creativemongolia

Category: human-development

  • Т.БАТТУЛГА- Арьсан авдар урлал

    Арьсан урлал бол Монголчуудын уламжлалт урлагийн нэг төрөл юм. Ингээд арьсан урлалын талаар Монголын Урчуудын эвлэлийн гишүүн, Арьсан урлагийг хөгжүүлэх холбооны тэргүүн, Соёлын тэргүүний ажилтан Т.Баттулгатай ярилцлаа.

    -Та өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулахгүй юу?

    -1967 онд Налайх дүүрэгт төрсөн. Налайхын ерөнхий боловсролын нэгдүгээр арван жилийн сургууль төгсч Дүрслэх урлагийн дунд сургуульд элсэн орсон. Ингээд Доржсүрэн багшийн удирдлага дор Арьсан урлагийн чимэглэгч, зураач мэргэжлээр төгссөн. 20 гаруй жил арьсан урлалаар уран бүтээлээ туурвиж явна даа.

    -Арьсан урлалын гол түүхий эд нь мальн арьс, шир. Арьсаа өөрсдөө бэлддэг үү эсвэл боловсруулсан бэлэн арьс хэрэглэдэг үү?

    -Манай улс мал аж ахуйн орон учраас арьсан урлал хөгжих бүрэн боломжтой. Арьс, ширний маш өргөн сонголттой. Хуучин нийгмийн үед Арьс ширний үйлдвэрийн нэгдэл гэж байсан. Тухайн үед боловсруулсан арьс худалдан авах боломж хомс. 1990 оноос чөлөөт зах зээлд шилжсэнээр Арьс ширний үйлдвэр хувьчлагдан хувийн жижиг үйлдвэрүүд бий болсон. Одоогийн байдлаар 20 гаруй арьс ширний хувийн үйлдвэр ажиллаж байна. Эдгээр үйлдвэрт захиалга өгч боловсруулсан арьс худалдан авдаг.

    -Манай арьс ширний үйлдвэрүүдийн боловсруулалтын чанарыг гадаад улсынхтай харьцуулбал хэр байдаг вэ?

    -Боловсруулалтын хувьд муу биш, болхи түвшинд байгаа. Болхи тусмаа л чанартай байдаг. Гадаадад арьсыг сайн боловсруулснаар нимгэрч чанар мууддаг. Арьсыг зүйж залган томоохон бүтээл хийхийн тулд маш их хөдөлмөрлөх шаардлагатай. Ер нь, арьсан урлагт том хэмжээтэй бүтээл хийнэ гэдэг хэцүү л дээ. Манай холбооны уран бүтээлчид цэвэр Монгол малын арьсыг уран бүтээлдээ ашигладаг. БНСУ, Хятадад боловсруулсан арьс хэчнээн гоё байсан ч Монгол арьсны чанарыг гүйцэхгүй. Хамгийн гол нь уран бүтээлийг боловсруулсан арьсаар хийх нь чухал. Түүхий арьсаар уран бүтээл хийж, чийглэг оронд үзэсгэлэнгээ гаргахад үнэр танар ороод юун хүн үзэх манатай болдог юм. Сүүлийн үед түүхий арьсаар хүүхэлдэй хийж байна. Түүхий арьсаар хийсэн эд дурсгалын зүйлс чийглэг оронд очвол үнэр ордог учраас уран бүтээл хийх нь сайн зүйл биш.
    Би 2007 онд БНСУ-ын Чэжү аралд зургаан сарын турш уран бүтээлийн үзэсгэлэнгээ далайн эрэг дээр гаргасан. Боловсруулсан арьсаар хийсэн учраас ямар нэгэн асуудал гараагүй.

    -Та уран бүтээлдээ голдуу ямар малын арьс, шир ашигладаг вэ. Харж байхад ихэвчлэн үхрийн зооны арьсан дээр Чингис хаан болон хөлөг баатруудыг дүрсэлсэн байх нь элбэг тааралддаг?

