Category: human-development

Улс орны хөгжлийн үндэс нь Хүний хөгжил. Хүн нь хөгжсөн улс орон л хөгждөг. Хүн нь хөгжөөгүй бол хичнээн нь их алт эрдэнэс байгаад нэмэргүй. Жишээ нь Зимбабе орон алт, алмазын ордоороо дэлхийд тэргүүлдэг ч, хүн амынх нь 95% нь ядуурал гуйланчлал дунд амьдарч байна. Ямар ард түмэн байна тийм төр байна гэдэг. Тиймээс бүх зүйлд төр – адгийн шаар гэж орилж байгаа бол өөрсдийгөө л доромжилж байгаагаас ялгаагүй.

Хөгжлийн шийдэл, гарц оллоо, нээлт хийлээ энэ, тэр гэж… олон юм яримааргүй байна аа. Зүгээр хүнээ л хөгжүүлье. Тэгээд хүн нь хөгжсөн байхад тэр асаад байгаа гал унтарч, бид утаа дагаж орилолдохгүй амар сайхан аж төрцгөөх болно.

Хүнээ хөгжүүлээгүй байж… гудамжин дахь хог цэвэрлэж, мод тарилаа гэхэд үр дүн нь ямар бол? Толгойдоо хогтой, зэрэмдэг сэтгэлгээтэй хүмүүс бидний цэвэрлэснийг бохирдуулж, тарисаныг минь сүйтгэхгүй гэж үү? Бид, түймэр гарч байхад утааг нь дагаж хошууран гүйлдэх мунхаг хүмүүстэй адилхан биш байна гэж үү?! Энэ юун утаа вэ? Ямар хар утаа вэ? Яасан муухай утаа вэ? гээд л… Яагаад архидалт их байна аа? Хогоо цэвэрлэцгээе! Архи бага ууцгаая! Модоо тарьцгаая! Архи бүү заръя, Гэмт хэрэг яагаад их байна аа?, Би нөхрөөсөө салмаар байна. Манай нөхөр аймаар, Би амьдралдаа гутраад байна… Яана аа, энэ улс орон новш юм аа, үхэх юм сан… утаа, хог, биеэ үнэлэх, энэ бүхэн үнэхээр хэцүү байна. Жагсацгаая, урагшаа нөхдөө. Би эндээс явмаар байна. Хаа нэгтээ очиж жорлон угаасан нь дээр юм байна. Ёо ёо ёо, ямар аймаар юм бэ… Энэ Төрөөс л боллоо. 76-с л боллоо. Багш лам минь намайг дааж хайрла.. ирээдүйг минь мэргэлээд өгөөч… Ард түмэн минь юм хайрла… хүүг минь эмчлүүлэхгүй бол гажигтай болох гээд байна… данс 245…3000. Ээ эзэн минь амьдралыг минь… Надаас болоогүй. Би шудрага хүн. Би эмчид набор өгдөггүй, би хог огт хаядаггүй шүү дээ. Би архи амсдаг ч үгүй. Би гэр бүлийнхэнтэйгээ хэрэлддэггүй. Манай хүүхэд л гайтай хүүхэд… Үгүй үгүй, би тэгээгүй, би цэвэр ариун хүн. Би чадварлаг хүн, би бүхнийг хийж чадах байсан. Даанч ажил олддоггүй ээ.. Төр л бүхэнд буруутай, багш л буруутай.

… Бид ингэж нэгнээ зүхэж суулаа гээд ашиг нь хэнд вэ? Бид авилгачтайгаа, хулгайчтайгаа, худалчтайгаа, муутайгаа, сайнтайгаа бүгд нийлээд Монгол гэсэн нэг нэрээр овоглоно. Нэгнээ муулж цагаа үрэхийн оронд урдаа байгаа ажлаа хий л дээ. Шийдэж чадахгүй зүйлдээ орилж цамнахын оронд ном унш л даа. Өөрийгөө хөгжүүл л дээ. Өөрийнхөө амьдралыг аятайхан аваад явчих л даа. Ямар ард түмэн байна тийм Төр байгаа биз дээ. Бид мунхаг байгаа учраас л мунхаг хүмүүсээ сонгосон юм биш үү. Ходоодоороо сонголт хийж мунхаг, хулгайч нэгнээ сонгочихоод дараа нь үглэж суух. Тэрний оронд өөрийгөө боловсруул л даа. Та ухаантай байж чадвал Ухаантай төрийг бий болгож чадна биз дээ. Бусдыг муулж үглэж суухын оронд өөрийгөө муу л даа. Өөрийгөө шүүмжил л дээ. Та бусдыг өөрчилж чадахгүй ч өөрийгөө хөгжүүлж чадах юм байгаа биз дээ.

Өөрчлөлтийг өөрөөсөө юу?… эсвэл чөтгөрөөс үү?

Утаа дагаж хошуурахгүй ээ… Эхлээд галаа унтраацгаая. Гал хаана асаж байна вэ? Хувь хүнийхээ хувьд хөгжиж чадаагүй, өөрийгөө олоогүй байгаа хүмүүсийн толгой дотор гал асаж байна.

Хүний хөгжлийн хувьд хаягдсан шалтгаан юу вэ?. Манжид 200 гаруй жил дарлагдаж хүний хөгжил битгий хэл юмгүй болж… Үндэсний оюун санаа…үнэт зүйлүүд алдагдсан. 30-аад онд нийгмийн оюун санааны манлайлагчидаа бүгдий нь хядууллаа. Оросын оюуны боолчлолд 70 жил талхиуллаа… Монголчуудыг оюун санаагүй болгох гэсэн бодлого…
Төлөвлөсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг.. Энхрий хайрт намынхаа төлөө… Ах нарынхаа өгсөн хар, хүрэн хоёрхон өнгийн пальтогоор гангараа хийгээд урагшаа… Зарим нь сайхан үе байж дээ гэж дурсах… Ухаандаа бол туулайг торонд дотор хорьж бүх зүйлээр хангаад байвал, мунхаг туулайны хувьд аз мэт санагдаж болох юм. Хөрөнгийг нийгэмчилж байсан нь өвөөгийн хэлдэг үлгэрийн далай байсан юм билээ. Ухаандаа бол миний хөлс хүчээ шавхаж, нойр хоолоо хасаж байж олсон хөрөнгийг идэх унтахаас өөр юм хийдэггүй ядуу гуйлгачинд тэгшитгэж өгдөг байсан. За, бараг л ухаантай хүн байж болдоггүй, ухааныг хүртэл тэгшитгэнэ гэсэн бодлоготой байсан юм уу даа. Их өөрчлөлт… эх захгүй байдал… том нүсэр аппарат…. араа шүдэн дунд золиослогдсон ах, эгч нар минь, аав ээжүүд минь… Тэдэндээ мэхийн ёсолъё!!!

Залуус аа, болоод байгаа бүхнийг системийн том хүрээгээр бодоод нэг үзээрэй… Энэ болж буй бүхэн сүүлийн 300 жилийн турш болсон үйл явдлуудын… тогтолцооны, СИСТЕМИЙН ШИНЖТЭЙ АЛДАГДСАН ҮЕ харагдах вий… Тиймээс алдаагаа нэг нэгэн хүнрүү. чихэж, хэн нэгэн дарга түшмэлрүү довтлох нь өрөөсгөл юм даа…

Сүүлийн 20-иод жилийн хугацаанд нийгмийн оюун санаа, нийгмийн сэтгэлзүйд гарсан томоохон өөрчлөлтүүд… 90-ээд оны өөрчлөлт шинэчлэл, зад тавьсан мэдээллийн асар их урсгал, дэлхий нийтийн өөрчлөлтүүд, технологийн хөгжил, даяарчлал. Энэ бүхэн нийгмийн оюун санаанд огцом нөлөөлж залуучуудын оюун санаа, сэтгэлзүйд сөргөөр нөлөөлж, зарим залуус барьц алдах, өөрийн гэсэн үнэт зүйлгүй болох, учраа олохгүй байх, дотоод сэдэл тэмүүлэл нь тодорхой биш болох гэх мэтээр сөрөг үр дагаварууд илэрч байгаа. Тиймээс хүнээ хөгжүүлэх, залуучуудаа чадваржуулах нь хамгийн ГОЛ АСУУДАЛ.

Асуудал дундах шийдэл нь ЗАЛУУС
40- өөд оны ахмадуудын нарын маань үг бидэнд сургаал болно
50- аад оны аав нарын маань бүтээл бидэнд үлгэрлэл болно
60- аад оны ах нарын ухаарал бидэнд сургууль болно
70- аад оны анд нарын минь алдаа бидэнд хичээл болно. Тийм ээ, энэ бүхэн биднийг эрчилж өгөх болно оо.
80-аад оныхон, Хүүхэд насандаа нийгмийн томоохон өөрчлөлтүүдийг бяцхан оюундаа гайхаж явсан 80-аад оныхонд би итгэдэг ээ. 80-аад оны бүсгүйчүүд, залуучууд нийгэмд нэгэн шинэ үе болж гарч ирж байгаа гэдэгт итгэдэг.

ТЭД ШИНЭ ҮЕИЙН ДАВАЛГАА гэдэгт итгэдэг.
Тэд МАНАЙ ҮЕИЙН БААТРУУД БАЙХ БОЛНО, БАЙХ Ч ЁСТОЙ
ТЭД ИХ ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЭХЛЭЛИЙГ ХИЙНЭ ГЭДЭГТ ИТГЭДЭГ.
Тэд үнэт зүйлээ хайж байна. Түүнийгээ бүтээж байна.
Тэд МОНГОЛ МӨРӨӨДЛИЙГ БҮТЭЭЖ БАЙНА.
Тиймдээ ч тэд өөрсдийгөө илүү сайн хөгжүүлэх хэрэгтэй.
Тиймдээ ч тэднээс илүү их ур чадвар шаардана.
Тиймдээ ч тэднээс илүү их ухаан шаардана.
Тиймдээ ч тэдэнд илүү хариуцлага ноогдоно.
Тиймдээ ч хөгжсөн чадварлаг, бүтээлч хүн л улс орны хамгийн том баялаг гэдгийг бүгд ойлгох болно.

ХҮН НЬ ХӨГЖСӨН БАЙХАД БУСАД БҮХИЙ Л АСУУДЛУУД дагаад шийдвэрлэгдэх болно.
ХӨГЖСӨН ХҮН- хамгийн их бүтээмжтэй ажиллаж чадна
ХӨГЖСӨН ХҮН- гэр бүлээ хайрлаж чадна
ХӨГЖСӨН ХҮН- архинд донтохгүй байж чадна
ХӨГЖСӨН ХҮН- сэтгэл хангалуун амьдарч чадна
ХӨГЖСӨН ХҮН- зөв сэтгэнэ
ХӨГЖСӨН ХҮН- хүн алж, хулгай хийхгүй
ХӨГЖСӨН ХҮН- өөрийгөө удирдаж чадна
ХӨГЖСӨН ХҮН- амьдралаа аваад явчихна.
ХӨГЖСӨН ХҮН- нэгдэж ажиллаж чадна.
ХӨГЖСӨН ХҮН- эрүүлээр сэтгэнэ
ХӨГЖСӨН ХҮН- Утаа харж орилох биш, галаа харах нүдтэй, унтраах ухаантай…

Улсын хөгжлийн үндэс нь ХҮНИЙ ХӨГЖИЛ гэдэгт бид итгэдэг…

ИХ ӨӨРЧЛӨЛТИЙН САЛХИЙГ ЗҮСЭХ ЗАЛУУ ХҮН ТА ӨӨРИЙГӨӨ НЭЭ, ӨӨРИЙГӨӨ ХӨГЖҮҮЛ, ӨӨРИЙГӨӨ ЧАДВАРЖУУЛ.

БҮГД СОНС!!! ӨӨРЧЛӨЛТ ЭРЧЭЭ АВЛАА……. !!!

(Бид жагсаал хийж, үймээн үүсгэхгүй… Өөрчлөлт толгой дотор минь эрчилж байна)

Хүн хүүхэд байхдаа хязгааргүй ихээр мөрөөдөж байснаа өсөж том болохын хэрээр тэрхүү мөрөөдөл нь аажим аажимаар багасаж эцэс сүүлдээ ямар ч хүсэл мөрөөдөлгүй зүгээр л ажлыг мал болж хувирдаг. Бандгар  охин хүртэл би балетчин болно гэж мөрөөдөж байснаа том болоод ирэхээрээ “Би тарган” гээд больчихдог. Тэгэхээр бид ийм жаахан болзол шалтгаанаас болоод өөрийн агуу хүсэл мөрөөдлөө гээдэг байна.

