэсэн патент, санаатай байх эрмэлзэл, мөн хийж байгаа зүйлдээ өөрийн гэсэн өнгө донжыг шингээх, бусдаас өөр байх хүсэл эрмэлзэл байгаа нь авууштай хэрэг. Шинэ санаа, шийдлээр бусдаас ялгарч байна гэдэг бизнес амжилттай байх том хүчин зүйл.  Энэ онцлог дийлэнх оролцогч нарт байсан. Харин бид тэр залуусыг эдийн засаг, банк санхүү, дэд бүтэц, хууль эрхзйн орчныг нь сайжруулаад дэмжээд өгөх юм бол тэд оюун санааны хувьд зах зээлийн нийгэмтэйгээ хөгжиж, бүтээж өөрсдөө санаачилах ёстой гэсэн уур амьсгал давамгайлж байна. Энэ бол маш зөв оюун санааны төлөвшил.

    -Таны хувьд хөрөнгө оруулалт хийхдээ ямар шалгуур тавьж, юуг нь голчлон харж байсан бэ?

    -Миний хувьд хөрөнгө оруулалт хийхдээ гурван зүйлийг харж байсан. Нэгдүгээрт, тухайн хүний хандлага, тууштай байдлыг гол шалгуур болгосон.  Ялагч болох үгүйг шийддэг гол хэмжүүр бол уналтад орсныхоо дараа хэр хурдан сэргэж чадах явдал гэж хэлсэн байдаг шүү дээ. Амжилтын гол үндэс бол уйгагүй чанар, тууштай байдал юм. Бизнесийг аль болох урт хугацаанд тууштай хийх нь чухал. Амжилтад хүрэх хамгийн том суурь бол тууштай байдал.

    Нөгөө хоёр зүйл нь тухайн санаа, төсөл хэр шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, цаашаа хөгжих боломжтой байна гэдгийг гол болгож харсан.

    -Та хэчнээн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн бэ?

    -Миний хувьд 650 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Одоогоор хөрөнгө оруулалт хийсэн хүмүүстэйгээ уулзаад, судлаад, төслүүдтэй нь нарийн танилцаад явж байна.

    Миний хувьд хөрөнгө оруулалт хийж байна гэдэг нь тэр хүнд байгаа боломжийг өөрт байгаа туршлага, мэдлэгээр илүү хөгжүүлж, өргөжүүлэх хамтын ажиллагаа юм. Өөрийнхөө мэддэг, эсвэл дэм болох боломжтой төслүүдэд хөрөнгө оруулсан.  Тухайлбал, Амазон, Алибабагийн хэмжээнд чанар, стандартыг шингээсэн, бүс нутгийн хэмжээнд интернет худалдааг барилгын бүтээгдэхүүнээр хийх төсөл орж ирсэн. Тэр төсөлд хөрөнгө оруулж, хамтрахаар болсон.  

    –Дараагийн улирлын “Шарк Танк”-д оролцох уу?    

    -Миний хувьд анхны нэвтрүүлэгт нь Шаркаар оролцож, нэгэн сайхан түүхийг бүтээсэндээ баяртай байгаа. Дараагийн улиралд “Шарк Танк”-д оролцох эсэхийг продюсерууд л шийднэ байх.

    -Та Говь-Алтайгаас төрсөн Шарк. Нутгийн брэнд, гарааны бизнесийг дэмжих тал дээр хэрхэн ажиллаж байгаа вэ?

    -Манай ГАА-аас төрсөн “Алтай Констрашкн”, “Туушин”, “Заг”, “Макс” гээд л маш олон мундаг Шаркууд бий. Нутаг орондоо хөрөнгө оруулалт хийж, дэмжиж туслах нь бидний үүрэг, хариуцлага. Миний хувьд боловсролын системд, хүүхдийн боловсролыг дэмжих чиглэлд анхаарч, хөрөнгө оруулалт хийж байгаа. Тухайлбал, аймгийн гуравдугаар сургуулийн Болдбаатар багштай технологийн олимподод амжилт гаргасан сурагчдыг дэмжиж байна. Мөн Дэлгэр, Жаргалан, Цогт гурван сумын сургуулийн технологийн танхимыг тохижуулж өгсөн.  