    -Таван хошуу мал болон зээрийн арьсыг ч ашиглаж болно. Ямар нэгэн бүтээл хийхийн тулд эхлээд зохиомж буюу санаагаа буулган зургаа зурдаг. Зургийн дагуу хонь болон ямааны арьс хэрэглэх үү, эсвэл үхрийн ширэн дээр зурах уу гэдэг сонголтоо хийнэ. Тухайн бүтээлийн онцлогоос шалтгаалж, нимгэн болон зузаан арьс үйлдвэрээс захиалан авдаг. Үхрийн ширэн дээр Чингис хааны хөрөг болон баатрууд зурдаг. Миний хувьд энэ чиг хандлагаас татгалздаг. Арьсыг өөрөөр нь л урлаг болгох ёстой байхгүй юу. Тэгж гэмээнэ л жинхэнэ арьсан урлаг болно.
    Би “Та нар чулуун дээр зураг зурчихаад чулуун урлаг гэвэл хүн хүлээж авах уу” гэж хүмүүсээс асуудаг юм. Миний хувьд олон жилийн турш хөдөлмөрлөж байж арьсан урлагийн шинэ төрлийг бий болгосон.

    -Тодруулбал?

    -Манай судаачид судлаад яг ямар төрөл болох талаар нэгдсэн байр сууринд хүрээгүй байна. Зарим нь арьсан баримлын арга гэхэд нөгөө хэсэг нь ямар арга гэдгээ чи өөрөө л тодорхойл гэдэг. Би арьсыг өөрөөр нь нугалж 3D шиг харагддаг аргыг санаачилсан юм. Энэ шинэ бүтээлийн аргаа Монголын Оюуны өмчийн газарт бүртгүүлж баталгаажуулсан.

    -Хэдэн төрлийн аргаар арьсан дээр бүтээл урладаг юм бэ?

    -Хөөмлийн болон релефийн арга гэж бий. Релефийн арга гэдэг нь арьсан дээр дүрс гарган зураад хурц багажаар ухаж сийлэхийг хэлнэ. Арьсыг релефдээд дараа нь хөмийлдөж нааш нь төвийлгөдөг.

    -Манай уран бүтээлчид арьсан урлалаар бэлэг дурсгалын болон гоёл чимэглэлийн зүйлс хийхдээ хуучны монгол технологоор хийдэг үү. Эсвэл шинэ техник технологи нэвтрүүлж байна уу?

    -Ер нь арьсан урлаг бол бүх урлагийн анхдагч гэж би хувьдаа боддог юм. Хүй нэгдлийн үеийн хүмүүс ан амьтан агнаж арьс ширээр хувцас хийж өмссөн үеэс л арьсан урлаг хөгжсөн. Өвгөд дээдсээс уламжлан ирсэн ардын технологи гэж бий. Арьсаа яаж хатаах, сураа хэрхэн элдэх гээд л. Манай урлан уламжлалаа хадгалсан технологи дээр суурилж орчин үеийн бүтээлээ туурвидаг. Чөлөөт уран бүтээлчийн хувьд сюрреализм (бодит мэт харагдах боловч бодит байж боломгүй хийсвэр дүрслэлийн арга) чиглэлээр арьсан бүтээл урладаг. Нөгөөтэйгүүр, өвгөд дээдсээс уламжлагдан ирсэн авдарыг уламжлалт технологийн дагуу хээ хуар гаргасан малын арьсаар бүрдэг юм. Жишээлбэл, Монгол гутал оёдог аргыг малын арьсаар авдар бүрэхэд хэрэглэж байна. Мөн арьсан хөөмлийн аргыг ч давхар ашигладаг.

    -Та бас арьсан авдар хийдэг. Захиалагчид ямар хээ угалзыг голлож байна вэ. Хуучин цагт авдар бүрийн нүүрэнд арслан зурсан байдаг. Арслантай авдар гэдэг дуу ч бий?

    -Захиалсан хүний захиалгын дагуу авдарыг арьсаар бүрж өгдөг. Тогтсон хэв маягаар заавал арслан зурна гэхгүй. Арьс бол их гоё материал юм. Арьсаар авдрыг бүрж хээ хаур гаргахаар маш өвөрмөц, чамин эд болдог. Би нийтдээ 1000 гаруй авдар захиалгаар хийсэн. Захиалагч нар өөрсдийнхөө төрсөн жилийг авдартаа зуруулахыг хүсдэг. Хос авдар бүрүүлэхэд нэгэнд нь өөрийнхөө төрсөн жилийг, нөгөөд нь гэр бүлийн хүнийхээ төрсөн жилийг зуруулах жишээтэй. Зарим хүн хүүхдүүдийнхээ жилийг захиалж байхад нөгөө хэсэг нь үндэсний хээгээр зуруулъя гэдэг. Мөн эртний Хүннүгийн үеийн дүрсээр хийлгэе ч гэдэг. Захиалагчийн сонголт маш өргөн болсон. Говийн догшин хутагт Данзанравжаагийн эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлсийг тахилч Түдэв гуай 1930-аад онд модон авдарт хийж гадна талыг арьсаар ширлэж газарт нууж булсан байдаг. Үүнээс үүдээд авдарыг арьсаар бүрж ширлэх санааг олсон юм. Олон жилийн дараа авдарыг гаргаж ирэхэд дотор нь байсан эд зүйлс огтхон ч муудаагүй байсан. Учир нь, арьс чийг авангуутаа модонд дамжуулдаг. Хуурай үед мод чийгээ гадагшлуулахад арьс чийгийг нь өөртөө шингээдэг байна. Ингэж мод, арьс хоёр харилцан “Амьсгалдаг” юм. Тийм учраас дотор нь байсан зүйлс мууддаггүй. Авдар гэдэг нь “Аваад дар” гэсэн утгатай. Дээдсийн маань хойморт заларч байсан орчин үеийнхээр бол сейф гэсэн үг. Айлд авдар хосоороо байх учиртай гэж найстайчуул хэлдэг байсан.

