Category: human-development

– Огторгуй хэмжээстэй байж болох уу?

-Огторгуй хэмжээстэй хэмжээсгүйн тухайд тодорхой хариулж чадах мэдлэг надад байхгүй. Хэлний зарим мэргэд огторгуйг “огт оргүй” гэсэн утгатай нийлмэл үг гэж тайлбарладаг. Тэгж үзвэл, хоосон буюу хоосон чанартай зүйл, физик вакум гэж төсөөлж болохоор юм уу, сайн мэдэхгүй. Огторгуй “огт оргүй , хязгааргүй зүйл юм бол түүнийг ойлгож, төсөөлж болох тодорхой хэмжээс нэгжийг шинжлэх ухаан олж чадаагүй гэсэн үг. Бас Бурхан багш мэт дээд гэгээрэлд хүрч бясалгалын хувилгаан ид шидийг олсон хүн л билэг оюуны үнэмлэхүй чадвараар онож танин мэдэхээс биш жирийн судалгаа шинжилгээний арга, туршлагаар танин мэдэх аргагүй гэсэн үг.

Харин огторгуйг хоосон чанартай бус, орчлон ертөнцийн эгэл хэсэг, атом, молекулуудаас бүтсэн, “Их тэсрэлт” мэт байгалийн хувьсал, хүчнүүдийн харилцан үйлчлэлээр үүссэн биет болон хийбод зүйл гэж үзвэл шинжлэх ухаан ямар нэг хэмжээс олж огторгуйн орон зайн тодорхой хэсгийг хэмжиж ойлгож болно. Эрдэмтэд огторгуй ертөнцийн хэмжээний талаар сонин тоонууд дурдсан байдаг. Жишээ нь, академич Х.Намсрай “Хорвоо ертөнцийн хөгжил, амьдралын зүй зохицолдооны зарим асуудал” товхимолдоо, бидний огторгуй гэж ойлгож буй орон зайн доторхи одот ертөнцийн нэгээхэн хэсэг манай дэлхийн болон манай нарны аймгийн цөм гэгддэг “Тэнгэрийн заадас” галактикт зуун тэрбум одод хуйлран бөөгнөрдөг, энэ орон зай 15 тэрбум гэрлийн жилийн багтаамжтай гэж мэдээлсэн байна лээ. Хоёулаа энд нэг асуултыг софи сэтгэлгээний тойрогт оруулж эргэлдүүлье. “Хэмжээс гэж юу вэ?”. Математикийн “цагаан толгой” ч үгүй над шиг хүний хар ухаанаар бодоход, юмыг төсөөлж болох, амьдралд хэрэглэж болох хэм-жигдэхүүн-нэгж, нэгж-хязгаар байх. Энэ хязгаарын “п” тоот нийлбэрүүдээс цааш давмагц “хязгааргүй”, хэмжээлшгүй “их”-ийн ойлголт уруу л орно.

Тэгэхээр “хэмжээс” гэдэг юмс, үзэгдлийн төсөөлөгдөж буй “Эхэн” хийгээд “Төгсгөл” хоёрын хооронд урт богино, өндөр хийгээд нам, их хийгээд бага, өргөн хийгээд нарийн, цаашлаад, орон зай, эзлэхүүн, цаг хугацаа, хөдөлгөөн шилжилтийн чиглэл,, өнцөг, хурд гээд огторгуйлаг үзүүлэлт, тодорхойлолтуудын нэгжийн ойлголт болох байх. Бүхлийг ч юм уу бутархайг ойлгох, төсөөлөхийн тулд дотор нь хийсвэрээр хуваасан ч юм уу хэсэглэсэн байгалийн шинжлэх ухааны хэмжилт гэж ойлгохуйцаар байна. Тэгээд хоёр хэмжээстэй, гурван хэмжээст, олон хэмжээст бүүр арвын “п” зэрэгт хэмжээст гээд элдэв квант үзэгдлүүдийг тодорхойлох ойлголт болдог шиг байна. Шинжлэх ухаан огторгуйг чухам юу гэдгийг нь эхлээд томъёолоод, дараа нь хэмжээст оруулъя гэвэл, юмны хэмжээ, хязгаарын шинэ нэгж ойлголт гаргаж ирж таарна байх даа. Тийм нэгж ойлголт аль хэдийнэ боловсруулчихсан, судалгаа шинжилгээндээ ашиглаж байдаг ч юм бил үү, ахад нь мэдэх юм алга, хө.

-Мөнхийн хөдөлгүүр байх боломжтой юу?

-Физикт энтропийн хууль гэж байдаг гэсэн. Термодинамикийн гуравдугаар хууль гэсэн үг юм гэнэ лээ. Бодит юмсын хөдөлгөөн, үйл явц зайлшгүй удаашран өөрчлөгдөх, эцэстээ дотоод эрчим, хүчээ алдах байгалийн зүй тоггол бодитойгоор үйлчилдэг юм байна. Энэ хуулийг үндэслээд тодорхой шинжлэх ухааны эрдэмтэд мөнхийн хөдөлгүүр зохиох боломжгүй гэж үздэг. Харин устаж үгүй болдоггүй ганц юм бол энерги байх. Үүгээр бодохоор, Энергийн эх сурвалж болсон бодис юмс нь устаж мөхлөө ч энерги нь үлдээд, үйлчлэл нь үргэлжлээд байх юм байна. Жишээ нь, нар өөрийн цөмийн энергиэ бараад унтарлаа гэхэд найман минутын турш нарны аймаг даяараа найман минутын өмнө сөнөсөн нар одны гэрлийн үйлчлэлд оршиж асан орон зай гэрэлтэй хэвээрээ л байх юм гэсэн.

Нарны төвд болж буй “цөмийн урвал”-аар задарсан электрон, протон, эгэл хэсгүүдийн энерги нь манай галактикийн болон цааших мега галактикуудын хил хязгаарын таяг тойрог уруу нэвтэрч очсоор үлдэх юм шиг байна лээ. Ингэхээр миний хувьд, “мөнхийн хөдөлгүүр” бүтээх, “мөнхийн хөдөлгүүр” байж болох боломжгүй гэхэд “мөнхийн юм” орчлонд бий гэж бодож болохоор байна. Чиний асуултад софи сэтгэлгээний үүднээс хандвал, априор сэтгэмж, бясалгалын шинж чанартай хариулт гарч болох юм. Буддын шашны гүн ухаанд үзэхдээ, юмс хоосон чанартай, хоорондоо нягт шүтэн барилдаж бие биеэ нөхцөлдүүлж учир шалтгааны харилцан хамааралд оршдог, тэд бүтэхдээ бүтэж, эвдрэхдээ эвдэрч, хувьсал, хөгжилд орчих тул мөнх ч бус, тасархай ч бус, буй ч бус, үгүй ч бус, үгүй нь ч бас бус, ирэх одох аль нь ч үгүй, зөвхөн нэр дүрсээр ойлгогдох ч нэр, дүрс хоосон, хоосон өөрөө нэр, дүрс гэж үздэг.

Энэ нэг юм нь тэр нэг юмны бүтэх шалтгаант нөхцел болохын сацуу үгүйсгэлийн шалтгаан нөхцөлийг хамт агуулдаг болохоор юмсын орчил хийгээд шалтгаан чанар нь мөнх гэсэн дүгнэлт хийж болмоор санагддаг юм. Ер нь тэгээд юмс, бодис мөнх биш ч бай, хязгааргүй огторгуй, орчлонгийн орон ахуйд хөдөлгөөн, хувьсал явагдах үзэгдэл мөнх юм шиг байна. Квант физикийн онолчдын нотолдгоор орчлон физикийн дөрвөн хүчний үйлчлэлийн үрээр оршин тогтнодог юм байна. Таталцлын хүч, цахилгаан соронзон хүч, цөмийн эгэл хэсгүүдийн хүчтэй үйлчлэлийн хүч, сул үйлчлэлийн хүч гэсэн дөрвөн хүч байгаа аж. Эрдэмтэд энэ дөрвөн хүчийг нэгтгэсэн нэгдмэл “их нэгдэл”-ийн хам хүч байх ёстой гэж үзээд түүнийг нээх судалгааны эрэл хийж байгаа юм гэсэн. Тэр их “хам хүч”-ийг Монголын эрдэмтэн Ч.Эрдэнэ геометр хэмжигдэхүүнд байгуулсан гэж мэдэгдэж асар том бүтээл нийтлүүлсэн ч нийгэм дуугүй л гайхаад байх шиг байна. Хэрэв тэр хүчийг нээж чадвал тэр “супер нэгдэл”-ийн хүчээр “мөнхийн хөдөлгүүр” бүтээх физик зарчим олдож болохыг ч урьдчилан үгүйсгэх аргагүй. Танай сонины (“Үнэн”) саяхны нэг дугаараас маш сонирхолтой мэдээлэл олж уншлаа. “Мөнх амьтан илрүүл-жээ” гэсэн товч мэдээ байсан. 4-5 мм-ийн голчтой, мөнх наст далайн мөгөөрс халуун орны уснаас илрүүлжээ. Энэ “мөгөөрс” бол бяцхан амьтан юм байна.

Мөнх настай гэдгийн нууц учир нь эдгээр амьтдад хөгшрөх үйл явц хэвийн өрнөдөг хэрнээ эргээд залуужих хувьслыг өөрөө өөртөө явуулж чаддаг дотоод зохион байгуулалттай юм байна. Тэгээд хөгшрөх, эргээд залуужих үечлэл нь байнгын тасралтгүй давтамжтай байдаг тул “биологийн үхэлгүй” амьтан гэж оношилж байгаа юм байна. Ийнхүү философи утгаар үйл явц мөнх төдийгүй харьцангуй мөнх “биологийн биет” бий гэж үзэхэд баталгаа шинжлэх ухаанд олджээ. Тэгэхээр орчил, хөдөлгөөн, хувьсал мэт үзэгдэл буюу товчдоо, юмс хийгээд “юм бишис”-ийн үйл явц мөнх гэж үзэж болох юм шиг санагдана. Энд чиний асуулттай холбоогүйгээр өөрөө би өөртөө боддог нэг бодлоо сонирхуулахад, онолын физикчдийн эрээд, нээхийг хичээгээд байгаа “супер нэгдэл”-ийн хүч физик орчинд бус хүний дотоод ертөнцөд байгаа юм. Юу гэвэл, хүний “сэтгэлийн таталцал” гэдэг хүч! “Сэтгэлийн таталцал” бол физик  биетийн гравитац таталцал биш, квант таталцал! “Хүний сэтгэлийн татах хүч” буюу хайр бол орчлонг оршоон тогтнуулж буй дөрвөн хүчний “их нэгдэл”-ийн  хам хүч мөн.

-Хүний үүслийн талаар ямар ойлголттой байдаг вэ. Хүний өвөг сармагчин гэх онолыг Та зөвшөөрөх үү?

-Дарвины эволюцийн онол бол зарим биологи биетийн үүсэл, хувьсал, хөгжлийн ойлголтод том нээлт хийсэн онол мөн нь гарцаагүй. Амьтны аймгийн олон төрөл, зүйлийн өөрчлөлт, хөгжлийн үйл явцын зүй тогтлыг нээж чадсан нь ч батлагддаг гэдэт. Харин хүний үүсэл хөгжлийн үр дүнгийн тухай бол эргэлздэг эрдэмтэд, судлаачид, сүсэгтнүүд олон байдаг. Тэр эргэлздэг сүсэгтний нэг нь би. Өнөөдөр шинжлэх ухаанд эволюцийн онол, бүтээлийн онол /креционизм/ хоёр хүчтэй өрсөлдөж байна. Би креционизмын онолыг илүү баримталдаг. Өөрөөр хэлбэл, хүн бол байгалийн хувьсал, хөгжлийн явцаар бий болсон биологийн амьтан гэж бодохоосоо илүү Бурханы хайр, хүсэл зорилгын бүтээл, Бүтээгч тэнгэрийн мутрын үйл ажиллагааны үр гэж боддог. Өнөөдрийн хүн төрөлхтний амьдарч буй арга загвар, үг яриа, бодол санаа, явдал мөрийг хараад байхад хүн сармагчингаас үүссэн гэхэд итгэхээсээ түрүүнд хүн эцэстээ сармагчин болж хувирна гэж итгэхэд илүү хялбар байхаар харагдаж байна.