    Миний хувьд дөрвөн жил нутгийн зөвлөлийн даргаар ажилласан. Энэ хугацаанд    “Баян-Алтай” клуб байгуулж, Тоосгоны үйлдвэрийг хөгжиж, өрөгжихөд нь тодорхой хэмжээний зээл олгосон.  Гэхдээ сум орон нутгийн хөгжүүлэхэд нэг хүн, нэг компани бус нийлж хамтдаа баялаг бүтээх нь чухал.

    Хамрагчдаа давуу тал олгосон бизнес амжилттай, ашигтай ажилладаг

    Шарк Л.Ариунболдын бизнесмэнүүдэд өгөх гурван зөвлөгөө   

    -Өөрийн гараар баялаг бүтээж, бизнесийн салбарт 30 гаруй жил зүтгэж хөдөлмөрлөсөн хүний хувьд хуримтуулсан туршлага, мэдлэг асар их байгаа.  Таны бизнестээ баримталдаг зарчим юу вэ?    

    -Бизнесмен хүн өөртөө, мөн хамтрагчдаа шударга байх ёстой. Бизнесийн урт хугацааны хамтрагчтай болмоор байгаа бол хамтрагчдаа илүү хожих боломжийг олгож байх хэрэгтэй.  Тэгж байж тухайн хүн удаан хамтын ажиллагаатай байж, харилцан бизнес маань амжилттай байна. Энэ бол миний бизнест баримталдаг хамгийн чухал зарчим. Хамтрагч гэдгийг өргөн утгаар ойлгож болно. Тухайлбал, шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг хүний хувьд бол хэрэглэгч хамгийн чухал хамтрагч гэж хэлж болно. Тийм бол хэрэглэгчид очих ашиг нь илүү байх бизнесийн загварыг санал болго. “Монгол базальт” яг л ийм зарчмаар ажилладаг. Бидний хийсэн дулаалгын материал түүнийг хэрэглэж буй хүнд 40,50 жил үр өгөөжөө өгдөг, мөн эрчим хүчийг хэмнэж улсын төсвийг хэмнэж байна. Бизнес бусдаас авснаар бус өгснөөр өргөждөг. Гэхдээ ямар ч ашиг хардаггүй гэж ойлгож болохгүй шүү. Ашгийг соёлтой болгохын тулд хөгжлийн инновацийг бизнесийнхээ загвар болгон ашиглах хэрэгтэй.  Бизнесмен хүний туйлын зорилго мөнгө байх ёсгүй. Мөнгөнөөс давсан том мөрөөдөлтэй, зорилготой байх ёстой гэсэн санаа.  

    Нөгөө нэг зүйл нь сурсан мэдсэн зүйлээ бусадтай хуваалцаж, зааж өгөх дадал маш  чухал. Манайд орос,япон,герман гээд олон орны инженерүүд ажилладаг. Ажиглаад байхад Ази хүмүүст сурсан зүйлээ бусадтай хуваалцах дадал бага байдаг. Харин орос инженерүүдийг харж байхад бусдад заах дадал маш сайтай байдаг. Сурсан мэдсэн зүйлээ бусадтай хуваалцаж, зааж өгнө гэдэг цаг хугацаанаас хүнд өгөгдсөн маш том даалгавар гэж боддог. Тиймд өөрт хуримтлуулсан, туршлага мэдлэгээ аль болох бусадтай хуваалцахыг, зааж өгөхийг хичээдэг.   

    Мөн хийж, бүтээж буй зүйлдээ чин сэтгэлээсээ хандах их чухал. Би ажилчиддаа ерөнхий инженер гэдэг хүн бол компанийн нэг охин компани гэж хэлдэг. Ерөнхий инженер гэдэг нэртэй компанийн захирал гэж өөрийгөө ойлгож, ажилдаа чин сэтгэлээсээ хандаж, өөрийгөө хөгжүүлж, бүтээмжээ нэмэгдүүлэх нь чухал гэж захьдаг. Ямар ч хүн хийж буй ажилдаа чин сэтгэл гаргах юм бол амжилттай ажиллана. Мөн залууст үргэлж хэлдэг нэг зүйл нь  амжилтад хүрмээр байгаа бол хийж байгаа ажилдаа дурлах шалтаг ол гэдэг. Дурлах шалтагтай хүнээс хичээл зүтгэл гардаг.  

    -Таны ажлын онцлох арга барил, цаг хэмнэх арга юу вэ?