    -Та Монголын Арьсан урлагийг хөгжүүлэх холбооны тэргүүн хүн. Ер нь ямар зорилгоор холбоо байгуулах болсон болон ирээдүйд холбооны зүгээс юу хийх гэж буй талаар ярьж өгөхгүй юү?

    -Арьсан урлагийн чиглэлээр мэргэжлийн сургууль төгссөн хүмүүс нийлж 2007 онд Монголын Арьсан урлагийг хөгжүүлэх холбоог байгуулсан юм. Манай холбоо эгнээндээ 20 гаруй гишүүнтэй. Бүгд мэргэжлийн хүмүүс, сонирхогч байхгүй. Манай холбооны гишүүдийн нэг онцлог нь үйлдвэрлэлийн аргыг чухалчилдаггүй. Нэг цүнх хийсэн ч урлагийн бүтээл талаас нь ханддаг. Мөн ганц хувь л хийнэ. Хэзээ ч нэг загвараар олон цүнх хийхгүй. Ийм л зорилготойгоор манай холбооны гишүүд ажилладаг. Холбооны дэргэд “Уламжлал” нэртэй арьсан урлагийн сургалтын төв хичээллэдэг байсан. Багш нарын хоорондын үл ойлголцлоос болж жил хэртэй ажиллаад хаалгаа барьсан. Арьсан урлагт суралцахад хүний нас хамаагүй. Ялангуяа сурах гэсэн хүсэл эрмэлзлэлтэй хүнд. Багш нар маань сургалтын төлөвлөгөөгөө гаргасан байгаа. Арьсан урлалыг хүмүүс маш их сонирхдог болсон учраас сургалтын төвөө удахгүй нээнэ. Байгууллага, аж ахуйн нэгжийн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд үнэхээр авьяас чадвартай хүүхдийг үнэ төлбөргүй сургах бодолтой байна.

    -Арьсан урлалаар хийсэн бэлэг дурсгалын зүйлсийн гол худалдан авагч гадаадын жуулчид гэсэн ойлголт бий. Та түрүүн хэлсэн. Дотоодын иргэд маань арьсан урлалыг сонирхдог болсон гэж. Ер нь манай иргэд арьсан урлагийн бүтээл хэр зэрэг сонирхож байна вэ?

    -Нэг үеэ бодвол, Монголчууд маань урлагийн үнэ цэнийг ойлгож мэдэрдэг болсон байна. Арьсан урлалаар хийсэн бүтээлийн 70 гаруй хувийг Монголчууд худалдан авч байна.

    -АСЕМ-ын уулзалтын үеэр олон жуулчин ирнэ. Тэд голдуу л арьсаар хийсэн бэлэг дурсгалын зүйлс худалдан авах байх. Жуулчдын сонирхлыг татах ямар бүтээгдэхүүн хийж байна вэ?

    -АСЕМ-ын жуулчдад зориулан худалдах эд зүйлсийн шалгаруулалт болно гэсэн. Хамтран ажиллагч маань жуулчдад бэлгэнд өгөх зорилгоор ногоолин гэдэг чулуугаар “Гэрэгэ” хийсэн юм. Энэ гэрэгний ширэн гэрийг биднээр хийлгэсэн. Шалгаруулалтад тэнцвэл олноор хийнэ.

    -Танай холбоо гадаад харилцаандаа хэр анхаарал хандуулж ажилладаг вэ. Жишээлбэл, гадаадын жуулчдын компанийн сайтад хаягаа байршуулсан уу?