-Та захиалгаар шүлэг бичдэг үү. Захиалгаар бүтээл туурвих нь зөв үү?

-Миний толгой маш дуулгаваргүй, ухамсар муу, муухай зөрүүд толгой шүү дээ. Захиалгаар шүлгийн ганц ч мөр бодож өгөхгүй. Тэгэхээр чинь захирагдахаас л биш яах вэ дээ. Яаж ч аргадаад наашаа харна гэж байхгүй. Миний хувьд гэвэл ийм л гачлантайгаар социалист үзэл суртлаа өнгөрөөгөөд капиталист үзэл сурталтай нүүр тулаад бай-на. Ээжээсээ төрөхийн ийм адруу, буруу хойшоо араншинтай толгойны маань мөн чанар капитализмд ч өөрчлөгдөхгүй гөжсөөр байгаад хувхайрч дуусах байх даа, хүү минь. Харин захиалгаар бүтээл туурвих нь зөв үү, буруу юу гэдэг асуултын тухайд бол хэн нэгэн сайн бүтээл туурвиж чадсан тохиолдолд зөв. Муу бүтээлэнцэр оромцоглож ашиг хонжоо олж оодорсон тохиолдолд буруу.

-Уран бүтээлч хүнтэй уулзах болгондоо үүнийг асуудаг юм. Зохиолч, яуу найрагчид яавал баян болох вэ?

-За даа, тийм баяр, тийм тохиол түүхэнд бараг л байдаггүй л талдаа юм шиг байсан шүү. Угаасаа дээрээс /тэнгэрээс/ зөвшөөрдөггүй юм шиг байгаа юм. Ихэнх суутнууд өлмөн зэлмүүн, өвчин зовлонд дарлагдаж, амьтанд ад шоо үзэгдэн шоовдорлогдож, шорон гянданд хоригдон хатаж, амиа хорлох нь хорлож, галзуурч солиорох нь солиорч, нийгэмд салаавч тавьсаар үхэж үрэгдсэн л байдаг юм. Харин идэх өөдтэй хоол, өмсөх олигтой хувцас худалдан авч чадахгүй байлаа ч омог бардам тэргүүнээ хэзээ ч, юуны ч өмнө гудайлгалгүй үхэн үхтлээ хэний ч боол бололгүй амьдарч, бүтээн туурвиж чадсан намтартай байдаг. Тэнгэр бурхан айхтар шударга шүү дээ. Шударга байна гэдэг бол дээд зэргээр энэрэнгүй байхыг хэлнэ.

Бурхан тийм алаггүй, энэрэнгүйгээ энд гаргадаг. Яагаад гэвэл, нэгэнд нь аугаа оюун, билэг билгүүн соёрхчихсон болохоор нөгөөд нь юу соёрхох вэ, эд хөрөнгө, мөнгө, өмч хуримтлал л соёрхоно. Ингэхээр бүтээл туурвилын сод суу билгийн хишигтэн нь ядуу хоосон, эсрэгээр, оюуны бүтээл туурвилын авъяас билэггүй нь эд юмсаар баян байхаар бурхан тэнгэр өглөг хишгээ хоёр хуваасан байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, хэн нэгэнд агуу ариун авъяас билэг заяагдсан бол. тэр эд хөрөнгөөр ядуу хоосон, эсрэгээр, эд хөрөнгөөр баян чинээлэг, хахаж цацаж амьдарч байгаа хүмүүс байгаа бол тэдэнд аугаа тэнгэрлэг, ариун гэгээн авъяас билэг заяагдаагүй гэсэн үг. Ийм далд, нууцгай зүй тогтол өнөөдөр Монголын маань шилдэг зохиолч, яруу найрагчдад үйлчлээд байдаг байх. Тэд яавал баян болох зам миний хувьд “оньсого”. Энэ “оньсого”-ыг таах гэж би оролддог ч үгүй. Эцэст нь заавал хэлэх ёстой нэг үнэн байна.

Юу гэвэл, ард түмэн маань зохиолч, яруу найрагчдаа бусдаас хавьгүй илүү хайрладаг, тэднийгээ, тэр хэдэн “муусайн навсгарууд”-аа хүн хүнээс илүү хүндэлдэг шүү.

-Та зохиолч, яруу найрагчдын хэн нэгэнд хайртай болж байсан удаа бий юу? /мэдээж эмэгтэй/

-Эргүүлж байгаагүй л болохоос бүгдэд нь л нүд унагаж явсан шүү. Одоо ч хэвээрээ.

-Дуу дуулж, хөгжим тоглодог уу?

-Хөгжим тоглодоггүй. Ардын богино дуу хааяа нэг аялчихдаг. Харамсалтай нь, эрүүлдээ бус хөлчүүдээ! Бас хүмүүс дунд бус, тайзан дээр бус, ганцаараа байхдаа л! Бага нас, адуу мал, нутаг усаа үгүйлж гиюүрч байгаа нь тэр! Найз, нөхөд цуглаж аяга тагш хатуу, зөөлөн идээ балгаж согтох үедээ их дуулна. Тэгэхдээ хатуу идээ сархад зохидог-гүй болохоор нүүр хагарч дуулах хэмжээнд хүртлээ балгачихаараа маргааш нь шартаад босч чадахгүй болчихдог зовлонтой. Манай нутаг ус Булган аймгийн хуучин Сэлэнгэ /Уньт/ сумын харъяанд байсан Харгана, Цачирт. Миний төрсөн газар Чачиртын шар ширэнгэ, Уул-Алтаад, Уньт, Шанд, Ханжаргалант Их хайрханы өвөр бэлийн галуут, Бөөрөлжүүт, Уран тогоо уул, Өрмийн цагаан нуур, Асга түрүү, Зад барт гэдэг газрууд бол халх монголын тев нутаг, мал ихтэй, өвс бэлчээр сайтай, найр наадам тасардаггүй, дуу хуурын орон юм.

Ижий минь уран сайхан хоолойтой, ардын богино дуу гоц сайхан дуулдаг, эрчүүл дунд томорхон эргэлддэг хүүхэн байжээ. Аав маань ч архи сархадаас буцдаггүй, баргийн хүнд гар тахааргүй хурц хэл амтай, жороо моринд дуртай, “Эр бор харцага”, “Хүрэнгийн жороо”, “Хоёр бор”, “Ар хөвчийн унага” гэдэг уртын дууг найранд голдуу дуулдаг, “Найр хөгжиж байхад уртын дуу эхэлсэн хүнийг үнсээд авмаар санагддаг” гэж ярьдаг хүн байсан. Манай нутаг голынхныг 1950-аад оны “Үнэн” сонинд “Шалтаг мунддаггүй шанд, шартаж хаширдаггүй шандынхан” гэсэн гарчигтай өгүүлэл хэвлэгдэж, тэр шүүмжлэлийн мөрөөр Булган аймгийн МАХН-ын хорооны бүгд хурал хуралдаж ажил зохиож байлаа. Тийм түүх, паянтай нутаг устай, удам судартай ижий, аавын үр л дээ, ах нь.

-Танд хэчнээн дээл байдаг вэ. Тусгай оёдолчинтой юу?

-Өвлийн турш бас хаврын эх, намрын сүүлээр богино хүрэмний дотуур өдөр бүр солиогүй өмсдөг нэг ногоон даавуу дээл, хаврын сүүл, намрын эхээр өмсдөг нэг нимгэн саарал тэрлэг бий. Сая “Ц.Хулангийн үдэш”-ээр “Монгол костюмс” оёдлын үйлдвэрээс үнэ төлбөргүй оёж дурсгасан нэг сайхан тэрлэг нэмэгдлээ. Харамсалтай нь, хэмжээ авахдаа алдаад арай богино дээл болчихлоо. Надад юуных нь тусгай оёдолчин байх вэ дээ. Хөгшин минь л гуйж явж байгаад оёулаад ирдэг юм.

-Үс, сахлаа үсчин орж засуулдаг уу?

-Хөгшин маань л гэртээ гар хүрчихдэг.

-Хань, үр хүүхдийнхээ тухай яриач. Яруу найрагч болсон болон болох хүүхэд байна уу?

-Монгол ардын үгэнд “эрхэм тэнэг морио магтдаг, дунд тэнэг эхнэрээ магтдаг, адгийн тэнэг өөрийгөө магтдаг” гэдэг. Би “эрхэм тэнэг”-ийн ухаан гаргаж чадахгүй нь. Яагаад гэвэл, морь мал байхгүй. Магтах морь байтугай өнчин ишиг ч байхгүй. Харин ханилж ирсэн, одоо ханилж суугаа хоёр сайхан ханиараа гайхуулсан шиг гайхуулна. Монголын анхны загвар өмсөгч, анхны “мисс” Самдангийн Чанцал, Чойживын Цэнд гэдэг гадаад, дотоодын харчуул, залуусын нүд бүлтэгнүүлсэн Монголын хоёр сайхан охин, хорвоогийн хоёр гоо бүсгүйгээр ханиа хийж, цайгаа чануулж, цамцаа угаалгаж, амьдралаа удирдуулж, үр хүүхдүүдээрээ Монголынхоо “үрсийг маш олон болгож” буяны буурал насанд хүрлээ. Түрүүчийн хань С.Чанцал надад биш Бурханд туслахаар  тэнгэрт дэвшсэн. Одоогийн хань Ч.Цэнд минь намайг 16 жил халамжилж, уран бүтээл дээрээ суухад минь дутуу юмгүй гүйцээж, зах зээлийн энэ явцаг, хяргамхай цагт хүний дайтай хүн гэж харагдахаар амьдралыг минь аваад л явж байна даа. Би их баярлаж суудаг. Хоёр ханийнхаа ачийг уран бү-тээлээрээ хариулахын тулд бие сэтгэлээ өчүүхэн ч харамладаггүй. Цаг заваа л их харамладаг. Хүүхдүүдээс минь яруу найрагч болсон хүн байхгүй. Ач, гуч нараас минь яадаг юм байгаа юм, мэдэхгүй. Горьдож л суудаг.

-Манайхан урмын гэнд их харам болжээ. Та залуусыг магтаж урам хайрлахдаа хэр вэ?

-Урмын үгэнд их өгөөмөр шүү. Гэхдээ худлаа магтаж дэвэргэдэггүй. Зориуд хатуурхах ч дургүй. Үнэнийг нь олж хэлэхийг л чухалчилдаг. /Өөрөө л үнэн гэж бодсон үнэнээ шүү дээ/ Залуус уран бүтээлдээ зөвлөгөө авахыг хүссэн тохиолдолд үргэлж тусалдаг. Туршлагаа харамладаггүй.

-Та улстөрд дуртай юу?

-Дургүй. Уран бүтээлч иргэнийхээ үүргээр л идэвхтэй оролцдог. Мэдэгдэл гаргадаг, “ил захидал” бичдэг, урт урт ярилцлага хийдэг, өдөр тутмын сонинуудын хэд хэдэн нүүр дүүрэн онолын өгүүлэл бичдэг.