 Нийгмийн хөгжил дэвшилд онцгой үүрэг гүйцэтгэх эрч хүч, нөөц бололцоог агуулж байдаг хэсэг бол яах аргагүй залуус. Нийгмийн хөдөлгөгч хүч болсон залуус маань тэгвэл өнөөдөр юу мөрөөдөж, хэрхэн амьдарч байна вэ? Энэ цагийн залуусын хүсэл мөрөөдөл хаана явна вэ? Тэд юу сонирхдог, юу мэдэхийг хүсдэг, юуг хамгийн сайн хийж чаддаг, бас мэддэг вэ? Энэ асуултанд зарим залуус бүдрэх вий гэсэн бяцхан айдас төрж байна. Мөн хобби нь юу вэ гэж асуухад бодоод бодоод хариу хэлж чаддаггүй залуус ч цөөнгүй байгаа байх. Хүн аливаа зүйлийг бүгдийг нь мэддэг, чаддаг байх албагүй. Гэлээ гэхдээ хүнд бусдаас илүү хэмээн бардам хэлж чадах зүйлтэй байх хэрэгтэй.

Залуусын олонх нь нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлтэд дасан зохицож чаддаггүй бөгөөд гэр бүл, амьдрал ахуйгаа өөд татаж чадахгүй байх нь нийтлэг үзэгдэл болжээ. Сүүлийн жилүүдэд залуучуудын гэр бүлийн үнэт зүйл, эрхэм нандин холбоо алдрах байдалтай болсон нь нууц биш. Гэр бүл салалт нэмэгдэж, гэрлэлт оройтох, тусдаа болон ердийн байдлаар хамтран амьдрах, хайр сэтгэл, ёс суртахууны холбоо сулрах зэрэг сөрөг хандлагууд нь мөн л залуучуудын хүрээний зүйл гэж хэлж болно. Залуус маань тодорхой хүсэл мөрөөдөлгүй, ганц ч болов хийж чаддаг зүйлгүй, ажилгүй, дээр нь арчаа муутай бол харанхуй хавцал руу нисч яваатай адил билээ. Өнөөдөр бидний дунд нийгмийн сор болсон оюунлаг олон сайхан залуучууд ажиллаж амьдарч яваа. Тэднийг үгүйсгэх гэсэнгүй. Гэхдээ архидалт, ажилгүйдэл, ядуурал залхуурал нийгэмд газар авч, жингийн туухайг илүү дийлж, бүр байчихаад Монголын ирээдүй болсон залуусыг минь отоод зогсч байгаа юм биш байгаа.

Тэгвэл залуустаа урам зориг өгч өөрийн амьдралдаа дахин нэг дурлах боломжийг олгох үүднээс энэхүү нийтлэлээ бичиж байна. Хүний амьдралыг хөдөлгөх эрчим хүч, урагшаа тэмүүлэх энергийн хамгийн том, дундрашгүй эх сурвалж бол яах аргагүй ХҮСЭЛ МӨРӨӨДӨЛ юм. Хүн хүсэл мөрөөдөлтэй байна гэдэг амьдралдаа зорилготой төлөвлөгөөтэй байна гэсэн үг. Тиймээс та чин сэтгэлээсээ хүсэж мөрөөд. Хамгийн гол хүсэл мөрөөдлөө ол тэр хүсэл мөрөөдлийнхөө төлөө амьдар. Хүсэл мөрөөдлийнхөө төлөө ажиллаж байгаа үед ялалт амжилт өөрөө урсаад ирнэ.
Амьдралын зорилго бол хугацаа тавьсан хүсэл мөрөөдлөөс ундарч урган гарч ирдэг. Хүний амьдрал бол аялал юм. Эхлээд аялалынхаа чигээ тодорхойлох нь чухал. Хүсэл мөрөөдөл нь хаашаа явах замыг тань зааж өгдөг луужин юм. Мянган бээрийн аялалыг нэг алхамаас эхэлдэгтэй адил бид эхний алхамыг л хийх нь хамгийн чухал. Хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэхийн төлөө нэг ч алхамыг хийлгүйгээр энэ хорвоогоос халин одох шиг харамсалтай зүйл байхгүй. Үүнийг уншиж буй танд хүсэл мөрөөдөл бий юу?, магадгүй таны сэтгэлийн тань мухарт нуугдаж байгаа бол хүсэл мөрөөдлөө сэрээгээрэй…
Та тэрхүү сайхан хүсэл мөрөөдлөө эхлээд бодол санаандаа ургуулан бод. Дараа нь хүсэл мөрөөдлөө биелэнэ гэдэгт итгэлтэй байх хэрэгтэй. Үхэр хулганыг тосонд хийхэд тасралтгүй самардсаар байгаад, тос царцаж амьд үлддэг шиг бид аливаа зүйлийг 4-5 удаа оролдож үзээд болохгүй байна гээд цөхрөөд, дахин оролдохгүйгээр хаяхын оронд тасралтгүй тэмцэх хэрэгтэй. Найдвар нэгэнт үзэгдэхгүй байсан ч үзэлцэх хэрэгтэй. Та миний амьдрал нэг л бишээ гэж амьдралаа голон, шүүмжилж бодоод зүгээр суух биш харин бусдын амьдралтай өөрийнхөө амьдралыг жишиж эд нар шиг яагаад амьдарч болохгүй гэж хэмээн бодон цөхрөлтгүй зүтгэ тэмц, зорилготой, тэвчээртэй, зоригтой бөгөөд тууштай бай. Байж болохгүй сул талыг сайн тал болгож өөрчлөхийн төлөө зүтгэж ажилла. Хичээл зүтгэл хэнийг ч гомдоохгүй.

Та өөрийнхөө хамгийн их хийхийг хүсдэг ажил, авахыг хүсдэг зүйл, явахыг хүсдэг газар, ямар хүн болохыг хүсдэг энэ 4 талбар дээрээ хүсэл мөрөөдлөө  тодорхой хугацаа зааж жагсааж бич. Хэдий хэр хугацааны дараа гэдгээ тодорхой бичвэл сайн. Ингэж бичсэн мөрөөдлөө аль болох биедээ авч явж ойр ойрхон уншиж байнга өөртөө сануулж бай. Хүсэл мөрөөдлөө хэн нэгэнд хэлэхэд биелэх магадлал нэмэгддэг учраас та хамгийн ойр дотны найздаа өөрийн хүсэл мөрөөдлөө хэл. Дараа нь хүсэл мөрөөдөлтэйгөө холбоотой фото  зургуудаар хүсэл мөрөөдлийн самбарыг хий. Тэгээд мөрөөдлөө алхам тутамдаа биелчихсэн байна гэж төсөөлөн бодож таларх. Удахгүй таны бүх хүсэл мөрөөдөл  тань тодорхой хугацааны дараа биелэх болно. Хэдий хэр хугацаа вэ? гэдэг нь та хэр их хүсэл мөрөөдөлдөө үнэнч байж зүрх сэтгэлээ савлуулахгүйгээр хүсэж мөрөөдөж, тасралтгүй, уйгагүй, шантрахгүйгээр ажиллаж хөдөлмөрлөсөнөөс тань шалтгаална.

Нэг ч хоног мартаж чаддаггүй, ажил ихтэй ямар ч завгүй байсан үргэлж тархинд тань хадаатай байдаг, дотроос чинь маажиж, шөнө зүүдэнд чинь орж ирдэг таны агуу хүсэл мөрөөдөлүүд тань биелэх болтугай.
МӨРӨӨДӨЛӨӨ БИЕЛҮҮЛЦГЭЭЕ…!

Миний хүсэл мөрөөдөл унтраагүй цагт надад гутрах тухай ойлголт  байхгүй…

Дунд сургууль төгсөөд мэргэжил эзэмших, мэргэжилтэй ажилтан болох боломжоороо бид дэлхийд толгой цохидог гэж ам бардам хэлж болно. Учир нь Монгол улс 10.000 хүн тутамд оногдох дээд сургуулийнхаа тоогоор АНУ-ын өмнө нэгдүгээрт ордог. Захын дэлгүүрээр ороод худалдагчаас нь ямар мэргэжил, боловсролтой болохыг асуугаарай. Аль нэгэн дээд сургууль төгссөн тухай ам бардам л хариулах болно. Гэтэл эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажиллахгүй байгаа шалтгаан нь юу бол?

Худалдаа үйлчилгээний салбар 2020 он гэхэд нийт ажлын байрны 90%-ийг эзлэх тухай АНУ-ын Колорадогийн их сургуулийн багш нарын хийсэн судалгааны дүн байна. Энэ нь мэргэжлийн ажилтнуудын тоог, чанарын бэлтгэлийг хангах талаасаа бодууштай л зүйл. Гэтэл бид ирэх 20 жилийн бүү хэл өнөө маргаашдаа ч харж төлөвлөж ажиллаж байна гэж хэлэхэд хэцүүхэн дүр зургууд нүднээ илхэн.

Хүн хэдий сайн ч хэлэхээс наашгүй юм хойно бидэнд хэлж, чичсэнээс ялгаагүй мах цусанд минь ойлгуулсан үйл явдлуудтай холбож үзье.

1990-ээд он. Дэлхийн хэмжээнд эдийн засгийн хямрал болсоныг бүгд мэдэж байгаа. Энэ үед боловсрол, мэргэжилтэй боловсон хүчний талаасаа томоохон шилжилт бидэнд анзаарагдсан. Инфляц өссөнөөс болж дундаж орлогтой иргэдийн голлох хэсэг болж байсан төрийн албан хаагчид үйлчилгээний салбар болон жижиг бизнес рүү шилжсэн. Үүний тодхон жишээ нь хэдэн арван багш нар дэлгүүрийн, ТҮЦ-ны худалдагч болцгоож байсан. Энэ үед багш, эмч, инженер техникийн ажилтнууд, шинжлэх ухааны мэргэжилтнүүд, төрийн албаны түшмэд, мэргэшсэн ажилчдад амьдрал хамгаас хүндээр тусч мэргэжлээсээ дүрвэн зугтацгааж байсан гэж хэлж ч болохоор. Харин тэд хэн болж хувирч байсан бэ гэхээр худалдагч, нягтлан бодогч, хамгаалагч, гэрийн үйлчлэгч, хүүхэд асрагч, нарийн бичгийн дарга, жижиг бизнес эрхлэгчид болцгоож байсан.

1998 оны Азийн хямрал. Энэ үед ч мэргэжилтэй ажилчид ажлын байргүй болцгоож, жижиг бизнес эрхлэгчид зах зээлээс шахагдаж, инженерүүд, цэргийнхэн ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжицгээж байсан. Зарим нэгэн нь ажлаа өөрчилж шинэ төрхийг бүтээж байсны гэрч нь бид бөгөөд тэд хуульч, эдийн засагч, менежер, компьютерийн мэргэжилтэн, төрийн албаны түшмэд, хамгаалагч, рекламны ажилтан, дизайнерүүд болцгоож байсан. Эдийн засагт шинээр орж ирсэн банкны болон офиссын ажилтан, худалдааны мэргэжилтэн, менежерүүд гэх мэт хэрэгцээтэй мэргэжлээр төгссөгчид ажлын ямар ч туршлага хуримтлуулж чадалгүй ажлын байранд шилжин орж ирж байв. Энэ нь боловсон хүчний бэлтгэлтэй шууд холбоотой.