    -Асар хурдтай хөгжлийн эрин зуунд амьдарч буй бид хөл нийлүүлэн өөрсдийгөө хөгжүүлж явах учиртай. Хуучны бидний үед оюутны таван жилийн мэдлэгээр 10 жил ажилладаг байсан. Гэтэл өнөө цагт сургуулиа төгсөөд, бараг дипломоо авч байхад л олж авсан мэдлэг хуучирч, элэгдэж байна. Миний хувьд мөн тасралтгүй өөрийгөө хөгжүүлэхийг хичээдэг. Орой гэртээ очоод хамгийн багадаа 40 орчим минутыг өөртөө зарцуулж, өөрийгөө хөгжүүлэх гэж хичээдэг. Технологи, бизнесийн салбарт хүч сорьж байгаа хүн өөрийгөө хөгжүүлэх дадал хамгийн чухал.  Ер нь хүний амжилт ажлаа тараад унтах хүртлээ юу хийснээс шалтгаалдаг гэдэг.  

    Утаа арилгах үүргийг “Монгол базальт”-д өгчих, бидэнд хамгийн багадаа 60 хувь бууруулах шийдэл байна 

    -Сүүлийн асуултаа Улаанбаатарт хамгийн том асуудал болж буй утааг бууруулах шийдлээр төгсгөе. Инженер хүнийхээ хувьд утаа бууруулах төгс шийдлийг нэрлэ гэвэл та ямар хариулт өгөх вэ?

    -Утааны асуудал, утаа арилгана гээд л нэг их том зүйл яриад байх юм. Угтааны асуудлыг шийдэх их амархан.

    Нэгдүгээрт, манай эрх баригчид эрчим хүчнийхээ хэмнэлтийг сайн ойлгохгүй байгаа юм. Бид үрж, зарж чадаж байна, харин хэмнэлт хийж чадахгүй байна. Бид эрчим хүч, дулааны хэмнэлтээс асар их үр ашиг хүртэх боломжтой. ОХУ бол зөвхөн дулааны шугамаа дахин шинэчлээд, дулааны алдагдлаа багасгаснаар 500 мигабайтын эрчим хүч ойрын долоон жилд хэмнэсэн байгаа юм. Энэ нь манай тавдугаар цахилгаан станцтай тэнцэх хэмжээний эрчим хүчийг зөвхөн дулаалгаа сайжруулаад олж байна гэсэн үг. Эрчим хүчний хэмнэлт гэдэг чинь шинэ зүйл бүтээхээс илүү үр дүн авчирдаг технологи. Бид дулааны алдагдлаа бууруулж, эрчим хүчээ хэмнэж чадвал утаа бууруулах шиг амархан зүйл байхгүй.    

    Дэлхийн нийт хамгийн бага эрчим хүчээр хамгийн өндөр бүтээмжтэй хөгжлийн төлөө явж байхад бид үрэлгэн технологитой явж байна. Иргэдийн өнөөдрийн цахилгаан халаалтын хэрэглээ 6-8 квт байна. Байшиндаа дулаалга хийснээр цахилгааны хэрэглээ нь 2 квт болно. Ингэснээр төрд 4 квт хэмнэлт бий болгоно. Энэ бол энгийн наад захын физикийн хичээл дээр үздэг ойлголт. Эрчим хүчний ашиглалтын үр ашгийн дээшлүүлснээр хэдэн тэрбумын хэмнэлт хийдгийг Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкны эдийн засагчид ч тооцож гаргасан байдаг.  

    Улс орон бүр сэргээгдэх эрчим хүчний салбараа өөрийн тактиктай хөгжүүлдэг. Гэтэл манайх нүүрсээр бий болсон эрчим хүч 9 цент байхад, нарны цахилгаар бий болсон эрчим хүч 14 цент байх жишээтэй.  

    Германы канцлер Ангела Меркель цөмийн эрчим хүчний стратегиа өөрчлөх гол шалтгаанаа барилга, эрчим хүч, дулааны үр ашгийг дээшүүлэх гэж үзэж байна. Цөмийн станцуудынхаа эрчим хүчний хэрэглээг бууруулснаар нөгөө талдаа дулааны эрчим хүчний үр ашгийг сайжруулна гэсэн балансыг барьж байна. Гэтэл энэ мэт хөгжлийн балансыг бид барьж чадахгүй байна.  Үүний хор уршгаар нь 15 жилийн хугацаанд  200 орчми тэрбум төгрөгөөр утаагаа шийдэж чадаагүй гамшиг боллоо.