    -Миний хийсэн бүтээлийн танилцуулга Азийн Арьсан урлагийн холбоо, Европын Арьсан урлагийн холбооны сайтад бий. Удахгүй Монголын арьсан урлагийг хөгжүүлэх холбоог Азийн арьсан урлагийн холбооны гишүүн байгууллагаар элсүүлнэ. Манай уран бүтээлчдийн ур чадвар бол Ази, Европын уран бүтээлчдээс огтхон ч дутахгүй. АНУ-ын арьсан урлагийн хоёр мастер хүнтэй хамтран ажиллах гэрээг байгуулсан. Тэднийг Монголд хамтарсан үзэсгэлэн гаргахаар урьсан, удахгүй ирнэ.

    -Ер нь, арьсан урлаг бусад оронд хэр хөгжсөн байдаг юм бол. Азийн, Европын гээд хийц дизайн нь өөр байх уу. Энэ талаар хэлбэл уншигчдад сонин байх?

    -Юугаар баян, түүгээр дайлна гэдэг үг байдаг. Монголчууд малын арьс, ширээр “Тоглодог” улс. Гадаадын уран бүтээлчид бүс, цагны оосор хийсэн ч “Art” буюу урлаг гэж үздэг. Монголчууд бол бүс, цагны оосорт хэрэглээ талаас ханддаг. Болгар улс нэг хэсэг арьсан урлалаар Европт тэргүүлж явсан үе бий. Болгарын уран бүтээлчид бол арьсыг чимэглэх талаас урладаг. Жишээ нь, түрийвчин дээрх дүрсийг релефийн аргаар хийдэгээрээ онцлог. Европ болон Азийн улс орнуудад гар аргаар хийсэн гэдгээрээ арьсан эдлэлийн үнэ өндөр. Голдуу үхрийн ширэн дээр релефийн аргаар хийдэг юм байна лээ. Намайг оюутан байхад энэ аргыг ханын чимэглэл хийхэд ашигладаг байсан юм. Гадаадын уран бүтээлчдийн дийлэнх нь байгаль, ан амьтны зургийг уран бүтээлдээ ашигладаг.
    Австралийн арьсан урлагийн уран бүтээлч эмэгтэйтэй интернэтээр харилцаж ганц нэг бүтээлээ солилцдог байсан. Тэр уран бүтээлч урт нь нэг метр 50 см, өргөн нь нэг метртэй үхрийн ширэн дээр бугын зураг зурсан бүтээлээ 30 мянган еврогоор үнэлсэн байсан. Миний хийсэн урт нь хоёр метр, өргөн нь нэг метр 50 см үхрийн ширэн бүтээл 10 гаруй сая төгрөгийн үнэтэй. Ам.доллараар бол 5-6 мянга болно. Ийм үнээр гадаадын ганц нэг иргэн худалдан авчихдаг юм. Мөн манайхан ч гэсэн худалдан авдаг. Миний хийсэн арьсан динозавр Байгалийн түүхийн музейд бий. Энэ динозавр 2007 оны Азийн арьсан урлагийн хамгийн том бүтээлээр шалгарсан. 20 гаруй хонь, ямааны арьс болон есөн адууны шир орсон юм. Уг арьсан динозавр өндрөөрөө хоёр метр, уртаашаа гурван метр гаруй хэмжээтэй.

    -Сүүлийн үед маш олон сургууль арьсан урлалын чиглэлээр мэргэжилтэн бэлдэж байна. Шинэ үеийн төгсөгчдийн ур чадвар хэр байна вэ?

    -Монголд арьсан урлал хөгжихөд шаардлагатай бүх зүйл бий. Гагцхүү хийх л хэрэгтэй . Миний үед цөөхөн хүн арьсан урлалын чиглэлээр төгсдөг байсан. Шинэ залуу уран бүтээлчдийг ажиглахад шинэ санаа олчихоод уран бүтээл болгож чаддаггүй. Учир нь “Зарагдахгүй бол яана” гэж эмээдэг. Уран бүтээл хийх гэж авсан арьсаараа түлхүүрийн оосор хийвэл хурдан зарагдана гэсэн зах зээлийн сэтгэхүйтэй байна. Би шавь нартаа “Толгойд буусан санаагаа цаасан дээр хуулж, чөлөөтэй хий” гэж захидаг. Бусад улсаас Монголын маань нэг ялгарах онцлог нь арьсан урлаг байгаасай гэж би боддог юм. Энэ чиглэлд хувь нэмрээ оруулж явна.