-Яагаад “Ганц хүний хөдөлгөөн” байгуулав?

-Ард түмэндээ, цаашлаад хүн төрөлхтөнд хайртай болоод “Бодь сэтгэл, эв хамт ёс”. Ганцаарчилсан хөдөлгөөн байгуулсан. Миний хайртай хүн төрөлхтний ахуй амьдрал жилээс жилд л буруудаад, буруу гэхээсээ илүүтэй аюултай “эргүүлэг” уруу сорогдоод байна шүү дээ. Хүн төрөлхтөн надад хөөрхийлөлтэй байна. Яагаад гэвэл, хүн төрөлхтөн бид мунхагийн эрхээр нүгэл чивэлийн харилцааны сонголт хийсээр тэнгэрийн гэсгээлийн цааз тулгуулах өдөр нүүрлэчихлээ.

Хүн төрөлхтөн хөдөлмөрөө хөнгөвчлөх, ахуй амьдралдаа аль болох ая тухыг хичээх, хэцүү бэрхийг хялбар бэлэн болгохыг сэтгэж эдийн засаг, техник технологийг галзуу хурдтай хөгжүүлснээр байгалаас заяагдсан ихэнх чадвар, боломж, бие мах бодийнхоо эс эдийн төвшин дэх үйл ажиллагааныхаа хүчирхэг зохицолдоог ажиллуулахгүй, ашиглахгүй болсноор хүн гэгч амьтан биологи бүтцийнхээ хувьд хамгийн сул дорой амьтан болж өөрчлөгдлөө. Өөрөөр хэлбэл, бүтээгч бус зөвхен хэрэглэгч “амьд бүтэц”, Бурханаас өгөгдсөн экологи тогтолцоогоо зөвхөн сүйтгэгч “сээр нуруутан” болж “хөгжлөө. “Одоо хүн төрөлхтөнд өмч хөрөнгийн хуримтлал бус Аврал хэрэгтэй тийм цаг хугацаа ирчихлээ.

Бас, хөгжил бус зогсолт хэрэгтэй! Шулуухан хэлэхэд, ухралт, хөгжлөө хурдасгах бус зогсоох, өнөөгийн “хөгжил”-өөс татгалзах нь л жинхэнэ хөгжил болно. Эдийн засаг, техник технологио, байгалийн өгөгдөхүүн буюу газрын эрдэс баялгыг ашиглах үйл явцаа өнөөдрийнхөө хурдцаар цаашид үргэлжлүүлвэл, хүн биологи бүтцийнхээ хувьд ч мөдхөн мөхөн өөрчлөгдөж өөр бүтэц үүсгэнэ. Энэ бүтцийг дүрсжүүлээд, хэлбэржүүлээд төсөөлж ч болно. Үүнд, огт гаргүй /гар нь хатна/, өмгөрхөн, хорчийсон тахиан тархитай, эхээс төрөхдөө байгаль ертөнцийн гэрэл харанхуйн ялгааг үл ухамсарлах мэдрэхүйтэй, ихэнх эрхтэн эдүүд нь /ялангуяа сэтгэх, бүтээх даавар ялгаруулах булчирхайнууд нь/ хатингаржсан, тэгсэн хэрнээ маш чалчаа хэлтэй бүтэц буй болох өндөр магадлалтай. Үүнийг хүн төрөлхтөн сэрэхгүй, мэдэхгүй байна. Хүн төрөлхтний нийгмийн сэтгэлгээ асар ядуурчээ. Үүнийг засах хэрэгтэй байна. Хүн төрелхтнийг аврах хэрэгтэй. Аврал бол зөв амьдрал, зөв замнал. Энэ аугаа, жинхэнэ бурханлаг үйлийг бүтээх ариун хүсэл зорилгоор “Ганцаарчилсан хөдөлгөөн” байгуулаад, онолын сэтгэлгээний төвшинд “тэмцэж” байна.

-Таны хэлэх дуртай үг?

-”Ганга нь мухар болохоос газар нь мухар биш”.

-Танаас шалгалт авч байгаа юм биш шүү. Та яг одоо хүний хамгийн сайн найзын тухай шүлэг зохиож өгөөч?

-Харамсалтай нь, захиалгаар юу ч бичиж чадахгүй. Харин, хүний сайн анд нөхөд, хань ижил, хүний үнэнч чанарыг бясалгаж бодсон олон сайн шүлэг /инээв/ миний яруу найргийн арав гаруй түүврүүдэд бий шүү.

-Бусдын болон өөрийн бүтээлээс ямар шүлэг Танд таалагддаг вэ. Хэлж өгнө үү?

-Хэлэхэд муухай, ичмээр л юм, гэвч яг үнэнээ хэлэхэд, өөрийн минь бичсэн бүх шүлэг таалагддаг. Муу шүлэг ганц ч байхгүй. Адаглаад, өнөөгийн зарим уншигчид гайхаж, хөхрөлдөж мэдэхээр “Буурал аав Октябрь” гэж большевикуудын Октябрийн хувьсгалыг сайшаасан бэсрэг найраглал бий. Тэр найраглал ч ур чадвар, сэтгэлгээний төвшний хувьд гэхэд л Монголд надаас өөр найрагч бичиж чадахгүй найраглал. Би шүлэг, найраглалуудаа их зовж, олон өнцгөөс бодож гараас гаргадаг. Олон дахин засаж боловсруулсан “зовлонт бэлэг” байдаг болохоор өөрт минь таалагддаг юм. Тэд намайг зовоосныхоо хэрээр жаргаадаг. Бусдын ийм “зовлонт үрс” надад бүгд таалагддаг. Жинхэнэ бүтээл уншигчиддаа хүргэхийн зовлон биднийг жаргалд дууддаг. Онолын ном уншсанаас хамаагүй давуугаар уран бүтээлийн нууцыг ухааруулдаг.

-Та хааны клипэнд тоглосон байсан. Нууц биш бол хэдэн төгрөг авсан бэ?

-Тэр рекламд тоглосон юм байхгүй юмаа. “Неrо”-гийн залуучууд таны дүрсийг клипэнд заавал оруул гээд байна гэж утасдсан. Би татгалзсан. Маргааш үдэш нь нь яруу найрагч Ц.Хулан утасдаад, “Чингис хааны түмэн төмөр цэрэг тэнгэрээс бууж ирнэ. Дэлхий дахиныг шинээр төвхнүүлнэ” гэдэг домог яриа байдаг юм. Тэр домгоор эх оронч үзлийг сурталчлах телевизийн бичлэг хийх гэж байгаа юм. Та юунд нь татгалзаад байгаа юм. Битгий “шизотоод” бай. Өнөө айхтар эх оронч зүрх сэтгэлтэй найрагч юм шиг ойлгогддог “имиж” чинь яачихав. Таны наад тэнэг толгойг чинь хэрэглэх гээгүй, уруул аманд чинь ургасан сахал, зөрүүд бөндгөрт чинь сэнсийсэн үсийг чинь ашиглах гэсэн юм. Яасан их үнэтэй хялгас уруул аманд чинь наалдчихсан юм” гэж тачигнаад утсаа чулуудчихсан. Тэгэхээр нь би үг дуугүй бууж өгсөн.

Маргааш өглөө нь “Женко” Баттулга сайдын урт, гоё хар тэрэг ирээд намайг сайдын суудалд “залаад” Төв аймгийн Эрдэнэ сумын Ёл хайрханд хүргэсэн. Надад нэг уран хээнцэр мөшгөөртэй нэхий дээл, үстэй цэгдэг өмсгөөд л зургийг минь авсан. Тэгээд л миний “тоглолт” болох нь тэр. Насыг минь онцгойлж хүндэлсэн байх, сүүлд нь, хэдэн өдрийн дараа тусгай улс 500 мянган төгрөг авчирч өгсөн.

Тэр мөнгөний хагасаар би гэртээ CD сонсдог, DVD үздэг хэрэгсэл авсан. Маш баяртай суудаг.

-Та жүжгээ хэдээр үнэлдэг вэ?

-Өгсөн мөнгийг нь л баярлаад авдаг. Харин өөртөө бол би өндөр үнэлдэг. Зарим жүжгээ дэлхийн сонгодогт тооцдог.

-Би Таны гарын шавь болъё гэвэл хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Дуртай зөвшөөрнө. Харин дагуулах үг байна. Надтай шавь болж барилдлага барьсан хүний уран бүтээлд би маш хатуу ханддаг. Шаардлага чангатай. Харин өөрт нь бол уян зөөлөн ханддаг.

-Хэн нэгэн Таны тухай дуу зохиож дуулъя гэвэл зөвшөөрөх үү?

-Их баярлана.

-Бурхан Таны гурван хүслийг биелүүлж өгье гэвэл юу гэх вэ?

-Гурван хүсэл гэв үү. Тэгвэл нэгдүгээрт;-Нарыг минь мөнх байлгаж өгөөч гэж хүснэ. Хоёр-дугаарт;-Дэлхийг маань мөнх, тэгээд бас, үргэлж сайхан байлгаж өгөөч гэж хүснэ. Гуравдугаарт;-Сав шим ертөнцийг, түүн дотроо, хүн төрөлхтнийг, түүн дотроо монголчуудыг минь мөнх, тэгээд бас, үргэлж бурханлаг байлгаж өгөөч гэж хүснэ.

-Их аварга Д.Дагвадорж спортыг бүрэн орхивол Та харамсах уу?

-Сумогийн их аварга болохоосоо илүү чухал хэрэгтэй юм эх орондоо хийж болно шүү дээ. Хэрэв чадахгүй бол чаддаг байсан ажлаа орхих нь харамсалтай байлгүй яахав.

-Та хэр зэрэг зөн совинтой хүн бэ. Озэки Бямбадорж сумогийн их аварга болж чадах болов уу?

-Зөн совингийн хувьд хүнд итгүүлэх байтугай өөрөө ч итгэчихээр шинж тэмдэг илэрдэггүй. Озэки Бямбадоржийн хувьд бол, одоо барилдаж байгаагаасаа тун их сайн барилдвал аварга болж чадна, одоо барилдаж байгаа шигээ сайн барилдаад байвал чадахгүй.

-Интернэтээр аялдаг уу?

-Үгүй. Интернэтээр аялах байтугай компьютер гэдгийн товчинд ч гар хүргэж үздэггүй. Энэ талаар хол хоцрогдсон хүн шүү.

-Гэр бүл аз жаргалтай байх нууцын хамгийн гол зүйл юу вэ?

-Зорилго нэгдмэл байх. Тэр зорилго нь заавал аугаа, ариун байх. Эхнэр,  нөхөр хоёулаа бүтээлч, хөдөлмөрч байх.

-Та хэзээ тэсэртлээ уурласан бэ?

-Мартжээ. Магадгүй, тэгж тэсэртлээ уурлаж үзээгүй ч байж мэднэ. Ямар ч гэсэн огт санахгүй байна.

-Залуу гэр бүлд юу захимаар байна?

-Юуны өмнө, байнга ашигладаг номын сантай байх хэрэгтэй. Насан туршийн аугаа, ариун зорилготой амьдар. Зорилгоо биелүүлэх боловсрол, мэргэжил, бусадтай өрсөлдөх төгс чадвартай байх хэрэгтэй. Эдгээр шинж чанарууд заавал байх ёстой. Тэгээд дээр нь, болж гэмээнэ, шүтлэгтэй, бас маш романтик дотоод ертөнцийг өөртөө бүтээвээс их сайн.

-”Нарантуул” зах ордог уу?

-Орж үзээгүй л байна. Ганц удаа ч бол орж үзье гэж бодоод л байна. Зав болж өгөхгүй юм.