Өнөөдөр бид эдийн засгийн хямрал нүүрлэж байгаа тухай мөн дээр доргүй л ярьцгааж байна. Харин энэ үед хэн ажилгүй болж ямар мэргэжлийнхэн илүү их хэрэгцээтэй болох вэ гэдгийг эргэн харцгаая. Энэ тухай судлаачид олон арван судалгаа хийжээ. Түүний дотор Оросын ШУА-ын судалгааны дүнд энэ хямралын үед банкны ажилтнууд, даатгалын байгууллагын ажилтнууд, реклам үйлдвэрлэгчид, цэргийнхэн, худалдааны ажилтнууд олноороо ажилгүй болох магадлалтай гэнэ. Харин энэ үед ямар мэргэжлийн хүмүүс хамгийн өндөр хэрэгцээтэй байх судалгааны дүнгээс үзвэл инженер, өндөр мэргэшсэн ажилчид, шинжлэх ухааны мэргэжилтнүүд, жижиг бизнес эрхлэгчид, багш, газар тариалан эрхлэгчид хамгийн их эрэлт хэрэгцээтэй болох нь тогтоогдсон байна. Офиссын чадварлаг ажилтнуудын дутагдалд орж өндөр мэргэжлийн мэргэшсэн ажилтнуудын эрэлт ихэссэн нь өнөөгийн жинхэнэ дүр төрх болж байгаа талаар судалгаанууд харуулсаар байна.

Хямралын үед хүмүүс “мөрөөдлийнхөө машин”-ыг унаж болдог тухай хууч яриа байдаг ч энэ нь өнөөдөр бодит биелэл болж байна. Өнгөрсөн зун л 70-80 мянган ам.доллараар худалдан авч байсан “Hummer” жийп өнөөдөр 15000 ам.доллар ч хүрэхгүй үнээр худалдан авах боломж гараад байна. Мөн хямралын үед боловсролоо дээшлүүлэх бодит алхмуудыг хийдэг барууны орнуудын амьдралын бодит туршлага бий. Энэ бүхэн бидний хувьд, манай улсын хувьд хэрхэн өрнөх бол?

Эдийн засгийн хямралын үед багш нар ажилгүй болж байсан туршлага бий ч энэ удаагийн хямралын хувьд харин ч багш мэргэжил рүү хөрвөх хандлагатай байгаагийн цаана чанарын асуудал байгаа нь гарцаагүй. Хөрөнгө мөнгө хомсдолтой байгаа үед хэн ч хэн нэгэн хэрэггүй нөхрийг зүгээр тэжээгээд байхгүй нь гарцаагүй. Тэгэхээр мэргэжил мэдлэгийн хувьд манлайлах чадвартай нь багш болон хөрвөх нь. Үүний цаана практикийн мэдлэгтэй хүмүүс боловсрол орж ирэх хандлага харагдаж байна. Энэ бидний байнга ярьдаг боловсролын чанарыг дээшлүүлэх асуудлын маань үндэс суурь болох юм биш байгаа. Бид чанаргүй олон ёсургуулийг хаая гэж хашгирахдаа сайн. Зүгээр нэг хашгираад бус чанарын хувьд хаагдахаас өөр аргагүй нөхцөл байдал л өөрөө тухайн сургуулийн үүшдийг барих нөхцөл нь биш үү.

Дээд сургуулийн багш магистраас дээш зэрэгтэй байх гэдэг шиг практик амьдралын туршлагатай байх заалт ороод ирвэл бас нэг босгыг нь өндөрсгөж байгаа хэрэг болмоор. Францын Сорбоны их сургуулийн багш нарыг гурван жил ажиллуулаад бодит бизнест ажиллахыг шаарддаг туршлага ч бий. Тэд бодит амьдралд өөринх нь заадаг онол сургаалиуд хэрхэн хэрэгжиж байгааг найман жил орчим туршиж чаталсны дараа эргээд сургуульдаа ажиллах эрхтэй болдог байх жишээтэй. Үүний цаана боловсролын чанар хэмээн бидний ярих дуртай зүйл байгааг хэн хүн хялбархан л хармаар. Үүнийг манай боловсрол хариуцсан төрийн түшээд мэддэг баймаар…

Бид боловсролын чанарыг дээшлүүлэх тухайд ярих дуртай ч дорвитой хийж байгаа ажлаа харуулахыг хүсэхгүй байсаар… Ингэж хэлэхээс өөрөөр хэлэх үг олдсонгүй. Үнэхээр боловсролын салбарыг удирдаж байгаа та бүхэн ул суурьтай бодлого боловсруулж, бодит ажил болгож чадаж байгаа бол түүнийгээ ард түмэндээ хүргэмээр, чадахгүй байгаа бол бас шударгаар хүлээмээр. Түүнийг хийж чадах ухаан төгс хүмүүс манай ард түмний дотор бэлхнээ байгаа гэдэгт жирийн иргэн би итгэл төгс байна. Үнэхээр та бүхнийг амьдралд бодитоор нүүрлэж байгаа боловсролын хомсдлын \чухал шаардлагатай мэргэжилтэн бэлтгэх\ асуудлыг зохицуулж чадахуйц бодлого барьж ажилласан түүхийг өмнөх хорин жилийн түүх өгүүлэхгүй байгааг анхаармаар. Эдийн засгийн хямралын хувьд яах вэ, хэрхэн гэтлэх вэ гэдэг талаас л бид нүүр тулаад ирчихсэний хувьд л сэрж сэргэж энэ асуудлыг хөндөж байгаагаас бус жирийн тайван цагт энэ тухай бодох ч үгүй байсан байх аа.

             

Энэ үгсийг сонсоход баярлаж үнэхээр тэгэх ёстой мэт санагддаг байсан үе минь саяхан. Гэвч үнэхээр манай ард түмний хэлдэг Элээсэн оймсны тоо нэмэгдэх”-д мохож, итгэл алдрах явдал гарахыг үгүйсгэх аргагүй юм байна даа гэсэн бодол сүүлийн үед төрөөд байгааг таньтай хуваалцаж байгаадаа баяртай байна.

Өнөөдөр боловсролын системээ өөрчлөх, чанаржуулах хэрэгтэй тухай бүхий л түвшний түшмэл яндагтнууд ярьсаар байгаа хэдий ч тэр хийгээд байгаа өрчлөлтийг бид нүдээрээ харж гараараа барьж үзсэнгүй. Бид өөрсдийгөө гартаа нүдтэй гэж ярилцдаг болохоор л ингэж хэлж байна л даа. Гарт баригдсанаараа төсөөллөө тогтоодог монгол хүний нэгэн ижлээр гараараа барьж, нүдээрээ харснаа хуваалцъя.

Бага дунд боловсролын тогтолцоог 12 жилд шилжүүлж байгаагийн цаана олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх олон сайхан дэвшилттэй зүйл байгааг жирийн иргэний хувьд хүлээн зөвшөөрч, баяртай хүлээн авсан билээ. Гэхдээ өнгөн талаас нь буюу цаг хугацааны хувьд л сунгаад тавьчихаж байгаа юм биш байгаа гэсэн санаа хааяа хааяа төрдөгийг хэлмээр. Чанарын хувьд агуулгын хувьд 12 жилийн давуу тал бидэнд юу харагдаж байна вэ? Таны хүүхдийн хувьд юу мэдрэгдэж байна вэ?

Тэрслүү нэгэн санааг хуваалцъя. Би бол бидний муучлан хэлдэг социализмийн үеийн бүтээгдэхүүн. Хүүхэд байхдаа өөрийнхөө бодож санасан бүхнээ гаргаад бусадтай хуваалцдаг байсан туршлагаа санахгүй байна. Цэцэрлэгт байх үеийн “Гараа өдвгөн дээрээ тавиад чимээгүй суу” гэсэн үгс л илүү тод үлдэж дээ. Ерөнхий боловсролын сургуульд би ярьж байсан билүү? Өөрийгөө илэрхийлэх талаар ярьж байна л даа би. “Гараа ширээн дээрээ тавиад чимээгүй суу” гэдэг үгийг илүү олон сонсдог байж. Дээд сургуульд ч тэр “Та намайг сонсмооргүй байгаа бол гараад явж болно” гэсэн үгсийг сонссоор төгссөн. Бид хэзээ өөрийгөө илэрхийлж байсан бэ? Арай гэж мэргэжил эзэмшиж дээд сургуулиа төгсөөд аль нэг албан газарт ажилд орсон өдрөөс л “За яриад байгаарай” гэсэн орчинд ордог.

Үнэхээр бизнесийн хөгжлийн өнөө үеийг бие биетэйгээ мэдээлэл хуваалцахгүйгээр, өөрийгөө илэрхийлэн ярилцахгүйгээр төсөөлөх аргагүй юм. Даанч хэрэгцээ тулгараад ирсэн тэр үед нь бид аль хэдийн 20 хол гарсан өөрийгөө өөрчлөхөд нэлээдгүй хүч шаардагдахаар болчихсон байдаг.

Үнэхээр ч хорин жил амаа бариулчихсан хүмүүс гэнэт ярих гэхээр юу болох билээ дээ? Социализм задран унахад хэн юу хийх нь чөлөөтэй болж монголчууд бүгдээрээ эх адаггүй архи ууцгаадаг болсон шиг баримжаа алдана. Тэгээд угаас сураагүй хүн чинь байнд нь бүү хэл банзанд нь ч онолгүй жаал хашгичиж байгаад гологдоно. Магад өөрийнхөө зөв санаж байснаа буруу ойлгуулсаар ажилдаа таарахгүй мэт гологдож байгаа залуу менежерийг алийг тэр гэх вэ? Тэгээд дараагийн байгууллага, дараагийн компани нэг мэдэхэд хоёр жилийн дотор таван компани сольсон байх нь энүүхэнд. Дахиад л дараагийн байгууллагад очихоосоо өмнө өөртөө арай нэг дүгнэлттэй ханддаг нэг нь “Би дахиад сурахгүй бол гологдоод байгаа юм байна” гэж бодно. Тэгээд сурч байсан сургуульдаа очиж аав ээжийнхээ цуглуулсан хэдэн төгрөгийг заран байж дэлхий нийтээр МВА хэмээн нэрэлдэг агуу том цолыг хоёр жил хүрэхгүй хугацаанд аваад дахин нөгөө байгууллагтаа очно. Нэмэгдсэн юм нь нэг диплом.

Үүний цаана юу байна вэ? Өөрийгөө илэрхийлж сурах аугаа том зүйл байхгүй болоод л тэр. Үүнийг бид суулгах гэж их зүйл хийж байна гэж албаны хүмүүс телевизээр өндөр дуугаар ярихыг та орой бүр гэртээ үзэж болно. Гэтэл энэ их өөрчлөлтийн цаана бусадтай хамтарч ажилладаг, өөрийгөө илэрхийлдэг хичээлүүдийн эзлэх хувь багассаар байгаа дүр зургийг л бид олж харж болно. Бидний хүүхдүүдийн сургалтын агуулгыг гаднаас нь нэг хараад үзье л дээ. Өөрийгөө илэрхийлэх, ярьж сурах хичээл байна уу? Бага сургуульд байсан үеээ бодвол монгол хэл уран зохиолын хичээлийг энд оруулж үзэж болох мэт. За бусад хичээл дээр асуугдаж уншсанаа шалгуулдагийг эс тооцвол бид дотроо л бодоод, ганцаараа л хийгээд хувиа борлуулаад довоо шарлуулдаг сургалтуудыг 10 жил авдаг байсан нь 12 жил болжээ. Магад энэ нь бид багийн спортод амжилт гаргахгүй байгаагийн нэг шалтгаан ч байж болох мэт.

Төв Европийн бизнесийн нэгэн сургуульд туршлага судлахаар очих боломж гарч хэдхэн хоногийн өмнө очоод ирлээ. Уг сургууль Европийн нэртэй бүхий л бизнесменүүдийг сургадаг гэж хэлэхэд хилсдэхгүй юм байна. Энэ бол Словиенийн “BLED school of management” гэдэг сургууль юм. Нэрийг нь онцлоод байгаагийн учир нь бидний мэддэг социалист системийн оронд үүсч бий болсон сургууль юм. Хорин гурван жилийн түүхтэй энэ сургууль социалист системийг задран унахад үүсчээ. Бид альвааг тэд нарт тийм ч, ийм ч боломж байгаа юм чинь тэгэлгүй яах вэ гэж өөрийгөө өмөөрөх дуртай байдаг болохоор бидэнтэй ижил гараанаас эхэлжээ гэдгийг л хэлэх гэсэн юм.