  • Энтрепренер гэж хэн бэ?

    Энтрепренер гэх энэ үг сүүлийн үед бүхий л сонин сэтгүүл, зурагт, интернетээр үзэгдэх боллоо. Та ч гэсэн энэ үгийг олон удаа дуулсан байх. Тэгвэл энэ үг ямар утгатай юуг илэрхийлсэн үг вэ? Энтрепренер гэж хэн бэ? Тэртээ 13-р зуунд үүссэн энэ үг өнөөдөр тэр утгаараа илэрхийлэгдэж байгаа болов уу?

    Энтрепренер (Entrepreneur) гэдэг нь Франц хэлний хийх, оролдох гэсэн утгатай entreprendre гэсэн үйл үгнээс гаралтай аж. 16-р зуун гэхэд өөрчлөгдөн явсаар эрсдэлтэй бизнес хийж байгаа хүнийг буюу нэр үгийг илтгэх болжээ. 1730 онд эдийн засагч Ричард Кантиллион өөрийн эрдмийн бүтээлд анх удаа уг нэр томьёог ашигласан байна. Кантиллионы хувьд энтрепренер хүнийг ялгаж өгдөг онцлох шинж нь эрсдэлийг үүрэх, ашиг олно гэсэн ямар ч баталгаагүйгээр тухайн бизнесийг эрхлэн явуулах явдал байв. Үүний дараагаар буюу 1800 оны эхэн үед энтрепренер гэсэн нэр томъёог түгээн дэлгэрүүлсэн хүн бол Францын эдийн засагч, бизнесмен Jean Baptiste Say.  Түүний тодорхойлсноор бол нөөцийг бага бүтээмжтэй газраас өндөр бүтээмжтэй буюу илүү өгөөжтэй газар руу шилжүүлэх замаар эдийн засагт үнэ цэнийг бий болгож буй хувь хүнийг хэлнэ хэмээжээ. 1848 онд эдийн засагч Жон Стюарт Мил өөрийн алдартай бүтээл болох ” Улс төрийн эдийн засгийн ухааны үндэс ” номдоо,  зөвхөн бизнесийн эрсдэлийг үүрсэн хүнийг биш мөн тухайн эрсдэлтэй бизнесийг удирдан явуулж байгаа хүнийг  мөн энтрепренер гэнэ хэмээн бичжээ.

    20-р зууны агуу сэтгэгчид тэгвэл уг нэр томьёог хэрхэн тодорхойлсон бол. Австрийн нэрт эдийн засагч, суут сэтгэгч Шумптер ийнхүү тодорхойлжээ. Одоо байгаа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний байгаа байдлыг эвдэх замаар шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бий болгодог шинийг санаачлагчийг энтрепренер гэнэ. Мөн шинэ бүтээгдэхүүн аль эсвэл үйлдвэрлэлийн шинэ аргачлалыг танилцуулснаар эдийн засагт өөрчлөлт оруулах хэн нэгнийг. Тэгвэл менежментийн загалмайлсан эцэг гэгддэг Петер Дракер 1964 дараах тодорхойлолтыг өгч байж. Энтрепренерүүд өөрчлөлтийг эрэлхийлэн түүнийгээ олж, боломжийг ашигладаг. Тэдний гол зэвсэг бол инноваци.

    Нэг жишээ авъя. Эдди бол өөрийн хувийн бизнесээ эхлүүлж байгаа энтрепренер. Тэрээр саяхан сургуулиа програм хангамжаар амжилттай төгссөн төдийгүй нэг апликейшн бүтээжээ. Тэрхүү апликейшн нь амжилт авчирна гэдэгт ч итгэдэг. Цахиурын хөндийн аль нэг компанид ажилд орохоос илүүтэйгээр өөрийгөө сорин, өөрийн арга барилаар ажиллахыг Эдди илүүд үзэв. Өвөлж ирсэн жаахан хөрөнгөөрөө гарааны бизнесээ санхүүжүүлэхээр шийджээ. Энтрепренерийн хувьд тэрээр гарааны бизнесээ эхэлж байгаа ч өөрийн хөрөнгийг эрсдэлд оруулж байгаа юм. Мөн тэрээр янз бүрийн авьяас чадвартай (санхүү, маркетинг г.м) найзуудаа өөртэй нь нэгдэхийг хүсжээ. Хэрвээ тэр багаа зөв бүрдүүлж чадвал амжилтад хүрэх бүрэн боломжтой. Энгийнээр ойлговол энтрепренер нь өөрөө өөртөө ажилладаг хүнийг хэлж болох юм.