-Таныг заримдаа харахаар бөө ч гэмээр санагддаг. Танайд бөөгийн удам бий юу?

-Бөө биш л дээ, гэхдээ миний яс, цусан удам төрлүүд олон үеэрээ бөө, удганууд байжээ. Миний өвөг эцэг Цэрэндаш мээрин Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт дайчлагдаж хятадын хар цэрэгтэй байлдаж гавъяа байгуулж явсан хүн. Нутаг гол-доо алдартай чойжин байгаад их баривчилгааны үеэр баригдаж Улаанбаатар уруу ачигдаад буцаж ирээгүй юм билээ. Сүүлд дуулах нь ээ, шоронд арван жил гаруй жил ял эдлээд суллагдсан ч нутагтаа очиж чадалгүй, зам зууртаа, хүний нутагт нас барсан юм билээ. Ясан төрлийн минь сүүлчийн бөө, миний авга ах Цэрэндашийн Ринчендорж 1965 онд Улаанбаатар хотод бие элсэн. Бөөгийн хэц хэнгэрэг, сэлэм, майхавч, өмсгөлийг нь Самбалхүндэвийн энгэрийн ха-данд залсан. Өтгөс дээдэс бөө, удгадын маань онгод, сахиус намайг үе үе эргэдэг байх аа.

–Таны нэрийг хэн өгсөн бэ. Ямар учиртай вэ?

-Нэр минь хоч нэр юм. Ижий, аавд минь хүүхэд тогтдоггүй байж. Ээж минь намайг олоод, хэвлийдээ торниж байхад нэг шөнө зүүдэлжээ. Урт цагаан сахалтай явган өвгөн манайд ирээд, ээжид хадаг барьж Чи хүү төрүүлнэ. Урианхай гэж нэр өгөөрэй гэсэн гэж хуучилдаг байсан. Ээж маань тэр зүүдээ манасаар байгаад намайг төрүүлж өнөө зүүдний нэрээ хайрласан юм гэнэ лээ.

–Эзотерик үзэгдэл, далд ухамсарын талаар бодлоо хэлнэ үү?

-Миний багад аав, ээж маань хоорондоо ч юм уу, манайхаар бууж мордсон нутаг голын улсуудтай хүүхдийн ухаанд аймаар санагдах юм их ярьдаг байлаа. Аймаар юм дандаа сонин байдаг. “Дорлигийг уулнаас гишүү ачаад харьж явахад нь жалгаас цагаан морьтой хүн давхиж ирээд нэрээр нь дуудаж гэнэ. Огт танихгүй хүн байхаар нь гайхаад амаа ангайтал өнөө хүн гэнэт алга болчихож гэнэ” гэх ч юм уу, “Умбаа гуайг давааны хөл уруу бууж явтал морь нь гэнэт явахаа болиод, хөх мах нь чичрэн шээс алдаад зогсчихож гэнэ.

Чөтгөр морийг нь тушчихаад урагш алхуулахгүй байхаар нь ташуурынхаа сагалдрагаар мориныхоо хөлний хоорондуур савж Ямандагийн тарни уншсан чинь морь нь унагалдаж гэнэ”, “Бургасны цаанаас чармай нүцгэн, өрөөсөн хөх нь жигтэйхэн сунжгар, мөрөн дээгүүрээ даваад унжчихсан эм чанга чанга хөхрөөд гараад ирж, тэгээд ноцолдож байснаа өлөгчин чоно болоод улиж гэнэ”, “Тэргэн толгой”-н араар шөнө хөх гэрэл гүйгээд, тэрэнтэй тааралдсан хүн гараг саа тусчихдаг”, “Эзгүй хээр замд хүүхэд уйлаад, нохой хуцаад, ишиг, хурга майлж дуулдаад ганц нэгээрээ яваа хүнийг ямар нэг “хий юм” гараас нь чангаагаад мориноос нь унагачихдаг гэнэ” гэх мэтийн үнэн ч юм уу, цуурхал ч юм уу бүу мэд, сонсоод баймаар, гэтэл сонсохоор зүрх цохилохоо больчих дөхдөг сонин юм зөндөө ярина. Манай ээжийн холын хамаатан, залуудаа хошууныхаа хийдэд гэлэн сахилтай хурж байгаад сүүлд хар болж гэргийлсэн өвгөн манайхтай дандаа айл буудаг байлаа. Их номтой, гэгээн хүн.

Хэдэн хар хөвхөнд нь шоголтой, баринтагтай түвд ном, судар чигжээстэй байдаг, үдэш, шөнөөр, хүний хөл татарсан хойно зул өргөөд, нүднийхээ шилийг хийгээд судраа дэлгээд ганцаараа яриад байгаа юм шиг амандаа юм яриад, доошоо хараад суучихдагсан. Хэдийд унтдаг байсан юм бүү мэд, нүд нь голдуу улайчихсан, зовхи нь үргэлж унжчихсан, нулимс нь гоожчихсон л сууж харагдана. Гэлэн өвөө “хий юм”-ны тухай ярианд орол-цохоороо, “Хүнд сүнс гэж айхтар “амьд” юм байдаг юмаа, хүүхээд. Хүнийг биеэ элээхээр нь зулайгаар нь гараад тэнгэрт дэгдчихдэг юм. Өд шиг хөнгөхөн, халуун, уулын цас шиг цагаан өнгөтэй “амьд юм” байгаа юм. Хүний нүдэнд үзэгдэх биегүй, гарт баригдах, торох чанаргүй “хий юм” тэнгэрийн цахилгаан шиг хурдан хөдөлж байдаг гэж эртний сударт бичсэн байдаг юм. Хүний сүнс төрөл олж чадахгүй төөрөхөөрөө элдэв “хий юм” болоод тэнэдэг. Зарим хүний сүнс хээр гадаа хаа сайгүй тэнэнэ. Тэр бол чөтгөр гэдэг нь юм. Зарим хүний сүнс гэр бараа, эд хогшил, хашаа хороо, адуу мал-даа хоргодоод тонилж чадахгүй үлдчихнэ.

Тэрнийг буг гэдэг. Харин өөр нэг сүнс үхдэл эзнийхээ шарил оршсон газрыг сахиад, тэндээс холдохгүй, өдөр, шөнөгүй эргэлдээд хаашаа ч явахгүй. Тэр бол “Дэрээ” гэдэг амьтан байгаа юм” гэж хэлдэг байсан. Одоо сүнс гэдэг юм байдгийг шинжлэх ухаан олон туршилт, баримтаар нотолжээ. Монгол хэлэнд “хий юм” гэдэг үг хэллэг, ойлголт хэвшмэл. “Хий юм” үздэг, үхсэн хүний сүнс дуудаж ярилццаг улсууд Монголд зөндөө. Усан нүдтэй, цусан зүрхтэй эгэл жирийн хүмүүсээс гадна номын нүдтэй, Бурханы нүдтэй, рид хувилгааны увидас оршсон хүмүүс гэж бий. Эгэл жирийн бидэн шиг нь үзмэрчийн нүдтэй, ил далдыг нэвт үзэх гоц чадварт дэвшээд, рид хувилгааны хөгжилд хүрэхээрээ, өөрөөр хэлбэл, далд ухамсар нь төгс-жиж билгийн хутаг нээгдэхээрээ “хийбод”-оор оршигчидтой харилцдаг, агаарт хөөрдөг, эсвэл, махан биеэ байранд нь орхиод сүнсээрээ “сүнсний аялал” хий-дэг, сансарын оюунлаг орнуудаас мэдээлэл авдаг, өнгөрсөнд болсон үйл явдлыг ч юм уу, ирээдүйд болох явдлыг мэддэг, биет юмсын хоосон чанар уруу нэвтэрч нэгдэх увидас чадварыг олдог. Жишээ, баримт Монголоор ч дүүрэн, дэлхийгээр ч дүүрэн. Тэгэхээр бидний амьдарч буй ахуйгаас өөр ахуй, өөр зүй тогтолтой оршихуй, өөр чанар, хэлбэрийн амьдрал, магадгүй, дэлхийн амьдралаас илүү боловсронгуй, илүү хөгжилтэй, илүү дээд ухамсартай, гоо сайхан амьдрал, шинжлэх ухаанд “антимир” гэж нэрлээд байгаа “урвуулган ертөнц” хаа нэгтээ байгаа нь лав. Үүнд би эргэлздэггүй. Хаа нэгтээ, хэзээ нэг “Харь гаригийн хүмүүс”-тэй уулзахсан, эзотерик ухааныг нэвтэрхий судлахсан, цаг хугацааны урсгалыг эргүүлдэг, орон зайг товчилдог, далдыг хардаг хувилгаан ид шидийн хүчийг танин мэдэж эзэмшихсэн гэж их хүсдэг. Даанч би физик биетийн хэмжээс дотор л оршигч “биет” юм.

-Та багадаа тэмээ унадаг байсан уу. Тэнгэрийн хаяаг ширтэх энэ амьтны тухай шүлэг бий юу?

-Бага байхдаа тэмээ унаж байгаагүй. Манай нутаг ганц ч тэмээгүй нутаг. Том болсон хойноо ч гэмээр юм уу даа, залуу байхдаа ч гэмээр юм уу даа, 1970 оны дундуур байх, Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Тарагт багын тэмээчин мухар хуруу Цэрэндоржийнх гэдэг айлд туслах малчнаар очиж 45 хоног тэмээ хариулсан. Тэр сэтгэгдэлдээ тулгуурлан, тэмээний тухай, тэмээчний хөдөлмөрийн тухай “Үүрийн гэгээнээс үдшийн бүрий…” гэдэг баримтат тууж бичиж “Цог” сэтгүүлд нийтлүүлж байсан.

–Та ан хийдэг үү. Танд буу өгөөд дайсны цэргийг бууд гэвэл чадах уу?

-Ан хийдэггүй. Би өрөвдөмтгий, тэгээд сүсэгтэй хүн. Гэвч эх орон, үр хүүхдэд минь дайсан халдвал устгахыг л яарна. Онож буудаж чадах эсэхээ сайн мэдэхгүй, өөртөө тийм ч итгэлтэй бус байна.

ХҮНИЙ НЭРИЙГ БҮТЭН ХУГАЛСАН ХҮН, ӨӨРИЙНХӨӨ НЭРИЙГ ХАГАС ХУГАЛДАГ ЮМ ШҮҮ!
/ Төрийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Дэндэвийн Пүрэвдорж/

Оюутан байхад харьцааны хичээл зааж байсан нэг багш бидэнд хаана ч явсан өөрийнхөө нэрийг овогтойгоо хамт чанга, тод хэлж байгаарай! гэж билээ. Тэр үед энэ үгийн жинхэнэ ид шидийг тэгтлээ их анзаараагүй юм даг.
Хожим нь нэг олны цуглаан дээр өөрийгөө танилцуулахдаа “Намайг Болдын Болормаа гэдэг” гэж хэлэхэд үнэхээр сайхан санагдсан. Тэр үед аавынхаа нэрийг өөрийнхөө нэртэй хамт хэлэхэд бяцхан бардамнал, бас сэтгэлд итгэл дүүрээд л ирэх шиг болсон. Энэ мөчид л багшийн хэлсэн үг ухааны орой руу орсон доо…

“Эцгийнхээ нэрийг сэвтээсэн золиг!” гэж нутгийн нэгэн буурлаа ярьж байсныг санаж байна. Хүүгээ буруу явахад өөрөө хэрэг тарьчихсан юм шиг аавын сэтгэл энэлдэг гэдгийг тэгэхэд л анзаарч билээ. Тэр үед анзаарсан энэ зүйлээ тэгсхийгээд мартчихсан байсан.