Энд үнэхээр боловсролыг үнэлдэг юм байна. Бидний дээр хэлээд байсан МВА болохын тулд 25,000 евро төлж байна. Энэ бол бараг дөчин сая төгрөг гэсэн үг. Ийм хэмжээний үнээр боловсролыг үнэлж байгаагийн цаана чанар байгааг нүдээрээ үзлээ. Юуны өмнө энэ мөнгийг олох чадвартай болж байж ийм түвшний сургалтад суудаг юм байна. Учир нь энэ сургуульд сурч байгаа хүмүүсийн ажлын туршлагын дундаж нь 10 жил байх юм. Дунджаар арван жил ажиллаж байж, ажлын туршлага хуримтлуулж байж МВА хэмээх цол авах боломж олгодог тухайгаа сургуулийнхаа танилцуулгад “утга учиртай ажлын туршлагатай байх” хэмээн оруулсан нь зүгээр нэг ажилласан нэр зүүхгүй байх санааг багтаасан нь хатуу сонсогдож байгаа хэдий ч чанараа барьж байгаа хэрэг байгаа мэт.

Гэтэл бид:

–          Дээд сургууль төгсөөд шууд л сургуульдаа багш болж байгаа хүний тоо хэд билээ? За энэ ч яахав.

–          Дээд сургуулиудад ажиллаж байгаа багш нарын тоо хэд билээ?

–          Тэр дээд сургуульд дээд боловсрол эзэмшихээр, МВА хэмээх цолыг авахаар сурч байгаа хүмүүсийн төлбөрийн хэмжээ хэд билээ?

 

Энэ бүхний цаана тухайн байгууллага \сургууль\ амжилттай ажиллах тухай асуудал бас бий, нэг талаасаа.

Нөгөө талаасаа дээд сургуульд багшлах хүн магистр түүнээс дээш зэрэгтэй байх ёстой гэсэн журам бий. Дээд сургуулийн багш нарын чанарыг өсгөх талаасаа авсан хамгийн зөв алхам ч байж болох. Гэтэл энэ нь өнөөгийн бидний яваад байгаачлан төгсөөд л дээд сургуулийн багш болох боломж байхгүй харуулж байна. Дээд сургуулийн багш нарын тоог нэмэгдүүлэх шаардлага өдрөөс өдөрт гарч байгаагийн \200 хол илүү дээд сургуультай, 130,000 гаруй оюутантай манай улсын хувьд\ цаана төгсөнгүүт нь дагалдангаар ч болов ажиллуулж байгаад магистр болгож авах хэрэгтцээ хоолой дээр тулдаг. Үүний цаана төлбөрийн асуудал гараад ирнэ. Нөгөө багш болгоод авмаар нөхдүүд маань их өндөр төлбөр тогтоочихвол төлж чадахаа байчихна. Эсвэл төлбөр өндөр байна гээд суулт, энээ тэрээ хийгээд айлгана. Тэгэхээр бас тэднийгээ бодсон төлбөр тогтооно. Үүний цаана боловсрол гэдэг чухал зүйлийн маань үнэ нь унаад байх жишээтэй.

Ингээд л хямдхан боловсролыг түгээж байгаа том дээд сургуулиудад маань үнэтэй мэдлэгээ түгээх хүн тогтож ажиллах уу, үгүй юу гэдэг асуултад бид тулж ирнэ. Үнэхээр чадалтай, өөрийнхөө мэдлэг туршлагаа хуваалцах ёстой тэр хүмүүсийг илүү өндөр цалин өгөх тэр байгууллагууд аваад, аваад бус булаагаад явах нь энгийн л зүйл болж байна шүү дээ.

Тийм өндөр түвшний хүмүүс амьдралдаа дараахь асуулттай тулгардаг нь гарцаагүй. “Та сурах хэрэгцээгээ бүрэн ухаарахад хүрэлцэхээргүй төлбөр төлөөд дипломыг нь авахыг урьтал болгосон хүмүүст амьдралынхаа туршид цуглуулсан бүхнээ харамгүй хэлээд үр дүн нь хэзээ гарах тухай төсөөлөл ч үгүйгээр маш бага цалин авч, цаг наргүй шахам ажиллах уу? Энэ бол таны эх орныхоо төлөө хийж байгаа ажил шүү!” Эсвэл “Сурч мэдсэнийг тань мөч хором бүрт үнэлдэг, мэдэж сурсаныхаа үр дүнг нь шууд л үзэж болохоор, хэн нэгний өмнөөс хариуцлага хүлээх бус өөрийнхөө чаддагаар хийснийхээ төлөө урамшуулал шагнал авч байдаг тийм нөхцөлд ажиллаж амьдралдаа элбэг хүрэлцэхүйц цалин пүнлүү авах уу? Энэ бол таны өөрийнхөө төлөө хийж байгаа ажил шүү!”

Энэ асуултын өмнө тулгарч очоод байгаа хүмүүсийн боловсрол мэдлэгийн тухай ярих нь илүүц биз. Эхний сонголтыг хийж эх орныхоо төлөө ажиллаж байгаа өгөөмөр хүмүүс олон байгааг би үгүйсгэхгүй ээ. Гэхдээ олохи нь хоёр дахь сонголтыг амьдралын эрхээр хийж байгаад бас эргэлзэх шалтгаан бага юм. Ингээд дээд сургуулиудад маань хэн үлдэж ажиллаж байна вэ? Нэг дэх сонголтыг хийсэн маш цөөхөн хүн тэдэн дээр нэмэх нь өнгөрсөн жил тэрний өмнөх жил сургуулиа төгсөөд дээд сургуулийн багш болохоор чармайж байгаа залуус. Ахмадууд өөрийн мэдлэг туршлагаа залуу багш нартаа харамгүй өгөхөөр хичээн ажилладагийг би баталж чадна. Гэвч залуус маань өөрчлөгдсөн, амьдрал өөрчлөгдсөн, нийгэм өөрчлөгдсөн гэдэг энгийн хэдэн үгийг хэлээд л тэдний үнэтэй үгсийг тоодог нь, сонсдог нь хэд бол?

Энэ бүхний цаана боловсролын, дээд боловсролын чанарын асуудал байгаа. Тэдний хичээлд сууж байгаа хүмүүс бол бидний дээр хэлсэн өөрийгөө илэрхийлэх чадварт суралцах боломжийг огт авч чадаагүй нөхдүүд. Тэдний хамтын ажиллагаанд тулгардаг эхний бэрхшээл нь өөрт нь шаардлагатай, чанартай мэдлэгийг өгч чадаж байгаа эсэх дээр бүтээлчээр дүгнэлт хийж, өөрийгөө илэрхийлэх чадвар суугаагүй хүүхдүүд. Энэ бол манай боловсролын анхан шатнаасаа эхлээд хамгийн дээд шатаа хүртэлх нөхцөл байдал. Бид ийм л байдлаар хүмүүсийг сургаж, ажлын байранд бэлтгэн өгч байна. Бүхлээр нь авч үзвэл энэ. Амжилттай, санаачлагатай, бүтээлчээр ажиллаж байгаа сургууль, байгууллагууд олон байгааг би үгүйсгэхгүй ээ. Гагцхүү энэ бүхнийг бүхлээр нь, цар хүрээнийх нь хувьд бүтнээр нь аваад үзвэл ийм л дүр зураг гарч байна.

Тэгэхээр одоо бид яах ёстой вэ? Боловсролоороо бид дэлхийд танигдах ёстой гэдэг үгийг … ?!

… Манай байшин шатаж байна. Хурдан гэртээ ирээрэй гэх утасны дуудлагыг тоссон өдөр бол гай гамшиг, аюул зовлон гэдгийг өөрийн бие дээр хамгийн ойр мэдэрсэн өдөр минь байж ч магадгүй юм. Гэр маань шатаж байгаа юм байна хэмээн сандран гэртээ иртэл байшингийн дээврээс нүүглэн баагих хар утаа угтлаа. Галын аюулыг зайлуулахаар ирсэн машин техникүүд, гадна талд бөөгнөрсөн машин дундуур явсаар орцныхоо харалдаа ирлээ.

Дотогш хүн нэвтрүүлэхгүй байгаа бололтой, гэртээ орж болох эсэхийг асуухад хариулах хүн олдсонгүй. Гал байшингийн дээвэрт гарчээ. Байшин руу ойртвол дээд талаас гал сөнөөгчдийн шүршиж буй ус дээврийн хар лактай хамт бороо мэт бууж байлаа. Сиймхийг нь харж байгаад гэртээ оров. Хэдийгээр манайх аюулаас нэлээд хол гэж хэлж болохоор нэгдүгээр давхарт амьдардаг ч дээр гарсан галыг унтраахаар шүршсэн ус шалаар нэг…

Шалавхан хөдөлж ус шавхаж, гоожиж буй газар сав тосон гүйж байтал нөхөр маань цэцэрлэгээс охиноо авч ирж, “Ийм юм болж байхад шалаа арчаад зогсож байдаг амгалан хүмүүс вэ? Дулаан хувцасаа өмсөөд гарцгаа” гэх тэр л агшинд гай гамшиг тохиолдсон үед бусад улс үндэстнүүд хамгийн түрүүнд юу хийдгийг санахыг оролдлоо. Саявтар уншиж байсан номонд газар хөдлөхөд хүүхдүүд ширээн дороо орох, боломжтой бол байшингийнхаа доод хонгилд орж байх ёстой тухай заах төдийгүй тийм сургуулилтийг цэцэрлэг, сургуульд нь байнга хийлгэдэг тухай уншаад дотроо инээвхийлж байсан маань зурсхийн орж ирж, дулаан гэсэн хувцасаа өмсөн, гадаа хөршийнхөө гарт хөтлүүлэн зогсоосон бяцхан охиндоо давхарлан өмсүүлэх хувцас аваад гарцгаалаа. Эгч маань бичиг баримтаа базааж, нөхөр маань элдэв юм болоход энэ газ /шатдаг хий/ дэлбэрвэл юун чиний арчаад байгаа шалтай манатай юм болно шүү дээ хэмээн цахилгаан зуухнаасаа газаа салган байшингаасаа гарлаа. Хажуу байшингийн нөмөрт зогсон дээврээс унах галтай мод, шатсан төмрөөс бултан гүйлдэх хүмүүсийг харан яахаа мэдэхгүй хэсэг зогслоо.

Хэвлэл мэдээллийнхэн сурвалжлага авахаар гүйлдэн, оршин суугчид яахаа мэдэхгүй хөлхөлдөж, гал сөнөөгчид, онцгой байдлын албаны ажилтнууд завгүй ажиллах тэр зураглал яг л телевизээрээ амтархан үздэг уран сайхны киног санагдуулж байлаа.

Хажуу талд зогсож байсан боловсролтой байрын сайхан бүсгүй “Ёо, яаж энэ байранд орчихоогүй юм, хойд талын байшинд байр худалдаж авсан нь онож шүү. Энэ хоёр айлын завсарт хөндий зай бий, тэр рүү гал орвол бүх давхрын айл руу шууд л хүрэх нь тэр дээ. Манайх энийг авдаг юм билүү гээд үзэж байсан болохоор би сайн мэдэж байна” хэмээн өөрийнхөө хийсэн үйлдлээр бахархаад ч байгаа юм шиг, бидний хийсэн үйлдлийг тавлаад ч байгаа юм шиг чимэггүй үгс хэлэх нь зүрхийг минь зүсэж билээ. Энэ бол би л хохироогүй бол боллоо гэсэн бидний үнэхээр аминч, өчүүхэн үзлийн илрэл билээ. Бид бүгдээрээ ийм өчүүхэн гэж үү? Үр хүүхдүүд маань ч ийм болох гэж үү? Монголчууд бид өөрсдийгөө тэнгэр язгуурт ард түмэн хэмээн том малгай өмссөөр нэг малгайн дор бүгд багтчихаар тийм жижигхэн болчихсон юм биш биз?

Нөгөө талаас бид зовлон гэж чухамдаа юу байдгийг үзээгүй ард түмэн. Тийм зүйлийг монголын ард түмний өвөг дээдэс үзэж туулсан байлаа ч зовсноос ухаарсан нинжин сэтгэлийн сайхан удамшил байгалийн хууль ёсоор сүүлийн 4-5 үед мөхөж буй бололтой. Ард түмэн улс үндэстнүүд зовлон туулсныхаа хирээр нэгдэн нягтарч, хүмүүнлэг энэрэнгүй болдгийг хүн төрөлхтөний түүх бидэнд гэрчилж байна.