    Цаг хугацаа өнгөрөн дэлхий өөрчлөгдөхийн хэрээр эдгээр нэр томьёо ч гэсэн өөрчлөгдөж байна. Хэрвээ та анзаарвал бүхий л цаг үед эрсдэл, инноваци гэсэн үг байна. 21-р зууны энтрепренер гэж тэгвэл хэнийг хэлэх вэ? Энтрепренерүүд хэрхэн өөрсдөө энэ нэр томьёог тодорхойлсныг харъя.

    Dictionary.com:
    Эрсдэлтэйгээр болон нэлээд идэвх санаачлага, самбаатайгаар компани буюу бизнесийг удирдан зохион байгуулж буй хүнийг хэлнэ.

    Их Британийн тэрбумтан Virgin группийг үндэслэгч Mr.Yes Ричард Брансон:
    Энтрепренер байна гэдэг нь энгийнээр бол хүмүүсийн амьдрах орчинг илүү таатай амар болгохыг хүсдэг хэн нэгэн байна гэсэн үг.

    Даллас Маверикс багийн эзэн, хөрөнгө оруулагч Марк Кюбан:
    Ямар бизнес хийхээ, хаана хүрэхээ, тийшээ хэрхэн хүрэхээ  тодорхойлж чадах хүнийг энтрепренер гэнэ.

    Дэлхийн хамгийн том санхүүгийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг үндэслэгч Майкл Блүүмберг:
    Энтрепренер байна гэдэг нь заавал бизнес эхлүүлэхийн нэр биш. Энэ нь бусдын бэрхшээл гэж харж буйг боломж болгон хувиргаж, тэдний тойрч буй эрсдэлийг үүрч гарахын нэр юм.

    Бусдын нүдэнд ямар ч асуудалгүй мэт харагдаж байгаа зүйлийн саад бэрхшээлийг олж хардаг хүнийг хэлнэ.

    Томас Эдисон, Хенри Форд, Стив Жобс, Элон Маск, Марк Зукерберг, Жеф Безос, Тони Шей гэх мэт маш олон алдартай энтрепренерүүд түүхэнд төрөн гарчээ. Интернет худалдааны акул Безос, Шей хоёр худалдан авалтыг илүү ухаалаг, таатай болгосон. Хенри Форд автомашиныг бүх нийтийн хэрэглээ болгож чадсан. Элон Маск хүмүүсийн цаг завыг хэмнэх цахим төлбөрийн системийг бий болгов. Мөн эко хэрэглээг хүмүүст санал болгож байна. Эдгээр хүмүүсийн ачаар бидний амьдрах орчин улам л таатай болон сайжирсаар байна. Та ч гэсэн эдгээр хүмүүсийн адил энтрепренер болох бүрэн боломжтой юм.

    МОНГОЛ УЛСЫН ДЭЭД БОЛОВСРОЛЫН СИСТЕМ энтрепренер СЭТГЭЛГЭЭТЭН г бэлтгэдэг болж өөрчдөгдөх хэрэгтэй.

  • Энэбишийн БАЯРМАА: Сэтгэл судлалын зарим онолыг өөрийн биеэр мэдрээд туулах боломж олгосон нь бараг бурхны бэлэг гэлтэй

    Энэбишийн Баярмаа уран зохиолын чиглэлээр “Хэрсүү хайрын цэцэг”, “Чамдаан би хайртай” зэрэг номуудыг туурвиж, хувь хүний хөгжил, сэтгэл судлалаар “Анзаарч чадвал амьдрал сайхан”, “Амжилтын төлөвлөгөө”, “Ухаалаг сонголт” номуудыг Англи, Солонгос хэлнээс орчуулжээ. 25 насандаа 7 номыг өлгийдөн авч, уншигчдын танил болоод байсан тэрээр сүүлийн 5 жилд хэлж ирдэггүй өвчин, сэтгэлзүйн хүнд үеүүдтэйгээ тэмцэлдэж, өөрийгөө ялан дийлсэн юм. “Одоо цагт амьдрах урлаг”, “Сэтгэл хөдлөлөө жолоодох урлаг” хэмээх хос бүтээлээр уран бүтээлийн замдаа эргэн ороод байгаа зохиолч, сэтгэл судлаач Э.Баярмаатай цөөн хором ярилцлаа.