Харин хэзээ хойно аавыгаа халаглуулж байгаа танил залууг хараад бодол жихүүцсэн. Тэрхэн мөчид зэмлэж хэлсэн буурлын үгийг ухааны сүвэгчээрээ сүвлэн сүвлэн саналаа. Энэ хоромд л эцгийнхээ нэрийг өндөрт өргөхөд хүний нэр сэвгүй явахын учиртайг ойлгосон доо…

“Тэр дандаа худлаа ярьдаг” гэж найзынхаа цөхрөлийн үгийг зөндөө сонсч байлаа. Хүний итгэлийг олон алдвал алдаагаа засах амаргүйг энэхэн үед мэдэрч билээ. Харин энэ мэдрэмжээ өнөө хэр нь мартаагүй явна.

Яагаад гэвэл бусдын итгэлийг алдах хичнээн дэмийг мэдэх болохоор л тэр! Өнөөдөр хэн нэгнийг хуурч, нэрээр нь түрий барьж өмнөөс нь ярих амархан боловч эргээд энэ үгэндээ ороогдох тийм хүсмээр зүйл биш. Иймээс л хүний итгэлийг бүрмөсөн алдсан хүн өөрийнхөө нэрийг гутлын уланд гишгүүлсэнтэй адил хөсөрдүүлдэг санж. Тэгээд ч нэр хугарахаар яс хугар гэдэг дээ.

Үдэш салхилж явахад жихүүн болсон хорвоо намрын сэрүүн болсныг илтгэн, тэнгэр бараалсан үүлс бороошиж нэг нүүнэ.

Нэрээ хичээж яваарай! гэх Өвөөгийн жинтэй үг зүрхэн цохилоонд санагдаж, нээрээ би чинь “сайн” охин шүү! гэж өөртөө хэлмээр л…

Сайн аавынхаа чихийг халууцуулахгүй явахыг хичээж, Сайхан ээжийнхээ сэтгэлийг сэвтээхгүй амьдрахыг зорьж, Саруул хүмүүний итгэлийг алдахгүй юм шүү гэж санаж, Санааг минь зөөллөдөг нэрээ дандаа чангаар хэлдэг би.

Залуус аа! Хүмүн гэх төрийг хүндэтгэж яваарай, Бусдаас чамайг л гэж онцлох өөрийнхөө нэрийг хайрлаж яваарай!

Эрт урьд цагт ухаантай, сүр хүчит хаан байжээ. Тэр хаан дэлхийн хаана ч байхгүй ховор амьтадын цуглуулга бүхий амьтаны хүрээлэнтэй юмсанжээ. Гэтэл Төвдийн Гималайн ууланд хааны амьтаны хүрээлэнд байхгүй нэгэн ховор амьтан байдаг тухай сонсжээ. Тэр амьтан зэрлэг, догшин бөгөөд олон хүмүүс барих гэж оролдоод чадсангүй. Тэгээд хаан нэгэн ухаан сийлж, тэр амьтаны идэх дуртай өвсийг нь мэдэж ойн цоорхойд маш ихийг овоолуулжээ. Хэд хоногоос нөгөө амьтад ойн цоорхойд ирж овоолсон өвсөнөөс иддэг болж гэнэ. Амьтад өвс идсэний маргааш, хаан өвсөө тойруулан шонгууд босгуулжээ. Нэг хоногийн дараа шонгуудынхаа доод ирмэгээр нь нэг нэг банз хадуулжээ. Амьтад тэр жижиг саадан дээгүүр нь алхаж ороод л өвсөө идчихээд яваад өгч гэнэ. Хоёр хоногийн дараа ахин нэг нэг банз нэмлээ… Дөрөв хоногийн дараа дөрвөн банз… Амьтад өвсөө идэхийн тулд дээгүүр нь үсэрч орж байжээ. Ингээд нэг сарын дараа гэхэд өндөр хэрмэн хашаа үүсч, амьтад орох жижигхэн хаалга л үлдээжээ. Амьтад дуртай өвсөө идэхийн тулд жижигхэн хаалгаар чихцэлдэн орж байлаа. Бүх амьтад орсоны дараа хааны цэргүүд ухасхийн хэрмэн хашааны хаалгыг хааж, том цоожоор цоожиллоо…

Бусдаар тэжээлгэх дуртай хүмүүс урьханд орсон мэт амьдардаг. Маш олон хүмүүс нүдэнд ажиглагдамгүй нарийн түвэгтэй явдалдаа аажмаар баригдаж, хоригдлын байдалтай амьдарч байдаг. Өмнө тань эхлээд нэг багана, дараа нь бас нэг хөндлөвч гарч ирснээ хэзээ, яаж байгаа нь ажиглагдахгүй, мэдрэгдэхгүй байсаар нэг мэдэхэд та маш том цайзаар хүрээлүүлж, түүний хаалга цуурга нь бат бэх түгжээгээр түгжээстэй болсон байдаг. Хичнээн хүмүүс мөнхийн албадлагын дор амьдарч байдаг гэж санана.

Өөрийгөө одоо хир ялж чадаагүй хүн энэ сэдвээр бичнэ гэдэг зохисгүй хэрэг байх. Гэвч өөрийгөө төгс ялсан нэгнийг хүлээгээд суувал энэ чухал сэдэв хөндөгдөхгүй удах биз ээ. Иймд ядаж ярианы сэжүүр гаргахын тулд өөртөө ялагдсаар ирсэн миний бие үзэг хүргэхээр шийдлээ.

Их хүний нийтлэг шинж
Амжилтанд хүрсэн хүмүүсийн намтар түүхээс сонирхцгооё. Тэд янз бүр. Зарим нь нийтэч, зарим нь зожиг. Ааш араншин, гарал үүсэл, гаднах төрх нь гээд тоочвол есөн шид. Харин тэдний дунд цор ганц нийтлэг чанар ажиглагддаг. Тэр бол гагцхүү өөрийгөө ялах чадвар билээ. Авъяас билгээрээ алдрын оргилд хүрэх хүн байдаг л даа. Гэвч авъяастай төрсөн хирнээ зуурдын цэнгэл, архи дарсанд шунаж арчаагаа алдаад адаг сүүлд нь амьдралын ёроолд живсэн хүн бас олон. Авъяас 1 хувь, хөдөлмөр 99 хувь ч гэж ярьдаг. Хүн шиг амьдарч, хүссэнээ бүтээж чадах нь өөрийгөө хэдий чинээ ялахтай холбоотой бололтой. Өөрийгөө бүрэн ялна гэж байхгүй, харин ялахын төлөөх тэмцэл өөрөө утга учиртай амьдралыг авчирдаг байнам. Английн найрагч Теннисон:
“Өөрийгөө хүндэлж, өөрийгөө мэдэж, өөрийгөө захирахуй,
Өндөр их суудал өөд залж өгөгч нь гагцхүү энэ гурав билээ.”
(Self-reverence, self-knowledge, self-control,— These three alone lead life to sovereign power.)
гэж шүлэглэсэн байдаг. Бүх хүн суу алдартан болох албагүй, бас боломжгүй. Гэвч бүх хүнд сайн сайхныг хүсэх хүсэл нуугдан байдаг учраас өөрт нь энэ сэдэв хамаагүй гэх хүн үгүй бизээ.

 

“Уруу татах хүч”

Би багадаа “өөрийгөө ялах л хамгийн хэцүү” гэх юмуу, “өөрийгөө ялвал тэр чинь хамгийн том ялалт болно” гэх мэт үгийг бишгүй сонсдог байлаа. Тухайн үед “тийм л байх” гэж бодоод өнгөрдөг байсан ч, одоо эргээд санахад яг нарийн утга учрыг нь тунгааж мэдрээгүй явжээ. Харин Японд ирээд байхдаа нэг удаа сургуулийнхаа эрхлэгчийн яриаг сонссоноос хойш энэ талаар нухацтай бодох болсон юм.
“Ихэнх хүний залуугийн мөрөөдөл талаар болдог нь тэд “Уруу Татах Хүч”-нд ялагдсанаас болдог” гэж тэрээр хэлээд “зугаа цэнгэл, биеийн амрыг харах сонирхол гэх мэтийн уруу татах хүчийг ялж чадсан үед хүн амжилтанд хүрч чадна” гэж хэлж билээ. Түүнээс хойш “за яадгийм”, “дараа болъё” гэж бодох бүрд энэ “уруу татах хүч”-ний тухай яриа тархинд минь зурсхийдэг болсон юм.
“Уруу татах хүч” энэ үнэхээр ер бусын хүчтэй эд аж. Аминдаа үүнтэй тэмцэж янз бүрээр үзэж тарж ирлээ. Ялж, бас ялагдсаар энэ тэмцэл дундаас зарим нэг “байлдах урлаг” хүртэл төрж гарсан юм. Арга барилаа олохгүйгээр энэ дайсантай тэмцвэл их хүнд бэрхийг туулах бололтой.
Нэг сайхан ном уншаад, сайхан яриа сонсоод, эсвэл ямар нэг хүчтэй өдүүлэлт аваад хүн нэг хэсэгтээ биеэ дайчлах нь бий. “Эрч хүч”-ээр жигүүрлээд “уруу татах хүч”-рүү сүр жавхлантайгаар довтолдог. Гэвч хэсэг хугацаа өнгөрөхөд энэ бүхэн сарнин одох ба хүн нөгөө л бахь байдаг руугаа буцсан байдаг. “Эрч хүч” унтарч, “уруу татах хүч” ноёрхлоо.
Yнэндээ энэ “эрч хүч” гэдэг юм сэлбэж байхгүй л бол амархан унтарчихдаг богинохон амьтай эд ажээ. Гэтэл “уруу татах хүч” бол үргэлж хүчтэй, хаа ч явсан сүүдэр мэт дагана. Иймд бид “эрч хүчийг” үргэлж ноцоож байхын тулд янз бүрээр оролдож үзэх хэрэгтэй болно. Жишээ нь, ухаалаг сайхан хүнтэй ярихад хүн маш их цэнэг, эрч хүч авдаг. Гэтэл тийм завшаан тэр бүр тохиогоод байхгүй. Харин маш үр дүнтэй нэг арга бол сэтгэл сэргээж, хийж бүтээх хүсэл төрүүлэх ном унших арга юм. Номыг мэдээж хүн бичнэ, иймд ном унших нь бичсэн тэр агуу хүний яриаг сонсч, хүч энергийг нь хүртэн авахтай адил хэрэг болно.

Цаг мөч бүрийг мэдрэх

Цэнэг авсан үедээ бид жишээ нь “өнөөдрөөс эхлээд өдөрт 2 цаг англи хэл үзнэ” гэх ч юмуу өөртөө амладаг. Гурав хоног, за сайндаа долоо хоног үргэлжилнэ. Яг тэгж байтал ар гэрийн ч юмуу, яаралтай чухал нэг ажил гарах ба нөгөө хуваарь маань саатахаас өөр аргагүйд хүрдэг. Хүний амьдралд юу ч тохиолдож болох учир иймэрхүү саатал гарцаагүй гарна, харин түүний дараа шууд горимондоо буцан орж үргэлжлүүлэх нь чухал. Гэтэл бид тэгдэггүй ба хоног өдрүүд хүүе хайя гэхийн зуургүй урсан одож нэг л мэдэхэд нэг, хоёр сар өнгөрчихсөн байдаг. Бүтэн жилүүд, тэр ч бүү хэл залуу нас тэр чигтээ өнгөрнө. Ихэнх хүн дахиад залуу болох юмсан гэдэг шүү дээ. Би лав эргээд нэгдүгээр курсын оюутан болвол ингэх байсан, тэгэх байсан гэж одоо харуусан боддог юм. “Жар хүрч ухаан суугаад жаран нэг хүрч нас барав” .
Энэ бүхэн юуг хэлээд байна аа? Зорилгоо тавьсан, хийх ажил тодорхой болсон бол өөрийнхөө өдөр бүр, цаг нэг бүрийг мэдэрч, хянаж, тольдож байх шаардлагатайг хэлээд байгаа юм. Өөрийгөө ялах тэмцэл өөрийгөө хянаж, мэдрэхээс эхэлнэ.