1995 оны 1 дүгээр сарын 17-ны өдөр Японы Кобэ хотод болсон 7.2 баллын хүчтэй газар хөдлөлт 6000 гаруй хүний алтан амийг, хот сууринтай нь хамт авч одсон тэр цагаас японы сайн дурынхны хөдөлгөөн үүссэн түүхтэй. Өнөөдөр энэ хотод арван жилийн өмнө тийм аюул болсон шүү гэдгийг гэрчлэх ганцхан музей л үлдсэн нь тэр явдал энэ хотод амьдардаг 1.5 сая хүнийг нэгтгээд зогсохгүй япон улсыг, бусад сайн санаат улс үндэстнүүдтэй нэгтгэж чадсаных бизээ. Бүрэн сүйрсэн хотоо аравхан жилийн дотор шинэ хот мэт бүтээн босгож, шинээр барьсан барилгууд нь гамшиг ослын үед найдвартай байдлаараа дэлхийд яригдаж байгаа билээ.

Аймшигт газар хөдлөлтийн түүхийг єгүүлсэн дєрвєн давхар музейн нэгэн хүндэтгэлтэй хэсэгт гай гамшгийн үед гар сунган тусалсан улс үндэстнүүдэд талархсан булан байдаг ба энэ жагсаалтын эхэн хавиар яваа өөрийн улсын нэрийг харан бахархах сэтгэл төрж байсан юм. Тэр музейг хамт үзэж байсан дэлхийн 74 орны залуучуудаас над шиг бахархах сайхан сэтгэл төрсөн хүн тийм ч олон байгаагүй ээ. Бид тийм л түүхтэй ард түмэн.

Гэр рүүгээ орж болно гэсэн зөвшөөрөл өгсний дараа дээврээс гоожих усанд дээд талын айлууд ямар байдалтай байгаа нь нүдэнд харагдаж байгаа мэт тодхон байсан болохоор дээд давхрын айлууддаа туслах нь зүйтэй гэж ярилцаад хоёр давхрынхаа айл руу утасдахад манайд туслалцаа хэрэггүй шахуу хариу хэлэхээр нь тэгвэл гурван давхрын айл руу хамтдаа орж туслая хэмээн уриаллаа. Гуравдугаар давхрын айлдаа ороод та нарт тусалъя, доод давхруудын чинь айлууд байна гэхэд ихэд гайхацгаан хэсэг алмайрч байснаа ус тосох түмпэн сав байвал сайн байна гэсэн үг сая нэг амнаасаа унагалаа. Гэр гэррүүгээ гүйцгээж хоолны, хогны сав, түмпэн юу л байгаагаа авчран хувингаар цутгах бороо мэт гоожих усыг тосон шагай шүргэм усыг шавхацгааж гарлаа. Гуравдугаар давхрын айлын усыг багасгаад дөрөвдүгээр давхрын айлдаа туслахаар орцгоож шөнө болтол шавхацгааж байж багасгасан юм.

Сүүлийн жилүүдэд барилгын салбар хөгжиж монголчууд бидний “Энэ хорооллыг орос ах нар, тэрийг чех ах нар барьж өгсөн юм” гэдэг үг хэллэг “Энэ хорооллыг тэр компани, тэр хорооллыг энэ компани барьсан юм” гэдэг үгсээр солигдсон ч өөрийн гараар хийсэн зүйлээс илүү аль нэг гар сунгасан ах нартаа найдаж байх нь илүү мэт санагдах үе ч бас байхыг үгүйсгэхээргүй л байна.
Бид сүүлийн жилүүдэд улс орноо хєгжүүлэх ажлаа хэрхэн зохион байгуулсан билээ? Зах зээлийн нийгэмд дээд сургууль байгуулж ажиллах нь ашигтай, нөгөө талаасаа улс орны хөгжил цэцэглэлтэд хэрэгтэй гэж шуурцгаан 200 шахам дээд сургуультай, хоёр сая гаруйхан хүн амтай улс болж хувираад байна шүү дээ бид. Гэтэл дээд боловсролтой болон төгсч гарсан хүмүүс маань улс эх орны бүтээн байгуулалтын альхан талд нь яваад байна вэ?

Социализмийн хэмээн муучилж дууддаг үед бид боловсролын байгууллагаа ч ирээдүйгээ харан зохицуулж төлөвлөдөг байсан. Хэдийгээр үгэнд ордоггүй, хичээл таслаад байдаг нөхдүүдийг наймдугаар анги төгсөнгүүт барилгын ТМС рүү зайлуулдаг байсан ч мэргэжилтэй тэр л хүмүүсийн улс орны хєгжилд оруулсан хувь нэмрийг үнэлж баршгүй билээ.

Өнөөдөр мэргэжилтэй барилгачдын дундаж нас 49 гэсэн судалгааны дүн гарчээ. Хүний ид ажиллаж хөдөлмөрлөх нас хэд билээ? Үүнээс үзэхэд мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх ажил хүний амьдралын нэг үеэр тоологдох, магадгүй түүнээс ч урт хугацаагаар тасраад байна. Бид үүнийг хэзээ нөхөх бол? Бас хэрхэн?

Аль ч барилгын бригадад очиход мэргэжилтэй барилгачин нэг хоёроос хэтрэхгүй. Бусад нь бүгд тэр хүний хэлснийг дагаж, хийснийг харж сурцгаасан хүмүүс. Тэгж сурсан хүмүүс тэрхүү барилгыг технологийн дагуу барих тал дээр ямар л байгаа бол. “Ленинградад газар хүчтэй хөдөлбөл юу үлдэх вэ?” гэсэн асуултанд “Санкт Петербург үлдэнэ” хэнээн хариулсан зүйр үг бас байдаг. Энэ нь зүгээр нэг хэлсэн үг бус тухайн үеийн барилгын чанарын тухай өгүүлсэн үг билээ. Тэрхүү ордны барилгын шаврын зуурмагт өндөг хүртэл хольж нарийн технологиор барьснаас өнөөг хүртэл хэдэн зууныг дамжин нэгээхэн ч газрын шавар нь ховхроогүй байгаа билээ. Харин бид аливаа зүйлд технологио бариагүйгээс юун дээр алдаж байгаа билээ? Гал гарсан дээрх тохиолдол ч үүний амьд жишээ болов уу даа.

Нэгэн байшингийн дээвэр шатсан энэ явдал тэр байшинд амьдардаг 32 айлын 200 гаруй хүнд л хамаатай юм шиг харагдаж болох ч энэ нэгэн гал биднийг өнөөдөр хаана яваад байгааг, юу хийгээд байгааг, бас монгол хүн хүн чанарынхаа хувьд ямар болчихоод байгааг кино үзэж байгаа мэт л харууллаа.

Монголчууд бид аливаад алдах үедээ хүн хэдий сайн ч хэлэхээс наашгүй, цаас хэдий нимгэн ч чичихээс наашгүй гэдэг үгээр өөрийгөө өмөөрч байгаа ч юм шиг, зөвтгөж байгаа ч юм шиг, өмнө нь хэлчихсэн байсан бол ингэхгүй л байсан юм гэсэн шиг үг хэлдэг зантай. Харин 2005 оны 10 дугаар сарын 13-ны өдөр гарсан энэ гал сайн сайн олон хүнд нэг юмыг хэлээд байгаа юм биш үү дээ?

Гарсан галыг унтраахад нийслэл хотод байдаг гал унтраах арван анги хамтарч байж сая нэг дуусгасан шиг бид аливаад хамтын хүчээр хандах цаг нэгэнт болжээ. Өнөөдөр нэг байранд, нэг орцонд амьдарч байгаа хирнээ дэлхийн хоёрдугаар дайны үед германы хорих лагеруудад үйлчилдэг байсан ”Каждый за себя” уриан дор амьдрахаа болих цаг болжээ.

Хүн төрөлхтөний хөгжлийн ямархуу цаг үед амьдарч байгаагаа ухаарч аливааг нүд хуурах бус уг үндэс сууринаас нь зөв хийх, технологийг нь баримтлах, алсаас төлөвлөгөөтэй хандах цаг нэгэнт болжээ. Энэ бүхний суурь нь боловсролын байгууллагын чанар, шинэчлэл ч байж болох юм.

Монголчууд хамтдаа байхдаа хүчтэй гэдэг сайхан үгийг зєвхєн сонгуулийн сурталчилгаа болгоод зогсмооргүй байна.

Гал гарсан байшингийн
оршин суугч Д.Сүрэнчимэг

Зүйр үг бол манай ард түмний амьдралаар нотлогдон, бидний амьдралын философи болж үр хүүхдээ түүгээр сургаж ирсэн. Гэвч нийгмийн хөлжлөө дагаад, дэлхий нийтийн хөгжлийн хандлагыг дагаад зарим зүйр үгийн хэрэглээг бид бодох цаг нэгэнт болсон мэт санагдах юм.

Зүйр үгийн хүмүүжлийн нөлөө, сургалтын чадамжийг бодолцон зарим хэсэг нь гадны орнуудын бодлогыг тээсээр ирсэнийг бид нэгэнт хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй. Иймэрхүү зүйр үгүүдэд бидний зориггүй, идэвхигүй, мохоо болгон хүмүүжүүлэх, хөгжих боломж нөхцлийг хаах санаа илт мэдрэгддэг төдийгүй түүгээр бид хэдэн үеэрээ хүмүүжиж ирсэн нь бодит үнэн билээ.

 

Ах нь сургадаг
Дүү нь сонсдог
Ах нь сургаж дүү нь сонсохыг хүлээж суусаар бид зориг зүрхтэй, идэвхи зүтгэлтэй олон шинэ, залуу ажилтнуудаа мохоож байгаатай та санал нийлдэг үү? Сургаад байдаг ах нар нь өөрсдөө шаардлага хэр хангаж байгаа бол доо. Хоцрогдсон ах нар сургах нь ч юу бол. Харин ах нар сургах чадвартай байхын тулд өөрсдөө байнга сурч, шинэчлэгдэж байх хэрэгцээ тулгараад байна. Тийм ах нарыг дүү нар хэлүүлэтгүй сонсож л таараа. Эхэлж гарсан чихнээс сүүлд ургасан эвэр урт байдаг нь бас л амьдралын үнэн бөлгөө.

 

Төрийн төлөө
Оготно боож үхэх
Төрийг маань монголчууд бус өөр хүмүүс барьж байсан үед энэ зүйр үг гарсан байхыг бид үгүйсгэхгүй. Төр барихад иргэн бүрийн оролцоо чухал байгаа цаг үед амьдарч байгаа бидэнд эрх барьж байгаа намд үйлчилсэн мэт зүйр үгсээр хойч үеэ хүмүүжүүлсээр. Энэ үгийн хор уршиг нь хүн бүрийн ажилдаа хандах хандлага дээр илэрч гараад байгааг удирдагчид олж харж л байгаа байх даа. Төрийн төлөө оготно боож үхнэ гэсэн сэтгэлгээгээр хойш суусаар идэвхигүй амьдрагчдыг, хүний хойно суугчдыг бид өөрсдөө төрүүлсээр байна. Төрийн төлөө оготно хүртэл боож үхдэг нийгэм л хөгжлийн өндөр түвшинд хүрдэг.

 

Долоо хэмжиж
Нэг огтол
Судалгаа шинжилгээний үндсэн дээр аливаа алхмыг хийх талаасаа энэ зүйр үгийг бид өнөөдөр ч хүлээн зөвшөөрдөг. Гэхдээ байгууллагын хөгжил, хурдны талаасаа үүнийг баримтлаад суугаад байдаг удирдагчид дорхноо хоцрогддог талаас нь харж үзүүштэй л мэт. Тэднийг долоон удаа хэмжих гэсээр байтал аль хэдийн зөв алхмуудыг хурдан хийчихсэн байгууллагууд амжилтанд түрүүлэн хүрэх нь вий гэдгийг бас бодууштай.