    Сайн байна уу? Та манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулна уу? Ямар мэргэжилтэй вэ? Ямар чиглэлээр уран бүтээл туурвиж байна?

    -Миний анхлан  сонгож эзэмшсэн мэргэжил бол сэтгүүлч. Дараа нь Англи, Солонгос хэлний орчуулагч мэргэжил эзэмшсэн. Боловсрол судлалын магистр зэрэгтэй. Хамгийн сонирхолтой нь би өөрийнхөө жинхэнэ хүсэл мөрөөдлийг хамгийн сүүлд нь олсон. Сэтгэл судлалын салбар миний зүрх сэтгэлийг бүрэн татдаг. Энэ салбарт би дурласан гэж хэлж болно. Сэтгэл судлалын чиглэлээр суралцаад 7 жилийн нүүр үзжээ. Уран бүтээлийн хувьд хүний хөгжил, сэтгэл зүйн чиглэлээр Англи, Солонгос хэлнээс ном орчуулдаг. Саяхан найм болон ес дэх хос номоо өлгийдөн авлаа.

    Олон өөр мэргэжил эзэмшсэн мөртлөө яагаад сэтгэл судлалд тэгтлээ татагдах болов? Энэ салбарт хөл тавихад юу нөлөөлсөн бэ?

    -Хувь хүний хөгжлийн чиглэлээр ном орчуулж эхэлснээс хойш сэтгэл судлалын салбарт бага багаар татагдах болсон. Энэ чиглэлээр бичсэн дэлхийн том зохиолчдын номуудыг уншиж, орчуулах үедээ тэндээс сэтгэлийн дэм, урам зориг авч, амьдрал, үзэл бодлоо өөрчлөн шинэчилдэг байсан. Хэн нэгний хэлсэн үг, бүтээсэн ном миний амьдралд өөрчлөлтийг бий болгож чадаж байгаа шиг би ч бас бусдын сэтгэлд гэрэл гэгээ авчирч чадах хүн болохсон гэх хүсэл төрсөн л дөө. Сэтгэлийн энэ дуудлага маань намайг сэтгэл судлалын салбар луу хөтөлсөн байх.

    Та сэтгэл судлалын чиглэлээр суралцаад 7 жил болжээ. Таныг мэргэжлийн сэтгэл судлаач болсон гэж ойлгож байна.

    -Уг нь баклаврын зэргээс эхэлж суралцаад эцэст нь докторын зэрэг хамгаалдаг байтал би эсэргээр нь замнаж байна. Солонгос улсад сэтгэл судлалын доктортант байсан. Гэвч суралцаж байх хугацаандаа шууд докторт суралцах нь буруу гэдгийг мэдэрч Солонгостоо магистрын зэрэг рүү улиран суралцсан. Магистраар улиран  суралцах шаардлагагүй, шууд доктороо хамгаалж болно гэж сургууль маань зөвлөж байсан ч надад мэдлэггүй, хоосон диплом биш, амьдрал дээр бусдын сэтгэлийг анагааж чадах мэдлэг чадвар хэрэгтэй байсан учраас Солонгос улсад магистраар эхнээс нь суралцсан. Тэр үед ах маань нас барж, миний биеийн байдал ч таагүй байсан тул сургуулиа төгсөхөөсөө өмнө эх орондоо ирсэн.

    Ирээд МУИС-д сэтгэл судлалын магистарт дахин элсэн суралцсан. Гэтэл дахиад төгсөж чадаагүй байтал “өнчин тархины хавдар” гэх өвчинтэй нүүр тулж сургуулиасаа гарсан. Хүсэл тэмүүлэл минь оргилж байхад бие минь хөдлөх ч тамиргүй байхын шаналал, олон жилийн хугацаанд өвчинд нухлагдаж нийгэмд хүний тооноос хасагдах мэт зовлонг мэдрэх надад үнэхээр хүнд байсан. Түүнээсээ шалтгаалж удаан хугацаанд сэтгэл гутралд өртөж үзсэн. Хүмүүс сэтгэл гутралд орлоо гэж тоглоом маягаар ярих нь их дуулдах юм билээ. Сэтгэл гутрал гэдэг амны зугаа биш. Одоо би сэтгэл судлалын баклаврт суралцаж, төгсөх дөхөж байна. Доктороос авахуулаад баклавр хүртэл ухран суралцаж байгаа сонирхолтой түүхтэй. /Инээв/

    Их бэрхшээлтэй тулгарч яваа юм байна даа?