Хянах хүснэгт

Магистрт орох шалгалтанд бэлдэж байх үедээ би өдөр бүрээ хянахын тулд тэмдэглэл хөтөлж эхэлсэн юм. Энэ нь өдрийн тэмдэглэлээс ялгаатай ба уг тэмдэглэлд зөвхөн тэр өдөр ямар хичээл хийснээ бичих юм. Гол зарчим бол олигтой юм хийгээгүй байлаа ч гэсэн түүнийгээ бичих. Эхний гурван өдөр юу ч хийгээгүй байхад л өнгөрчихөв. Тухай бүрд нь:
“4 сарын 2. Юу ч хийсэнгүй.”
“4 сарын 3. Юу ч хийгээгүй” гэх мэтээр бичээд байлаа. Гэтэл энэ нь ядаж харахад үзэмжгүй учир 4 дэх өдрөөс нь аргагүй хичээлээ барьж авч билээ. Энэ арга барил өөрт минь үр дүнтэй санагдсан тул хэсэг хугацааны дараа илүү боловсронгуй болгож долоо хоногт хэдэн цаг англи хэл хийсэн, хэдэн цаг онолын хичээл хийсэн гэх мэтийг нарийвчлан гаргадаг хүснэгт болгосон юм. Өдөр бүрээ “мэдрэх” болсноор өдөр бүрийн хийх ёстой ажлууд маань илүү бодитой харагдах болсон билээ.
Яваандаа энэ хүснэгтэнд хичээлээс гадуур хийх ёстой ажлуудыг ч тусгав. Нэг өдөрт заавал гүйцэтгэх ажлуудыг дугаарлаж, өдөр бүрийн биелэлтийг тэмдэглэдэг болсон. Жишээ нь би орой шүдээ угаахаас залхуурдаг байлаа. Гэтэл ажиглаад байхад цэвэрч бус байдал гэдэг хүнд залхуурлыг авчирдаг ажээ. Протестант шашинтнууд цэвэрч байхыг эрхэмлэх ба их хөдөлмөрчөөрөө алдартай. Япончууд ч адилхан цэвэрч бөгөөд шоргоолж мэт хөдөлмөрч улс билээ. Өөрийгөө ялах өчүүхэн мөртлөө маш чухал алхам бол цэвэрч байдлыг сахих явдал юм байна гэдэгт би бат итгэв. Заваанаас залхуу, залхуугаас арчаагүй үүснэ. Ард түмэн маань “Бага залхуугаас их залхуу” гэж сургасан нь юутай үнэн. Хөл маань амархан шивэртдэг тул орой болгон хөлөө угаах гэх мэтийг ч тусгав. Эхний хэд хоног гайгүй хийгээд байлаа, гэтэл үүнийг бүтэн сар үргэлжлүүлээд ирэхэд залхаж, яршигтай санагдаж ирдэг юм байна. Харин дахиад жаахан тэсээд байж байтал яваандаа нэг их төвөгтэй зүйл биш болж, ердийн нэг зуршил болж ирсэн юм.

Тэвчээр

Ингээд бодоод үзэхэд өөрийгөө ялахад хамгийн чухал нь “байнга үргэлжлүүлэх” өөрөөр хэлбэл тэвчээр болж таарч байгаа юм. Дээр бичсэн, бид нэг хэсэгтээ цэнэг аваад хичээдэг боловч тун удалгүй зогсдог. Yргэлжлүүлж чаддаггүй. Байнга үргэлжлүүлнэ гэдэг хамгийн хүнд, гэхдээ хамгийн шийдвэрлэх хүчин зүйл билээ. Тэвчсэний эцэст хүний бие шинэ дадалд дасдаг. Хэсэг хугацаанд амраад ирсэн хүн хичээлийн ширээнд удаан сууж чаддаггүйг оюутнууд анзаардаг байх. Ийм тохиолдолд дасах хүртлээ өөрийгөө албадаж, хүчлэхээс аргагүй.
Түүнээс гадна ямарваа нэг ажил үйлийг эхлүүлээд явж байхад заавал тохиолддог саад бол сэтгэл санааны хэлбэлзэл юм. Хүний сэтгэл санаа зогсолтгүй өгсөж, уруудаж байдгийг бид мэднэ. Дэврүүн хөгжүүн үедээ урам зоригтойгоор эхлүүлсэн ажил, сэтгэл гундах үед унтардаг. Эсвэл бусдад атаархаад, “үзүүлээд өгье” гэж бодож эхэлсэн эрч хүч, сэтгэл тайтгарч, гуниг үргэсэн үед хамтдаа үгүй болох нь бий. Харин тэсвэр тэвчээрээр энэ сэтгэлийн хэлбэлзэлд автахгүй байж болно. Английн их зохиолч Самьюэл Жонсон: “Агуу үйлсүүд нь хүч чадлаар бус, цөхрөлтгүй оролдлогоор биелэлээ олдог” (Great works are performed, not by strength, but perseүerence) гэж хэлжээ.

(үргэлжилнэ)

 Эрин М.Тулгат

Зарим хүмүүс үргэлж л амар хялбарыг хайж, хөнгөн ачаанд дуртай байдаг. Цөөхөн хүмүүс л хэцүү бэрхээс зүрхшээлгүйгээр саад бэрхшээлийг даван туулдаг. Аз болж хувь тавилан хүмүүст аз жаргал хэмээх том том бэлэгийг өгөхөд хөнгөн ачаанд дурлагсад нэгэнт том ачаа даахгүй учраас том бэлэгийн хэлтэрхийг л үүрэх ажээ. Харин хүнд ачаа үүрч сурсан хүмүүс бол том бэлэгийг дажгүй үүрээд явж байгаа нь харагдана.

Харин та хөнгөн хялбарт дурлагчдын нэг арай биш биз дээ. Уг нь том бэлэгээ даадаг байхын тулд одооноос биеэ дасгалжуулж байвал тун зүгээр л дээ.

***

     Бусдаас бэлэг авахад дургүй хүн гэж ер нь байдаг билүү?. Бэлэг авахдаа  уур бухимдалтай, хөмсөгөө зангидаж авдаг хүн байдаг билүү? Гэтэл бэлэг авахдаа сэтгэл хангалуун бус, уурлаж бухимддаг хүмүүс бас олны олонд байх юм аа. “Өнөөдөр” гэдэг өдөр бол бурханаас бидэнд өгсөн бэлэг юм. “Маргааш, шинэ өдөр бүхэн” бол бурханаас бидэнд өгч байгаа бэлэг юм. Энэ бэлэгийг аз жаргалтайгаар инээмсэглэн хүлээж авахын оронд хараал, бухимдалтай угтахын учир юунд вэ?! Маргааш ч бас “Маргааш” ирнэ шүү дээ. Та энэхүү бэлэгийг инээмсэглэн эсвэл хөмсөг зангидан хүлээж авах уу?! гэдгээ дахин нэг бодож үзээрэй.

***

Та үргэлж инээмсэглэн хүлээж авдаг хүн бол үнэхээр аз жаргалын найз нь ажээ.

***

             Хүн өөрийн олсон мөнгөө яг гурван тэнцүү хуваагаад, 1/3-ийг нь аав ээждээ зориулах хэрэгтэй, тэд чамайг өсгөж өндийлгөсэн учир чи тэдэнд өртэй.

1/3-ийг нь үр хүүхэддээ зориулах хэрэгтэй. Ирээдүйд тэд чамайг тэжээх учраас.

1/3-ийг нь өөртөө зориул. Чи яг одоо амьдарч байгаа учраас.

 ***

            Биеийг эзлэх гэж юунд                    яарнам. Биеийг эзлэх гэж давшин түрэмгийлснээр түүнийг зай барихад хүргэж оргүй хоосон хоцрох бишүү?! Харин үүний оронд эхлээд сэтгэлийг эзэмд, сэтгэлийг эзэмдвэл бие аяндаа эзлэгдэх бишүү.

 ***

            Дэлхий хэтэрхий их                          өргөстэй ажээ. Хэн нэгэн нь энэ их өргөснөөс бүр залхаж гүйцээд “Дэлхийг бүхэлд нь ширлээд өгөөч” хэмээн Бурханаас гуйжээ. Бурхан “Чи өөрийнхөө л хоёр хөлыг ширлэчихвэл болох бишүү” хэмээн хариулжээ.

Тэр үеийн тоос сорогч овор ихтэй, ашиглахад төвөгтэй хүнд байлаа. Левит чухам энд л хүчин зүтгэвэл зохих боломжтойгоо мэдрээд олз омогны хойноос мордсон байна. Бүрэн дүүрэн ялахаасаа бүр өмнө ахиц муутай болсон бизнест нөлөө бүхий талбар эзэмшиж чадсан байлаа.

Поль Хоффман, Гарольд С.Венс нар иймэрхүү зүйлийг “студебеккер” гэдэг авто тэргэнд хийсэн юм. Эднээс өмнө бол бусад бүх үйлдвэрлэгчид ганц нэг эд ангийг өөрчлөх, бүхээгний бүрээсийг солих зэрэг л ажлыг хийж байжээ. Хоффман, Венс хоёр өөр маягаар ажилласан байна. Тэд дизайнер Раймонд Лоувайг урьж залуу үеийнхэнд зориулсан авто тэрэгний загвар зохиох даалгавар өгчээ. Шинэ залуу гэр бүл, залуу худалдан авагчид орчин үеийн чамин хийцтэй машинтай болохыг хүсэж байлаа. Залуус улиг болсон хуучны овор ихтэй тэрэг худалдаж авахдаа дурамжхан байв.

Лео Герстанзанг гэдэг хүн Хоффман, Венс хоёроос ялгаатай нь гэвэл санхүүгийн орлого өгч мэдэх шинэ үйл хажиллагаа хайгаагүй байна. Тэрээр нялх охиноо гэргий нь хэрхэн угааж байгааг нэг удаа ажиглажээ. Гэргий нь хүүхдийнхээ нүд, хамар, чихийг цэвэрлэх гэж хөвөн имэрч ядаж байгааг харж байжээ. Тэрээр нялх хүүхэдтэй айл болгонд байдаг хэрэгцээг гэв гэнэтхэн тов тодорхой олж харжээ. Тэгээд л ашиглахад бэлэн, “К-типс” гэдэг имэрсэн хөвөн бүтээсэн байна.

Балтимор хотын Отто Дайфенбах оёдлын машины бяцхан дэлгүүрийн эзэн байжээ. Тэгээд нэг удаа янжуурын гялгар нийлэг уутыг ган утсанд ороож байснаа автал коктейль сорж уух гуурсархуу юм болчихсон ажээ. Нийлэг гуурс хийж болох юм байна гэсэн санаа бие сэтгэлийг нь эзэмдсэн гэнэ. Бага балчир хүүхдүүд сүүг гуурсаар сорж уух дуртай болохлоор эхчүүдийн сэтгэлд энэ санаа нийцнэ. Хүүхдүүд ч гэсэн өөрсдийгөө томчуудын хүлээн авалтанд оролцож байгаа мэтээр бодох тул сэтгэлд нь бас нийцнэ. Хийжүүлсэн ус зардаг тэргэнцэр ч цэвэр цэмцгэр харагдах болно. Урьд өмнө өөр хүн ийм гуурс хийх гэж байсан эсэхийг л шалгах хэрэгтэй байлаа. “Нийлэг уут үйлдвэрлэгчидээс асуух нь зөв” хэмээн Дайфенбах сэтгэжээ. Тэгээд л унаа авч Уилмингтон дахь Дюпоны компани уруу очлоо.