    Утааг шийдэх шинжлэх ухааны том гарц байхад, түүнийг олон улс орнууд хийгээд хэрэгжүүлээд явж байхад бид ямар ч гарц алга гээд сууж байна. Барилга хот байгуулалтын сайдаар Г.Мөнбаярыг байх үед Ажлын хэсэг гарч Баваар мужид туршлага судалж байсан. 40, 50 онд манайхтай адил утаагаа шийдэж чадахгүй, гамшиг болж байсан хот, тосгонуудтай танилцаад, туршлага судалсан. Миний хувьд Ажлын хэсгийг нь ахлаад явсан. Тэр хотуудын утаанаас салсан арга нь дулааны алдагдлаа бууруулсан бодит жишээ. Уулзалтаас ирээд туршлага судалсан тайлангаа яаманд өгсөн. Одоог хүртэл хэрэгжиж, биелэл болсон зүйл алга.  

    Дулааны алдагдлаа бууруулахын тулд дулаалгын материал, тусгаарлагч материал байшиндаа хийлгэх хэрэгтэй. Бид шинжлэх ухаан,технологи инноваци гэхээр шинэ зүйл бүтээх гэсэн түгээмэл ойлголттой. Гэтэл одоо хэрэглэж буй бүтээгдэхүүндээ эрчим хүчний, дулаан, цаг хугацаан, чанар, материалын хэмнэлт хийхийг л инноваци гээд байгаа юм. Бүх салбарт хэмнэлтэд суурилсан асар их бизнесийн нөөц боломж байна.   

    Хоёрт, утаа буурахгүй байгаа бас нэг шалтгаан бол авилгал. Төрөөс хөтөлбөр,төсөл хэрэгжүүлэхдээ зардлын задаргаанд менежмент хийж тухайн бүтээгдэхүүнд эх орны түүхий эд, монгол хүний мэдлэг оюун, хөдөлмөрийн бүтээмж,нэмүү өртөг хэдэн хувь шингэснийг тооцож дотоодын шингээлт 60 хувь түүнээс дээш оролцоотой бүтээгдэхүүн үйлчилгээг сонгон шийддэг байх хэрэгтэй. Утааг шийдэх олон шийдэл байна. Эдгээр шийдэлд худалдан авах бүтээгдэхүүн,материал,үйлчилгээндээ дээрхи зарчмыг баримтлавал эдийн засагт өсөлт авчирч,ажлын байр,хүн амын орлого нэмэгдэнэ. Үүнийн үр дүнд үндэсний үйлдвэр өргөжинө, хөгжинө. Гэтэл авилгаас бол ямар ч үр ашиггүй хятад зуух, чанаргүй материал худалдан авч улсын төсвийг үргүй зарж байна.  

    Утаа бууруулах даалгаврыг “Монгол базальт”-д өгчих. Бид нэг хороо, нэг хэсгийг хариуцаад авах юм бол хамгийн багадаа 60 орчим хувь бууруулах боломж байна. Утааны асуудлыг Монголынхоо түүхий эдээр шийдэх боломж байна.  

    Гуравт, бид нийтээрээ сэтгэлгээний ядууралд орчихсон. Эрх баригчид нь ч тэр, иргэд нь ч тэр ялгаагүй. Бүх зүйлийг болохгүй, бүтэхгүй, чадахгүй талаас нь харж бодож сэтгэж байна. Ард түмнээ ядуу гээд л улстөрчид нь яриад байхаар иргэд ядуу гэдэгтэйгээ бүр дасан зохицоод эвлэрчихдэг. Сэтгэлгээний ядууралд орчихсон хүнээс бүтээмж гардаггүй.

    Үнэтэй гар утас барьсан, хашаандаа хамгийн багадаа нэг машинтай мөртлөө дулаалгын материал авах гэхээр мөнгөгүй, ядуу болчихдог ийм л сэтгэлгээтэй байна, бид. Сэтгэлгээний ядуурлаас гарч, хотын соёлд суралцсан цагт сая утаа арилах нэг гарц бий болно.

    Эх сурвалж: http://itoim.mn/