 

Жор мэдэхгүй эмчээс
Зовлон үзсэн чавганц дээр
Ийм утгатай зүйр үгэндээ итгэж явсаар ажил хийж байсан туршлагатай л бол сургуульд сурсан эсэх нь хамаагүй мэт болох нь ээ. Гэтэл бидний хүрээд байгаа хөгжлийн түвшин маань жор мэддэг эмчдээ зовлонг нь түргэн үзүүлээд ажил хийлгэх, ажлаа авч явах, хүнтэй ажиллах, хүн удирдах цаашлаад байгууллагыг авч явах ухаанд сургах шаардлага гараад байгааг бид зөв ойлгох цаг нэгэнт болсон байна. Хар “бараашигаар” хүнийг удирдах боломж өдөр ирэх тутам л хавчигдан шахагдсаар байгааг байгууллага удирдаж байгаа хүмүүс ч хүлээн зөвшөөрөх цаг нэгэнт болжээ.

 

Түрүүлж дуугарсан
Хөхөөний ам хөлддөг
Энэ үгийг аав ээж маань том хүний өмнүүр бүү орж дуугарч бай гэсэн утгаар сургадаг байсан. Гагцхүү энэ санаа даамжирсаар өөрийгөө илэрхийлэх чадваргүй, бусдыг аялдан дагагчдыг төрүүлэхэд нөлөөлсөн. Аль ч байгууллагын хурал, цуглаад дээр болдог үйл явцыг саная. Санал бодлоо хуваалцах болоход хүн бүр л дотроо түрүүлж дуугараад яахав, хүмүүс яриад ирэхээр нь л болъё гэцгээн эхний доод тал нь арав шахам минут дуугарцгаадаггүй. Харин түрүүлж дуугарч байгаа хүнийгээ энэ их солиотой нөхөр дандаа л ингэж байх юм хэмээн бодоцгоодог. Яваа яваандаа нөгөө хүмсүүс л түрүүлж босч дуугарахгүй бол болохгүй мэт хүлээцгээдэг. Хурлын цаг дуусахад дуусч барагдашгүй санал гомдол хөвөрцгөөдөг. Ингээд л түрүүлж биш сүүлдэж дуугардаг ухаантнуудаар дүүрэн улс болж хувирах вий дээ.

Эх сайхан монгол хэлээрээ ойлгогдохоор ярьж, санаагаа солилцох, мэдээлэл түнгээх тал дээр хүн бүр л нэгийг бодож явдаг болсон цаг үетэй давхцан Удирдлагын Академи ирээдүйн докторууддаа монгол хэлээрээ хэрхэн зөв найруулан харилцах тухай монгол хэлний эрдэмтэнтэй ярилцах боломж олголоо.

Ярилцлагын үеэр Буянтогтох доктор “Манайхан иргэний боловсролтой байх ёстой. Манайхан аливааг харж байгаад тэднийд тийм юм байгаа гээд л дуурайгаад аваад байх юм. Дэлхийн хөгжилтэй хөлөө нийтүүлнэ гээд л байх юм. Бид хөгжлийг нь гүйцэхгүй шүү дээ. Харин амдаж л очих хэрэгтэй. Тэгэхээр бид өөрөөр сэтгэх хэрэгтэй. Бид тэдний хийсэн бүхнийг араас нь дагаад бузар булай бүхнийг дагаж хийхийн оронд өөр маягаар өөдөөс нь амдаж гүйцэх л шаардлагатай болж байна” гэж хэлсэн санаа сэтгэлд их л ойр буулаа.

Үнэхээр бид аливааг дагаж дуурайна гэвэл суурин иргэншлийн 200 жилийн түүх, туршлагатай ард түмний хоёр зууны насыг бас наслах хэрэг гарах байх аа. Харин эрдэмтний хэлснээр амдах маягаар, өөрөөр сэтгэх нь чухал байх аа. Тийм чадалтай чадвартай залуус манайханд олон бий, бий болно гэдэгт ч итгэж байна.

Буянтогтох багшийн ярьсан санаануудаас бас нэгэн сонсууштай байсан зүйл нь үндэсний хэлнийхээ хажуугаар гадаад хэлийг чимээгүй л заах ёстой. Уг нь бид үндэснийхээ хэлийг илүү заах ёстой гэсэн санаа байлаа. Үнэхээр гадаад хэл сурах нь чухал гэдэгтэй хүн бүр санал нийлдэг ч “үндэсний хэлээ сайн мэдэх” гэсэн дөрөвхөн үгний цаана эх оронч үзлээс эхлээд монгол хүн бүрийн хүсч мөрөөдөж байдаг сайхан бүхний үр нь оршдогийг бас нэг бодууштай мэт.

Монголын Төмөр замын хүүхдийн байгууллагын захиалгаар төмөр зам дагасан цэцэрлэгийн эрхлэгч, багш, ажилтнуудтай Стрессгүй амьдарцгаая” сэдвээр ярилцах боломж гарлаа.

Ярилцлагын үеэр бид нар бүгдээрээ үнэхээр их стресстэй байна гэж байсан хүмүүс стрессийн зэрэглэлийг тогтоох тестээр ямар ч стрессгүй амьдарч байгаа нь тогтоогдлоо. Ингээд тэд стресс гэж ойлгоод байсан зүйлээ өөрөөр харахаар боллоо.

Миний хувьд улс орны ирээдүйн эздийн суурь хүмүүжлийг тавьж өгч байгаа сургуулийн өмнөх боловсрол олгодог хүмүүс стрессгүй ажиллах нь юу юунаас чухал гэж бодож явдаг. Хүний хүн болох төлөвшлийн 70 хувь нь 7 хүртлэх насанд тогтдог болохоор бид үүнд их анхаарах ёстой.

Бид ажил хийх чадвартай, мэдлэгтэй хүн, мэргэжилтэн гээд л насанд хүрчихсэн хойно нь хүмүүсийг өөрчлөх сургах, мэргэшүүлэх тухай их ярьдаг. Харин тэр хүний бүх насны амьдралын 70 хувийг шийдддэг сургуулийн өмнөх боловсролын асуудлаар ярьдаг хүн хэд билээ?

Энэ тухай яриад ирэхээр эвэртэй туулай үзсэн мэт болдог мэргэжлийн хүмүүс ч бий. Үгүй дээ л бидэнд өнөөдөр цэцэрлэгт яваа хүүхдээ юун дээр суулгаж ямар орчинд байлгах вэ гэсэн орчны стандарт ч байхгүй шүү дээ. Үүнийг хийх тухай ярихаар мэргэжлийн хяналтын байгууллагын нөхдүүд бид үүнийг чинь хийчихсэн, одоо батлуулах л үлдээд байна гэдэг. Үнэхээр хийсэн зүйлийг нь үзэхээр 20 жилийн өмнөх бичиг баримтуудаас хуулаад тавьсан 22 хуудас материал бий нь үнэн. Даанч түүн дээр батлаад тавьчих, баталсан хойноо мөрдөөд явчихаар зүйл бараг үгүй байсан.

Бид хичнээн тансаг өндөр барилгууд бариад суурь муутай бол улсын комисст өгөхөөс өмнө нураад унадаг туршлагыг нүдээрээ үзсэн хүмүүс. Энэ алдаагаа хүн ардынхаа оюун ухаан дээр үл анзаарагдам байдлаар туршаад байгаа нь уйтай.

Өчигдөр нийслэлийн бага, дунд, сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагуудын удирдах ажилтнуудын зөвөлгөөн боллоо. Уг зөвөлгөөнөөр боловсролын байгууллагад ажиллаж байгаа багш сурган хүмүүжүүлэгчид эх орныхоо ирээдүйг бэлтгэхэд тулгамдаж байгаа асуудлуудаар санал бодлоо солилцсон юм. Уг зөвөлгөөний үеэр зорилго нэгтнүүдтэйгээр санал бодлоо ярилцах завшаан олдслныг хэлэх ялдамд үүнийгээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр дамжуулан нийт багш, энэ системд мөр зэрэгцэн зүтгэж яваа хамтрагчидтайгаа хуваалцах гэсэн юм.

Боловсролын салбарын бүтцийг өөрчлөх, сайжруулах, төгөлдөржүүлэх талаар нэлээд олон арга хэмжээ авч байсныг бид мэднэ. Үүний нэг нь хорооллын дунд орших сургуулиудыг чиглэл чиглэлээр нь нэгтгэн бага, дунд, ахлах сургуулийн суурийг тавьж байсан цаг саяхан. Гэтэл энэ тогтолцоо маань хэр амжилттай хэрэгжиж байна вэ гэдэг талаар нэг ч хүн нэг ч үг дуугарахгүй байсаар арван хоёр жилийн тогтолцоо руу шилжин орох тухай ярьж эхлээд байна.

Бусад орнуудын арван хоёр жилийн тогтолцоотой сургуулиудын туршлагуудыг харж байхад нэг зүйл анхаарлыг минь туйлын их татсаныг зорилго нэгтнүүддээ хэлэх гэсэн юм. Энэ санаа нэлээд хэдэн улсад хэрэгждэг ба Герман улсын боловсролын тогтолцооны жишээн дээр харахад, ойлгоход, хэрэгжүүлэхэд хамгийн оновчтой гэж ойлгодог. Тэд хүүхдийг нэг дүгээр ангид орсон цагаас эхлэн сургуулийнхаа нийгмийн ажилтны тусламжтайгаар ажиглалт судалгаа хийсээр зургаа дугаар анги төгсөхөд нь чадвар, мэдлэг, ирээдүйн боломжоор нь “ангилна”.

Сурлагын үзүүлэлт болон төлөвшилтөөрөө доогуур түвшний хүүхдүүд долоо дугаар ангиасаа нэг сургуульд сурдаг ба эдгээр хүүхдүүд ирээдүйд мэргэжлийн ажилчин анги болж өсдөг. Мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх сургуулиудад амьдралд нь тэр бүр чухал шаардлагатай биш математик, хими, физик гэх мэтийн хичээлүүдийг хялбаршуулан зааж сургуулиа төгсөнгүүт л ажлаа хийгээд, амьдралаа аваад явчих боломжтой мэдлэг чадварыг эзэмшүүлдэг.

Харин дундчууд буюу сэтгэлгээний хувьд хоцрогдоод байдаггүй, хичээл сургалтын үзүүлэлтүүд нь тийм ч бага биш хүүхдүүд инженер бэлтгэх сургуульд цугларан суралцдаг. Инженерүүдийн /нийтлэг нэрээр нь авлаа/ хувьд арай өндөр шаардлага тавьдаг ба нийгмийн бас нэгэн давхаргыг багаас нь бэлддэг байна.

Бидний хувьд вүүндэркинд хэмээн нэрлэх дуртай гоц авьяастай буюу онцчууд бас өөр сургуульд сурдаг ба энэ хүүхдүүдээс улс эх орны ирээдүйг гардан явч явах хүмүүс төрдөг. Хамгийн дээд ангиллын буюу гоц авьяастнуудын хувьд нийгмийн элитүүд бэлтгэгдэж байгаа утгаар нь үнэхээр өндөр шаардлага тавьдаг. Эдгээр сургуулийг төгсөгчид хуульч, эмч, багш бэлтгэх их дээд сургуулиудад элсэн суралцах боломжтой байдаг. Нөгөө талаасаа ижил түвшний хүүхдүүд хамт сурч байгаа болохоор манлайлал гэдэг жинхэнэ утгаараа хэрэгжих боломж бүрддэг.

Өнөөдрийн манай нөхцөлд нэг ангид сурч байгаа хүүхдүүдийн сурлага, төлөвшил өөр өөр байна. Огт юу ч сурдаггүй, эсвэл хүсдэггүй, бусдаасаа хуулсаар байгаад сургуулиа төгсөж байгаа сурагч, хот улсын төдийгүй олон улсын олимпиадын аваргатай мөр зэрэгцэн сууж л байдаг. Гэтэл энэ нь хуулж байгаа хүүхдэд боломж олгож байгаа харагдавч энэ нийгмийг удирдан авч явах элитүүдийг бэлтгэх ажилд саад болох төдийгүй, улмаар ямар ч идэвхигүй байдлыг хүүхэд байхаас нь л бий болгож, үлбэгэр сулчууд эсвэл зальт аргатнуудын эгнээг өргөжүүлсээр.