Үйлдвэрийнхэн “Ийм санаа төрсөн нь сайхан хэрэг” гэцгээхийн зэрэгцээ, нийлэг эдээр гуурс хийж чадсан хүн байхгүй л байгаа юм даа хэмээн анхааруулжээ. “Та ийм юм хийх эрмэлзэлтэй байгаа бол бид таньд дуртайяа тусална. Манай оронд тун олон янзын гуурс ашигладаг боловч нийлэг гуурс гэдэг чухал санаа ч байж мэднэ” гэцгээжээ. Отто Балтимортоо буцаж ирээд нийлэг гуурс хуйлах төхөөрөмж зохион бүтээх ажилд улайрч, хийж ч чадсан байна. “Глассипс” гэдэг нэртэй болсон сая сая гуурс өдөр тутмын амьдралд тус болж, баяр цэнгэл нэмсээр зах зээлийг эзэлж, Дайфенбах нэн унацтай бизнесээ бий болгоод бэлжсэн ажээ.

Мичиган мужийн Салино хотын хөрш хоёр эзэгтэй угаалгын нунтагны тухай байнга ярилцдаг байж гэнэ. Энэ ярианаасаа үндэслэн нэг эзэгтэй нь янз бүрийн нунтагийг хольж байгаад юу ч цэвэрлэх шинэ нунтаг гаргаж авчээ.

Тэр эмэгтэй байшингийнхаа хонгилд ихээхэн нунтаг бэлтгээд хоёр гэрээрээ хувааж найз нөхөддөө тараасан байна. Төдөлгүй шинэ нунтаг хийлгэх гэсэн захиалга өдий төдийгөөрөө ирэх болжээ. Бусад эзэгтэй нар ч шинэ нунтагын тухай дуулж, тэр нунтаг нь ч тэдний сэтгэлд нийцсэн байна.

Байшингийн хонгилд эхэлсэн үйлдвэрлэл цэцэглэн хөгжсөөр “Спик энд Спэн” гэдэг угаагч нунтагны үйлдвэр болжээ. Тэр нунтаг тун сайн борлож байсан болохоор “Проктер энд Гембл” гэдэг савангийн үндэсний томоохон компанийн анхаарлыг татлаа. Энэ компани 1945 онд тэр хоёр эзэгтэйгээс нунтагийг нь үйлдвэрлэх эрийг худалдан авч, энэ насандаа хүний гар харахааргүй болтол нь их мөнгө төлсөн байна. Хөрш хоёр эзэгтэй өөрсдөдөө хэрэгтэй зүйлийг бодож байхдаа бүх хүнд хэрэгэй тийм зүйлийг нээсэн ажээ. Тийм болохоор та ч гэсэн, гэр орондоо байж байхдаа ч сайжруулж боловсронгуй болгож болохоор зүйлийг эрж хайгаарай. Ажил дээрээ ч, сургуульдаа ч, пин амбаартаа ч, сүм хийдэд ч, өөрийн тань ашиг сонирхол бусдын хүсэл эрмэлзэлтэй уялдан нийлэх газар бүрд л эрж хайгаарай.

Таныг гэрийн эзэгтэй юм гэж бодъё. Ор дэвсгэр засах, хоол хүнс хийх, сав суулга угаах бишгүй олон ажил бий. Энэ бүх ажлын аль нь ч гэсэн боловсронгуй болгох өдий төдий боломжийг агуулж байдаг. Жишээлбэл, эргэдэг дамарт ороосон цаасан алчуурын зарчмыг ор засах, хураахад ч ашиглаж болно. Орны хөл толгойн аль нэгэнд гараар эргүүлэх дамар хийчихвэл орны даавууг дэлгэхийн тулд хэд хэдэн удаа эргүүлэх жишээтэй юм. Тэр дамрыг яаж бэхлэх, даавуугаа яаж бэхлэх зэрэг өдий төдий асуудал гарах л даа. Гэвч хамгийн гол нь шинэ санаа төрсөн явдал юм шүү. Тэр ч атугай орны даавуу, дэр, ширдэг, орны хөл толгойны хэлбэр хийцийг ч боловсронгуй болгож болно. Эд бүгдийн хийц үзэмжийг сайжруулж  улам бүр тохилог болгож болохгүй гэж үү дээ.

Та, эсвэл нөхөр тань тодорхой авъяас чадвартай бол угаалгын саван дээр бэхэлчихэж болохуйц, сав суулга угаах аюул осолгүй цахилгаан төхөөрөмж ч сэдэж болно. Хоол хүнс бэлтгэж хийх ажилд ч гэсэн боловсронгуй болгохоор өдий төдий боломж бий. Гэр орноороо явж өдөр тутмын ажил үйлсыг санаарай, өөрчилж сайжруулмаар юм байхдаа л байгаа.

Нэрд гарсан хөгжмийн нэг зохиолчийн гэргий ашигласныхаа дараа шууд л жорлонгийн устай татчихаж болох цэвэрлэгээний өвөрмөц сойз саяхан сэдсэн байлаа. Тэр бүсгүй шинэ саналаа “Персонал продакст” компанид худалдсан агаад борлосон бүтээгдэхүүн бүрээс тодорхой хувийг хүртэх болжээ.

Амьдрах орон зайн төлөө тэмцэл овог аймаг үүсэн бий болсон цагаас өнөөг хүртэл тасралтгүй үргэлжилж хүн төрөлхтний мянга мянган  жилийн тэмцэл тулаан, зөвхөн амьдрах орон зайгаар хэмжигдэж байлаа. Амьдрах орон зай гэдэг маань хүний хувьд юуны өмнө газар юм.

Газар гэдэг маань эх орон юм.

Үндэстэн оршин тогтноно гэдэг юуны өмнө газар нутагтай байхын нэр.

Улс орон гэдэг ч газар нутаг гэсэн ойлголтоос эхлэнэ. Тэр газар дээр амьдардаг ард түмэн нь эцэг дээдэс, үе удмаараа эх орон гэж нэрлэсэн газраа аж төрж, хөдөлмөрлөж, үр хүүхэд төрүүлж, дурлаж хайрлаж, бүтээж туурвиж, тэр газартаа уусан шингэж, Эх орныхоо нэг хэсэг болдог. Тэгээд ч бид эцэг дээдэс минь үе үеэрээ шингэсэн тэр газрыг Эх орон гэж ариунаар нэрлэн дуудаж, “Хүнээс аваагүй миний нутаг, хүнд өгөхгүй ганцхан нутаг” гэж тэмцэн ирсэн амуй.

Өнөөдөр амьдрах орон зайгаа тэлэхийн төлөө тэмцэл дэлхий дахинд урьд байгаагүй хүчтэй өрнөж, Израйль, Палестин хоёр газрын төлөө мөнхийн хэрүүл хийж, Чечень, Орос хоёр цус урсган тулалдаж, Парсалийн арал Хятад, Вьетнам хоёрын хоолойд тээглэсэн яс болж, хойт, өмнөд хоёр Солонгос бие биеэ отож, Канадаас Квебекүүд салан тусгаарлахаар тэмцэж, Фолклендын арлуудыг Аргентин, Англи хоёр булаалдаж, Энэтхэг ч Кашмирын салан тусгаарлагчдаас болж амар заяа үзэхгүй зовсоор…

1960-аад оны эхээр “Хоёр миллиард хүнийг хот сууринтай нь багтаасан” гэж шүлэгт ордог байсан дэлхий маань 1990-ээд онд буюу 30 гаруйхан жилийн дотор зургаан тэрбум гаруй хүнтэй болж, хэрүүл тэмцэл, дайн тулааны утаа униар дунд үйлийн үртэй биднийгээ дааж ядан эргэлдсээр л…

Дэлхий дахинд амьдрах орон зайгаа тэлэхийн төлөө тэмцэл эхэлж, харин ганцхан Монголд амьдрах орон зайгаа танах, газраа худалдах үйлс эхлэв.

Дэлхий дахинд аугаа их задрал явагдаж, нэгдмэл байсан улс орнууд тархай бутархай жижиг улс орон болон хувирч, өвөр зуураа тасралтгүй тэмцэж, хуучин хүчтэй их гүрнүүд нөлөөгөө алдан оронд нь өөр хүчирхэг гүрэн улсууд дэлхийг хуваан идэхээр зэхэж, задарсан бүхнийг эргэж хүчээр нэгтгэж, “ардчилал”, ”хүний эрх” гэж чалчигчдад “тэр чинь хоосон цууриа, элэнцгийн чинь “хүний эрх”, “ардчилал”?

Огт байхгүй юмны төлөө битгий донгос, дэлхийг чинь бид төвхнүүлээд өгье” гэж цөмийн зэвсгээ туршиж, пуужингаа онилж, танкаа бэлдэж байна.

Хүн төрөлхтөн асар их зэвсгийг зүгээр л тоглож, бие биеэ айлгах гэж бүтээгээгүй нь тодорхой.

Германы газар зүйч Ф.Ратсель “Организм бүр амьдрах орон зайн төлөө тэмцэл явуулдаг” гэж бичжээ. Олон эрдэмтэн, философичид үүнийг баталсан.

Аугаа их тэмцэгч, эх оронч Галдан Бошигт “миний газар нутгаас бурхан гуйсан ч бүү өг” гэж гэрээсэлжээ.

Газар бол эрх чөлөө. Газаргүй Израйлчууд дэлхийгээр нэг хэрэн хэсэж мянга мянган жил яаж зовсныг санагтун. Газаргүй палестинчууд хэдэн арван жил үйл тамаа эдэлснийг санагтун. Эрх чөлөө ардчиллаар халхавчилсан, ард түмний эрх ашгийг хохироогчид “Үнэн гэдэг Хималайгаас өндөр” гэдгийг умартаж, газрыг хувьд өгөх, өмчлүүлхийг санаархаж байна. Монголын түүх ийм юмыг хэзээ ч үзээгүй. Нар, ус, агаарын адил газар маань нийт ард түмний өмч байлаа. Өнөөдөр монгол хүн өөрийнхөө эх орондоо хүн шиг алхаж, дуртай газраа өргөө гэрээ барих эрхгүй болох нь… Дуран барьсан америк хаа сайгүй давхиж, дугуй унасан хятад энд тэндгүй жирийж “би энд насаараа сууна!” гэж япон авгай сайрхаж, найрын ширээний ууц таллах гэж байгаа юм шиг дэлхийн улс орнууд Монголын зүг ширтэж шүлсээ залгилж, зарим нь бүр дэргэд нь зогсоод тарган иргэний сүүлийг тэмтэрч үзээд аль олигтойг нь шилж авдаг шиг аашилж байна.

Монгол улсын иргэнд газар өмчлүүлэхийг би огтхон ч эсэргүүцээгүй байна. Гагцхүү цаг нь болоогүй гэдгийг л хатуу сануулж байна.

Ард түмэн нийтдээ ядуу дорой байна. Авсан газраа гадаадынханд урт хугацаагаар түрээслүүлнэ. Нэг үгээр хэлбэл монгол хүний нэр дээр гадаадын хүмүүс газар нутгийн маань эзэн болох нөхцлийг бүрдүүлж өглөө.

Ядуу дорой амьдралтай монголчууд газраа гадаадынханд түрээслүүлж, ашиглуулж, эзэмшүүлж, оронд нь гол зогоох төдий юм авна. Америкийн Жон ч байна уу, Хятадын Ху овогт ч байна уу, Германы Шмит ч байна уу хамаа алга. Тэд монголын Доржоос юм уу, Балдангаас бай, эсхүл Батаас ч юм уу, Гончигоос ч юм уу газрыг нь жаран жилээр түрээсэлж аваад, түүнд зохих мөнгийг нь өглөө… одоо гучтай юм уу, дөчтэй Жон, Дорж, эсхүл Ху овогт, Бат дөрвийн хэн нь ч 60 наслахгүй. Сайн бол 30-40 жил амьдраад мажийна. Цаашаа яах вэ? Үр хүүхэд нь өв залгамжилж, гэрээ түрээсийг үргэлжлүүлэн, сунгаж ч болно.

Жон юм уу, Ху овогт ч юм уу, Доржийн юм уу, Баатарын ч юм уу газар дээр хөрөнгө оруулалт хийж, орон сууц, үйлдвэр, юм юмтай л болно. Тийм их хөрөнгө зарчихаад “Энэ газар Доржийнх байгаасай, би сүүлд нь буцааж өгнө“ гэж толгой нь хамуурсан амьтан л бодох байхдаа. Баян хүн таван хаанд нүүртэй. “Энэ газар яахаараа Доржийнх юм уу, Батынх байх ёстой билээ? Минийх байж болохгүй гэж үү? Хэмээн Жон ч юм уу, Ху овогт ч юм уу сэтгэж эхэлнэ.

Газрын эзэн Дорж юм уу, Бат боловч өөрийн газар нутаг дээр хэсэгхэн зайд боол зарц мэт амьдарч, нэгэнт газрыг нь 60-70 жил түрээсэлж аваад байр сууц, үйлдвэрээ барьсан харь эзэн нь хаан шиг данхалзана биз дээ.

Аз болж Доржид охин, Жонд үе тэнгийн хүү байя гэж бодъё. Хоёр залууг нийлүүлэх шиг амар юм баян Жонд юу байх билээ? Эсхүл Ху овогтод гоо охин, Батад хүү байлаа гэж сэтгэе. Жоны болон Ху овогтын хувьд аль болохоор залуусыг нийлүүлэх нь оройн дээд хүсэл. Залуусыг ямар ч аргаар хамаагүй гэрлүүлж дөнгөнө.

Чингээд л гурав дахь үе дээрээсээ монгол газрын маань хэсэг Ху овогтын охин, Батын хүү хоёроос гарсан эрлийзийн өмч болох нь тэр. Тэр амьтан нэгэнт монгол эцгээс, монгол нутагт төрсөн юм чинь яах билээ? Хүний эрх, ардчилал… Хэнбугай ч, юу ч хэлж чадахгүй.

Тэр хүүхэд 16 хүрээд монголын иргэн болж иргэний үнэмлэх авна. Ху овогт өвөөгийнхөө буянаар газар байр, байр сууц, үйлдвэр бүгдийг өвлөнө.

Доржийн охин, Жоны хүү хоёроос бас нэг эрлийз төрнө. Түүнийг америк гэх үү?… монгол гэх үү?

(үргэлжилнэ)  Очирбатын Дашбалбар

Mонголчуудын аман ярианд нэгэн хачин хэпц vг байдаг байлаа. Тэр нь одоо vед бараг мартагджээ. Хагас зууны тэртээ ахмад хvмvvс хvvхэд, залуус биднийг “ухаанд нь ухна vхсэн тархи” гэж загнадаг байж билээ. Тэр vед байтугай одоо ч “ухаанд нь ухна vхсэн” гэж чухам юуг хэлээд байсныг нь ухаарахад тvвэгтэй хэвээрээ л байна. Гэхдээ “ухаанд нь ухна vхсэн” хvмvvс өнөөгийн манай нийгэмд улам бvр олширсоор байна. Хэн нэг хувь хvний “ухаанд нь ухна vхчихэж” мэдэх л юм. Гэвч бvхэл бvтэн vндэстний маань “ухаанд нь ухна vхэж” болохгvй биз дээ. Тэгэхэд хvрвэл тэр “ухныг” ухаанаасаа зайлуулж ухаанаа цэвэрлэж авахад бvх нийтээрээ чармайх хэрэгтэй болно. …Саяхан Ричард Лvнн, Тату Ванханен гэдэг өрнөдийн хоёр эрдэмтэн 185 улс орны иргэдийн ухааны бярыг буюу (ай кv) хэмжиж судалсан чинь монголчууд эхнээсээ 21 дvгээрт орсон байна. Тэгтэл монголчуудын амьдралын төвшин нь өрнөдийн судалгаагаар мөнөөх 185 орны дотор эхнээсээ биш сvvлээсээ 21-д орох хэмжээнд арай гэж хvрч байгаа ажээ.

Ухааны нь бяр чадал дэлхийн 164 орныг ардаа орхиж байгаа мөртлөө амьдралынх нь бэл бэнчин 164 орны хойно хоцорчихсон явж байна гэдэг нь өөр юуных ч биш гагцхvv “ухаанд нь ухна vхсэнийх” гэхээс өөр vг алга.
    Монголчуудын уураг тархины жин нь цагаан арьстнуудынхаас даруй 52 граммаар илvv буюу 1330:1382-ийн харьцаатайг шинжлэх ухаан аль эрт нотолчихсон зvйл билээ. Тэгсэн мөртлөө монголчууд бид хvний адагт ороод гэлдэрч явмааргvй юмсан. Тэр тусмаа энэ зуун маань оюун ухаан хvний болоод нийгмийн хөгжлийн гол хөдөлгvvр болж буй эрин цагийн эхэн билээ. 2030 он буюу ердөө л 25-хан жилийн дараа хvний зохиосон цахим оюун буюу компьютерийн чадал нь хvний ой ухаантай тэнцvv болох бөгөөд цаашдаа давж гарна гэсэн тооцоо нэгэнт гарчихаад байгаа нь дээр өгvvлсэний нэг нотолгоо бөгөөд сvvлийн хориодхон жилд гэхэд л цахим тооцоолуур байтугай “гар утас” гэдэг хөдөлгөөнт холбоо хэчнээн хурдан, хэчнээн боловсронгуй болж байгааг ч гэсэн эргэцvvлэн бодох шаардлагатай байна. Хэрвээ юу ч бодохгvй, маргааш юу ч болохыг төсөөлөхгvй энэ янзаараа суугаад байвал хvний бvтээсэн компьютерээс “тэнэг” хvмvvс болсноо нэг л өдөр мэдрэх цаг ирэх нь зайлшгvй.

”Ухаанд маань ухна vхсэн” гэдгийг сайтар бясалган бодвоос “босоо ухаантай” байсан монголчууд “мөлхөө ухаантай” болсонд л хамаг гай нуугдаж буй бололтой. “Босоо ухаан” гэж юуг хэлдгийг орчин үеийн IQ буюу “интеллиженс куошент” хэмжvvрийн vзvvлэлтээр аваад vзэж болно. Ямарваа хvний сэтгэлгийн чадвар нь дөрвөн зvйл бvрэлдэхvvн дээр тулгуурладаг.

Нэгд, ердийн бус, хоёрт, ердийн, гуравт, нvдлэн сэтгэх, дөрөвт, зөгнөн бодох эдгээр юм.

Ердийн буюу вертикал (босоо) сэтгэлгээгээр монголчууд хосгvй явсан vе бий. Тэр цагт хагас орчлонг морин туурайгаараа тамгалж гурван тив, гурван далайг тулсан их гvрнийг байгуулж явлаа. Ердийн буюу босоо сэтгэлгээ мухардах юмуу мөхөсдөхийн цагт ер бусын (казуал) болон зөнч сэтгэлгээрээ (латерал) оюунаа тэтгэж явсны дурcгал нь монгол ардын аман зохиолд шингэж vлджээ. “Босоо сэтгэлгийн” бусад шалгуураар ч өвөг дээдэс маань хvний дор орохооргvй явжээ. Vvнд сэтгэх хурд, ярих хурд, бичих хурд гэдэг vзvvлэлтээр аваад vзэх юм бол саяхан болтол vндэстний маань бахархал болсон хvмvvсийн намтар тvvх олон зvйлээр онцгой байсныг хvмvvс судар бичиг, аман ярианд мөнхлөн vлдээжээ. Сайн ноён хан Намнансvрэнг Манжийн хаанд бараалхахад ёроолгvй бөөрөнхий аяганд халуун цай хийж өгөхөд нь тэвдсэн ч vгvй эрхээ дугуйлан ширээн дээр тавьж тvvн дээрээ өнөөх аягыг нь суурилуулан тогтоож байсан гэдэг домог бий. Морины давхил дунд бийрээр ацаг шvд орхилгvй тэмдэглэл хөтлөж байсан их бичээч Магсар хурц гэхчилэн сэтгэлэг, бичлэг, vг ярианы хурдаар гайхагдаж явсан ахмад vеийнхний хэрэг явдал өнөө хэр мартагдаагvй байгаа vед бид аж төрж буй билээ.

Бие даах, бусдыг манлайлах, эрсдэлд орох чадвараар монгол цэргийн жанжингууд хэний ч дор орж байгаагvй гэдгийг тvvх гэрчилсээр vлджээ. Зохион байгуулах, донж тааруулах (дизайн) сэтгэлгээр ч гэсэн монголчууд нvvдэлчдийн ертөнцөд байтугай суугаачуудын хорвоод ч гайхагдсаар буй мөнхийн бvтээлийн эзэд юм. Монгол гэр бол зохион бvтээх, байгальтай зохицон аж төрөхийн гvн ухааныг цаг, зардал, хөдөлмөр хэмнэхийн эдийн заcгийн номлолыг, эрvvл орчинд, алжаал тайлахын эрдмийг, тэнгэр гал шvтлэгийн нарийн увидасыг цогц шингээсэн хосгvй, давтагдашгvй бvтээл юм. Vvнээс эөвхөн гал, тэнгэрийг дээдлэх vзлийн журам хэрхэн туссаныг товч өгvvлэхэд хvvхэд төрвөл тэрний анхлан харах юм нь тооноор цэлийх хөх тэнгэр агаад манцуйнаас гарч хөлд орох хvртлээ дээш харан хэвтэж гагцхvv дээрх хөх тэнгэрийг ширтэж хараагаа гvнзгийрvvлдэг нь Монголын бага насны эх болдог бол гэрийн төв дунд тулгаа байрлуулан галаа тvлэхvйд тvvний утаа нь ч, илч нь ч дээд тэнгэрт тэмvvлэн тооноор дээш оргилдог бөгөөд хажуу хананаас юмуу хөл дороос халдаг өрнөдийн дулаалгын ёсноос хахь ондоо билээ. Ямар ч vед монгол хvн галаа тойрон сууж, гал өөдөө элгээ харуулж илч дулааныг авдаг байсан бvлгээ. Өдрийн цагт гэрт болж байгаа бvх юм өрх нь татаастай тооноор “мэлмийд” ил тод нуултгvй харагдаж, шөнийн цагт гэрт болдог юмаа тэнгэрийн мэлмийгээс нууж өрхөө бvтээдэг нь монгол гэртээ шингээсэн монгол сэтгэлгээний нэгэн нууц байсан ажгуу. Монгол донж (дизайн) гэдэг бол гэрээсээ эхлээд хувцсандаа эдлэл хэрэглэлдээ, идээ ундаандаа цогцлон шингэж эрин зууныг элээсээр өнөөтэй золгожээ.

Лодонгийн Түдэв