Германы боловсролын тогтолцоог Монгол улсын ерөнхий боловсролын тогтолцоо руу хөрвүүлэх гэж төсөөлье. Хүүхдүүдийг “ангилах”, дараагийн шатны сургуулиудад хуваарилахдаа нийгмийн ажилтнуудын саналыг голлон харгалздаг ба тэд ч үнэхээр нийгмийн нэгэн иргэнийг бэлтгэх ажлыг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж чаддаг. Манай улсын хувьд сүүлийн жилүүдэд бэлтгэж гаргаад байгаа нийгмийн ажлтнууд маань хүүхдээ таньж хуваарилах чадвар нь хэр байгаа бол доо? Зөвөлгөөн дээр хэлж байсанчлан мэргэжлийн хүн ажиллах ёстой гэсэн далбаан дор ажлаа мэддэг нэгнийг нь халчихаад огт мэргэжлийн биш, танил тохойгоор сонгосон хүмүүсийг ажиллуулаад байвал улс орны ирээдүйн сонголтыг арын хаалганы гэгддэг чадвар муутай нөхдүүдийн гарт атгуулах мэт.

Мэдээж зургаа дугаар анги төгсмөгц хууваарилсан хуваарь хатуу, хөдөлшгүй зүйл биш. Дээд ангиллын сургуульд сурч байгаа хүүхэд тааруу суралцвал доод ангиллын сургууль руу шилжих, доод ангиллын сургуульд сурч байгаа хүүхэд амжилттай сайн суралцвал дээд ангиллын сургууль руу шилжин орох боломж бүрэн нээлттэй байх нь бидний ярьдаг “тамын тогооны үлгэр”-ийг саармагжуулах арга ч байж болох юм. Чадвартай хүүхдийг идэвхи чармайлт гаргадаггүй “нөхдүүд”-ээс эртхэн салган авч, шахаж шаардаж хөгжүүлэхгүй байсаар чадлыг нь мохоож орхидог төдийгүй тэдний далбаан дор явагчдыг бас бойжуулсаар байдаг. Том болохоороо “Энэ манай ангид байсан нэг тааруу л амьтан байсан даа хөөрхий, одоо л их овойж оцойж гэнэ” хэмээн шинэхэн сонгогдсон сайдыг ч юм уу өөлөн ярих нэгэн болж төлөвшдөг. Алтны дэргэдэх гууль шарладаг хэмээх зүйр үгийг өвөг дээдэс маань сайныг дагаж сайн бол гэдэг утгаар нь хэрэглэж сургасаар ирсэн. Гэтэл өнөөдөр манай орны хөгжил гуулины дэргэдэх алт нь гунддаг тогтолцоотой байсаар байна.

Уг зөвөлгөөн дээр нэлээд дэлгэрэнгүй яригдсан бас нэг асуудал бол багшийн ёсзүй, нэр хүндийн тухай сэдэв байсан. Энэ асуудлыг боловсролын өнөөдрийн тогтолцоонд багш гэдэг хүнийг хэрхэн бэлтгэж байгаагаас эхэлье. Хамгийн сайн хүүхдүүд СЭЗДС, МУИС, ЭМШУИС гэх мэт сургуулиудад элсэн орох гэж өрсөлддөг. Тиймдээ ч эдгээр сургуулиудын элсэгчдийн босго оноо өндөр байдаг. Үнэхээр чадалтай нь ч тийшээ ордог байх. Нийслэлийн 6 дугаар сургуулийн захирал намрын нэгэн хурал дээр “Энэ жил манай сургуулийн нэг ангиас 12 хүүхэд Анагаах ухааны их сургуульд орсон нь үнэхээр бахархалтай” гэж ярьж байх юм. Босго оноо өндөртэй сургуульд нэг ангиас олон хүүхэд орж байгаа талаасаа харвал зүйтэй, бахархам амжилт мэт. Гэтэл яг хэлэлцэж байгаа асуудлаар тулгамдаад байгаа хүндрэлийн талаас нь харвал энэ захирал маань юу ярьчихав аа? “Манай сургуулийн нэг ангиас л гэхэд 12 хүүхэд Багшийн их сургуульд орсон” гэж бахархвал шоолуулах байсан л даа.

Дээр дурьдсан сургуулиудад орж чадаагүй хэсэг нь бусад сургуулиуд болон хувийн их дээд сургуулиудад орцгоодог. Ингэж ингэж хамгийн сүүлд үлдсэн хүүхдүүдээс тэр дундаа ихэнх нь орон нутгаас МУБИС буюу багшийн их сургуульд элсэн ордог. Эндээс л бидний яриад байгаа багшийн нэр хүнд ёсзүйн асуудал эхэлж байгаа юм.

Бидний санаа авах гээд байгаа Германы хувьд багш бэлтгэдэг их дээд сургуульд зөвхөн хамгийн дээд ангиллын ЕБС төгссөн хүүхдүүд л элсэх эрхтэй байдаг. Нэгдүгээр сургуулийн тооны анги төгссөн гэж хэлэхэд бидний хандлага ямар байдаг билээ? Яг л үүн шиг нэр хүндтэй хүмүүсээс улс эх орныхоо ирээдүйг бэлтгэдэг хүмүүс болох багш нарыг бэлтгэх ёстой баймаар. Энд зөвхөн зөв тогтолцооны асуудал л байгаа гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй. Бидний явж ирсэн буруу хэмээн шүүмжлэгддэг боловсролын тогтолцоо социалист нийгмийн тогтолцоо шигээ халагдах цаг болчихсон. Олон тааруу нөхөд нийлээд хаашаа явахаа шийдэж чадахгүй маргалдаж байхаар цөөн ч болов ухаантайнхаа үгийг сонсоод холхон, хурдхан алхах боломжийг боловсролын тогтолцооноосоо эхлээд хангаж өгөх цаг нэгэнт болжээ.

Бид арван жилийн сургалтын тогтолцоог арван хоёр жил рүү шилжүүлж байгаа практик үйл ажиллагаанаас харахад 10 жилд заадаг байсан агуулгыг арван хоёр жилд хуваагаад, тараагаад тавьчих гээд байгаа мэт хар буугаад байгаа болохоор жирийн иргэний хувьд, боловсролын салбарт ажилладаг хүний хувьд өр өвдөж санаж бодож байгаагаа хуваалцах хүсэлтэй байсан юм.

Бидний ярилцсан бас нэгэн чухал асуудал бол хүүхдийн байгууллагын орчны стандартын асуудал байлаа. Хүүхэд сургаж хөгжүүлэх боломжийг үл харгалзан хүссэн бүхэн цэцэрлэг нээж ажиллуулдаг моод дэлгэрээд байгааг бид бүгд мэднэ. Үнэхээр гэрийнхээ нэг өрөөг “Энэ бол манай цэцэрлэг” гээд байгаа хүмүүсийг харахад хэцүүхэн л санагддаг. Гэхдээ цэцэрлэг нээгээд хавь ойртоо байгаа хэрэгцээг хангачихаж байгаа хүмүүсийг буруутгахад хэцүү. Учир нь цэцэрлэг гэж ийм юм байна гээд заагаад өгчихсөн дотоод, гадаад орчны стандарт /бага дунд боловсролын сургалтын агуулгын стандарт л байдаг/ өнөөдөр манайд байхгүй шүү дээ. Тэгэхээр чинь гэрийнхээ ширээний хөлийг тайраад хүүхдийн ширээ болгоод тавьчихсан байхад хэлэх үг бидэнд бий билүү?

Мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд дээрх асуудлыг “Хүүхэд, өсвөр үеийнхний сургалт-хүмүүжлийн байгууллагын үйл ажиллагаанд мөрдөх эрүүл ахуйн үлгэрчилсэн дүрэм” нэртэй арав гаруй жилийн өмнө Эрүүл ахуй халдвар судлалын улсын Ерөнхий байцаагчийн баталсан бичиг баримтаар зохицуулдаг. Арай шинэ нь энэ шүү. Салбарын сайдын хувьд гэвэл 1985 оноос хойш энэ талаар стандартын хэмжээний дүрэм журам огт гаргаагүй байна. БНМАУ-ын Эрүүлийг хамгаалах яам, Ардын боловсролын яамны сайдын 1985 оны 9 дүгээр сарын 10-ны өдрийн 140/217 тушаалаар баталсан “Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн /ясли, цэцэрлэг-яслийн цэцэрлэг/ байгууллагын ариун цэврийн дүрэм” /Индекс Дм-ХөүЭА-1086-85/-ээр өнөөдөр үйл ажиллагааг хянан зохицуулдаг. Энэ дүрэмтэй зэрэг төрсөн хүүхэд өнөөдөр 22 настай. Бараг өөрөө хүүхэд төрүүлчихсэн ч байгаа. Гэтэл бид чинь улс орныхоо ирээдүйг бэлтгэх уурхай болсон газруудаа ямар байлгах ёстой гэдэг талаар сүүлийн хорин жилд огт тоосонгүй. Энэ бол хүний амьдралын нэг үеэр тоологдох хугацаа. Сонгуулийн хугацаагаар бодвол 5-6 сонгуулийн хугацаа!

Мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд хувийн хэвшлийн байгууллагуудыг шалгах, хянах болохоор дээрх бичиг баримтын нэрээр далайлгадаг. Яг тэр дотоод орчны стандартаа гаргаад ир гэхээр үзүүлэх зүйлгүй л байдаг. Бид үүнийг хийж байгаа гэсээр таван жилийн нүүрийг үзээд байна. Үнэхээр 2002 онд эхэлсэн сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын орчны стандарт гэсэн нэр бүхий стандартын төсөл нэртэй дээр дурьдсан ариун цэврийн гэхчилэн олон дүрэм журмуудыг бүгдийг нэг дор хуулаад биччихсэн 22 нүүр бүхий баримт бичгийн төсөл хийгдээд таван нас хүрч байгаа нь үнэн. Гэхдээ өнөөдөр хэрэглээ, шаардлага хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа билээ дээ.

Бид, манай боловсролын салбар нийтээр ижил тэгш тааруу боловсрол эзэмшүүлэхийн төлөө махран зүтгэх бус зөв тогтолцоог нь бүрдүүлж өгөөд хувь хүний хэрэгцээ, сонирхол, хүсэл тэмүүлэлд нь нийцсэн боловсрол олгох зөв замыг сонгох нь 12 жилийн тогтолцоонд шилжих гэж байгаа энэ үед юу юунаас чухал байна. Бага дунд боловсрол нэртэй, бага жаахан боловсрол яах вэ гэсэн сэтгэлгээндээ баригдалгүй боловсролын хэмээх томоохон системээ аврах цаг нэгэнт болжээ!

Бас нэг асуудал бол хүүхдийн гэх тодотголтой бүхнийг хурааж авдаг, зарж борлуулдаг эсвэл тэдэнд зориулж гар сунгах дургүй явдал юм. Хүүхдийн байгууллагын тоглоомын талбайн асуудлыг энд хөндөж байна. Тэдэнд зориулсан тоглоомын талбай байгуулахаар харьяа дүүргийн Газрын алба зэрэг албан ёсны замаар хөөцөлдөхөд нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгаж байж асуудлаа шийдүүүл гэсэн хариуг арван сарын дараа өгөх юм. Нийслэл хот 6-8 дүүрэгтэй. /байрлалын хувьд салгаж үзвэл/ Тэгэхээр дүүрэг дээр очоод 10 сарын дараа хариу ирдэг бичиг нийслэл дээр очихоор хариу нь иртэл дор хаяад зургаа дахин их хугацаа зарах байх. Тэгэхээр манай хүүхдүүд ойрын 5-6 жилдээ тоглоомын талбайтай болох найдвар алга байна хотын дарга аа!!! Хүүхдүүд яахав гэсэн сэтгэлгээндээ баригдахаа больж тэдний тухай, улс эх орныхоо хойч ирээдүйн тухай ул суурьтай бодох, хөдлөх цаг нэгэнт болжээ дарга нар аа!!!

Р.АМАРЖАРГАЛ : Ном унших миний арга барил

Уншмаар ном зохиол олон байдаг ч бололцоо хязгаарлагдмал юм. Тиймээс энэ их мэдээллийн урсгалыг үр ашигтай зохицуулж байхын тулд надад нэг систем хэрэгтэй болдог. Би өөрийн гэсэн системтэй бөгөөд түүнийгээ та бүхэнтэй хуваалцъюу гэсэн юм. Гэхдээ нэг зүйлийг тодруулж хэлэхэд, миний ном унших арга барил бүрэн төлөвшсөн гэвэл үгүй л дээ, тодорхой нөхцөл байдлаас хамааран би үе үе өөрчлөлт оруулдаг. 

Миний хувьд ном хэрхэн унших арга барилын асуудал бараг 20-иод жилийн өмнөөс босож ирсэн. Тухайн үед зөвлөлтийн бараг бүх хэвлэлийг захиалан уншдаг, номын дэлгүүрт гарч байгаа, сонирхол татсан бараг бүх номыг худалдан авдаг байлаа. Ном ч хямд байж дээ. Оюутан байхдаа цуглуулсан номын тоо бараг 3 мянга хүрч байлаах. Харин Г.Поповын хувийн зохион байгуулалтын тухай номыг уншаад номтой харьцаж байгаа арга барилаа өөрчлөх хэрэгтэй юм гэдгийг ухамсарласан юм. Дараа нь амьдрал өөрөө ч шахаж эхэлсэн. Гэр бүлтэй, хүүхэдтэй болохоор тэр болгон харагдсан номоо авах санхүүгийн чадвар ч хомсдож, цаг зав ч багасаж, өөрийн эрхгүй сонголт хийх хэрэтэй болсон. Тэгээд л хамгийн гол асуудал болох ҮР АШИГТАЙ УНШИХ асуудал босч ирсэн дээ.

Хамгийн түрүүнд  уншиж байгаа номоо ангилж эхэлсэн. УНШИХЫГ ХҮСЭЖ БАЙГАА номнууд, УНШИХ ЁСТОЙ номнууд гэж. Энд би нэг зүйлийг тодотгомоор байна. Ном гэж бичээд байгаа зүйлдээ бас сэтгүүл, сонинуудыг багтааж байгаа юм шүү. Хүсдэг зүйл дотор хэд хэдэн сэтгүүл, номнууд багтдаг байсан бөгөөд захиална, эсвэл худалдан авна. Харин одоо тэр болгон захиалж, худалдаж авах шаардлага багассан. Учир нь миний тогтмол сонсдог 103.1 FM-ээс BBC-г сонсоход, мөн кабелийн телевиз, CNN, BBC, Bloomberg зэрэг сувгуудыг үзэхэд л хангалттай болж. Шаардлагатай мэдээллээ ер нь авчихдаг. Хэрэв дахин давтаж, тодруулж  харах шаардлагатай бол интернэтээс харчихна. Энэ хамгийн үр ашигтай бөгөөд ачаалал багатай арга барил гэж боддог. 
Нөгөө талаас миний унших ХҮСЭЛТЭЙ болон ЁСТОЙ номнууд голдуу давхарддаг учраас бас ч гэж амар. Гэхдээ энэ хоёрыг унших арга техникийн хувьд бол ялгаатай. Уран зохиолын номонд илүү амралт талаас нь ханддаг учир хэвтэж байгаад шимтэн унших бололцоотой. Мөн түүхийн болон баримтат, адал явдалт зохиолуудыг ч иймэрхүү байдлаар уншина. Би нэг онцлогтой. Шинэ болон хуучин уран зохиолын номнуудыг зэрэг зэрэг уншдаг. Голдуу тухайн үеийн настроение ямар байгаагаас хамаараад чухам алийг нь барьж авах вэ гэдгээ шийднэ. 

Харин унших ёстой номнуудаа маш сайн бодож байж сонгодог. Голдуу мэргэжлийн шинжтэй номнууд байдаг л даа. Сонголт хийхдээ хамгийн түрүүнд номны гарчиг, хэвлэгдсэн он, зохиогч зэргийг нь харна. Хуучин оны бөгөөд зохиогч нь тухайн салбартаа ямар нэгэн байдлаар нэр нь гараагүй номыг бараг уншихгүй дээ. Тухайн салбарт миний мэдэхгүй, сонсоогүй зүйлийг хэлээд байх хүн ховор л доо. Номны гарчигаас харахад ерөнхий логик гарч ирнэ. Тэнд анхаарал татсан ямар нэгэн зүйл байвал номныхоо аннотацийг харна. Мөн сүүлийн үеийн номнуудын өвөр талд нь бусад хүмүүс санал, бодлоо илэрхийлсэн байдаг тул түүнийг нэг гүйлгэхэд зүгээр. Бас хавчуулсан ном зүйг ч харна.

Би сүүлийн үед бас нэг арга хэрэглэдэг болсон. Тухайн номыг унших ёстой хүмүүстэй холбоо барин тухайн номны үндсэн санаа, дэвшүүлж буй үзэл зэргийг асуудаг болсон. Энэ маш их цаг хэмнэдэг юм л даа. Ер нь хүнээс юм асуухад буруу юм байдаггүй шүү дээ. Нэрэлхээд байх огт хэрэггүй юм билээ. 

Тэгээд уншмаар бол харин ч нэг сууна даа. Болж өгвөл хэн нэг нь саад болохгүй цаг, орон зайг сонгох нь зүйтэй. Би голдуу л орой үдэш суудаг. Тухайн номыг уншихдаа заавал үзэг, харандаа, дэвтэр дэргэдээ тавина. Ууг нь өөрөө худалдаад авсан ном бол энд тэнд нь хамаагүй санаа бодлоо тэмдэглээд байж болно. Би нэг хэсэг тэгдэг байсан. Харин социализмын үед нэг удаа номон дээр хийсэн тэмдэглэлийг маань нэг нөхөр үзээд, хувьсгалын эсэргүү зүйл бичсэн байна, энээ тэрээ гэж матаад зөндөө юм болсноос хойш тэр болгон тэмдэглэл хийхээ больсон.

Зарим хүмүүс номноос тэмдэглэл хийхдээ нэр, гарчиг, хаяг зэргийг сүрхий тэмдэглэдэг юм билээ. Би харин үүнд нэг их ач холбогдол өгдөггүй зантай. Учир нь ном нь голдуу минийх байдаг, тэгээд ч ерөнхий логик, үндэслэл зэрэг нь илүү чухал байдаг учраас тэр болгон номынхоо данныйг хөтлөөд байх албагүй. Харин судалгаа шинжилгээний ажил хийж байгаа үедээ номынхоо данныг зайлшгүй хөтлөх хэрэгтэй л дээ.

Эхлээд маш хурдан, “шүүрдэж” байгаа мэт номоо харна. Дараа нь тэндээс тэмдэглэсэн хэсгүүдээ эргэж хараад, зурж эхэлнэ дээ. Тэгээд ойлгохгүй байгаа зүйлээ дэвтэр дээрээ бичээд, тэмдэглэж эхэлнэ. Дэвтэрт тэмдэглэл хөтлөхдөө голдуу схем хэлбэрт оруулах гэж оролддог. Юу хаанаас урган гарч, хаана хүрч байгаа зэргийг схемд оруулах нь дараа харахад надад тун амар байдаг юм. Ер нь бидний үеийнхэн оюутан байхдаа конспект их хийдэг байлаа (одоо нэлээд боловсронгуй болсон байх л даа). Унших, тэмдэглэх, схем хөтлөх явцад янз бүрийн санаа орж ирнэ, түүнийгээ дор нь тэмдэглэж авах хэрэгтэй. Гэхдээ өөрийн санаа гэдгээ бусдаас ялгарах хэлбэр оруулах нь зүйтэй юм шүү. Би бол голдуу цаасныхаа баруун талын 1/3-д өөрийн санаагаа тэмдэглээд сурчихсан юм. 

Уншиж байгаа зүйлээ сайтар ойлгоход тус болдог нэг зүйл бол асуулт юм. Ойлгогдоогүй зүйлдээ заавал асуулт тавьж байх хэрэгтэй. Ойлгогдож байгаа ч дараа нь эргээд харна, ямар нэгэн байдлаар үргэлжлүүлнэ гэж бодож байвал бас асуулт хэрэглэж болно л доо. Дараа эргээд үзэхэд асуултаа өөрчлөх, шинээр томьёлох зэрэг шаардлага үүсдэг бөгөөд тэр хэмжээгээр материал шингэж, өөрийн болж байдаг юм. Энэ явцад бас ШИНЭ САНАА ихээр төрдөг.
–    Зарим нэгэн чухал хэсгийг бараг өгүүлбэрийн зохион байгуулалт талаас нь задлах хүртэл уншдаг бөгөөд заримдаа чангаар дуудаж уншдаг. Харах, сонсох сенсороо давхар ажиллуулж байгаа санаа юм л даа.
–    Тэмдэглэл хөтлөж байхад хамгийн гол нь цаасаа дугаарлах хэрэгтэй бөгөөд цаасныхаа нэг талд л бичих хэрэгтэй. Дараа нь зэрэгцүүлээд харах зэрэгт үзэг харандаагаар хэд хэдэн хуудас дээрх зүйлийг холбох зэрэгт тустай байдаг юм.
–    Тэмдэглэл хөтлөж дуусаад нэг хэсэгтээ орхидог. Дараа нь хэд хоногийн дараа, гэхдээ хоёр долоо хоногоос хэтрүүлэлгүй, эргээд нэг харахад арай ондоо шинээр харагддаг бөгөөд тодруулах зүйл байвал эргээд номондоо хандаж тэр хэсгийг үздэг. Тэгээд анхны тэмдэглэлийнхээ конспектийг хийнэ дээ. Болж өгвөл хамгийн ихдээ гурван нүүрэнд багтаахыг хичээнэ. Үүний дараа материал “минийх болсон” гэж үздэг. 

Сүүлийн үед хамгийн эцсийн конспектоо компьютерт хийдэг болсон. Хадгалахад амар юм билээ. Харин хадгалахдаа түлхүүр үг оруулах, аль хавтаст хийх зэргээ анхаарах ёстой байдаг. Цаг хожно. Анхнаасаа компьютерт оруулах гэж нэг хэсэг оролдсон л доо. Гэхдээ миний  бичгийн хурд нэг их өндөр биш, тэгээд ч механик шинжтэй болоод байхаар нь гараараа эхлээд биччихдэг. Бас арай ойр, дөт байгаа юм шиг санагддаг юм. Тэгээд ч компьютерт схем, зураг оруулах нь цаг аваад байдаг л даа. 
Харин сүүлийн үед mind manager програм надаад нэлээд таалагдсан учраас түүнийг хэрэглэж эхлээд байгаа. Хагас жилийн дараа хэр үр дүнтэйг хэлнэ. 

Зарим нэгэн сэдвээр яриа лекц хийх, статья бичих, илтгэл тавих гэх мэт хэрэгцээ надад байнга гарна. Энэ нөхцөлд тухайн сэдвээр нэлээд хэдэн материал унших ёстой болно. Ингэхдээ хамгийн гол нь уншиж байгаа зорилго тодорхой байх ёстой. Би яах гэж уншиж байгаа билээ, юу хийж байгаа билээ гэдгээ мартаж болохгүй. Мартвал хамаг цагаа алдана л гэсэн үг.

Хүн бүрт л иймэрхүү лекц, илтгэл, презентаци хийх шаардлага гардаг байх. Хамгийн эхний ажил нь мэдээж хэрэг МАТЕРИАЛ ЦУГЛУУЛАХ. Би хамгийн түрүүнд интернэтээс тухайн сэдвээр юу байгааг хайдаг. Тэндээс GOOGLE зэрэг хайлтын системд шилжиж, арай тодруулсан хайлт хийнэ. Түүний дараа EBSCO, JSTOR зэрэг хайлтын систем ашиглан хайлтаа үргэлжлүүлж, хэрэгцээт материалаа олдог л доо. Судалгаа шинжилгээний ажил хийх гэж байгаа хүн бүр энэ системийг төгс мэддэг байх хэрэгтэй болов уу. Ажил маш их хөнгөлдөг юм.

Тэгээд болж өгвөл 5-7 хэтрэхгүй материал сонгож аваад уншиж эхэлнэ. Бас л харандаа, үзэг, цаас хэрэгтэй. Уншиж байхдаа би юуг хайгаад билээ гэсэн шалгуураар уншина. Илүү дутуу зүйлд цаг зараг эрхгүй уншдаг. Дээр өгүүлсэн шиг тэмдэглэл хөтөлнө. Их хялбархан явдаг юм.

Эцэст нь хэлэхэд ном гэдэг агуу зүйл. Түүнийг хүндэтгэж, өөрийгөө хүндэтгэж байж л толгойнд юм орно. Тэгээд уншигч танд амжилт хүсье. 

(Дугаар №36) Алтангадас сэтгүүл