    -Олон бэрхшээлийг давж, зүтгэж байж олж авсан амжилт илүү үнэ цэнэтэй байдаг. Бие, сэтгэлийн шаналалыг өөрийн биеэр давж үзнэ гэдэг сэтгэл судлаач болох гэж буй хүнд хамгийн үнэтэй туршлага шүү дээ.  Ядаж л сэтгэл гутралын үед ямар ч зөвлөгөө нэмэргүй, наад тал нь сэтгэл засал хийх шаардлагатай гэдгийг өөрийн биеэр мэдэрч үзнэ гэдэг том давуу тал. Сэтгэл судлалын зарим онолыг өөрийн биеэр мэдрээд туулах боломж олгосон нь бараг бурхны бэлэг гэлтэй.

    Таны харж байгаагаар сэтгэл судлалын салбарын хөгжил манайд ямар түвшинд байгаа вэ?

    -Мэдээж өндөр хөгжилтэй орнуудтай харьцуулах юм бол сэтгэл судлалын салбар Монголд “түүхийгээрээ” байгаа. Сэтгэл судлалын талаар олон нийтийн ойлголт ч бүрэн төлөвшөөгүй байна. Гэхдээ үе үеийн сэтгэл судлаач, эрдэмтэн багш нар минь үржил шимтэй сайхан хөрс суурийг бэлтгэж өгчээ. Энэхүү хөрсөн дээр үр тарих үүрэг өнөөгийн сэтгэл судлаач залуусд оногдож байна. Харин өнөөгийн бидний тарьсан үрийг хойч үеийн сэтгэл судлаачид минь услан ургуулах болно. Аливаа хөгжилд цаг хугацаа, хүч хөдөлмөр заавал хэрэгтэй.  

    Одоо таны шинэ уран бүтээлийн талаар ярилцъя. Хэвлүүлээд удаагүй байгаа хос номынхоо талаар танилцуулна уу? Энэ номыг хэн уншвал зохимжтой вэ?

    -“Одоо цагт амьдрах урлаг”, “Сэтгэл хөдлөлөө жолоодох урлаг” нэртэй ихэр номоо өлгийдөн авлаа. Мэдээж хос ном учраас хоёуланг нь уншвал сэтгэл зүйд илүү өндөр үр дүн өгнө. Зүрх сэтгэлээ өнгөрснөөс чөлөөлж, ирээдүйн төлөө хий дэмий санаа зовохоос ангижирч, одоо цагтаа сэтгэл амар, үр бүтээлтэй амьдрахыг хүссэн хүн бүхэн “Одоо цагт амьдрах урлаг” номыг уншиж болно. Энэ ном бол хувь хүний хөгжлийн чиглэлд хамаарна. Харин “Сэтгэл хөдлөлөө жолоодох урлаг” ном бол сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны үндэстэй ойлголтыг энгийн, ойлгомжтой хэлбэрээр бичсэн, сэтгэл зүйн зөвлөгөөнөөс бүрдсэн ном гэж хэлж болно.

    Сэтгэл зүйн зарим нэг асуудлаа өөрөө шийдвэрлэж, зан харилцаагаа зохицуулж, хүссэн үедээ сөрөг сэтгэл хөдлөлөөс ангижирч сурахыг хүссэн хүмүүст “Сэтгэл хөдлөлөө жолоодох урлаг” номыг санал болгож байна. Сэтгэл судлаач, доктор Г. Сарантуяа болон сэтгүүлч, яруу найрагч, доктор Л.Мөнхтөр багш нар маань номын редактороор ажилласан. Ном бол хэсэг хугацаанд хэрэглээд элэгдэж дуусах эд хогшил биш, хүний сэтгэлийн орон зайд үүрд үлдэх оюуны үнэт өв болохоор агуулга, орчуулга, найруулга зүйн шаардлагыг өндөр түвшинд хангаж ажиллахыг зорьдог. Тиймээс тухайн салбарын эрдэмтэн доктор болон багш нараар шүүн тунгаалгасан юм. 

    Олон төрлийн сэдэв байдаг. Тэр дундаас яагаад дээрх хоёр сэдвийг сонгох болов? Тухайлбал, номынхоо нэрийг Одоо цагт амьдрах “урлаг” гэж тодотгосоны учир?

    -Бусадтай харилцаж буй орчноосоо эхлээд нийгмээ хүртэл мэдэрч байж, хүмүүсийн сэтгэл зүйн хэрэгцээ тодорхой болдог. Хамгийн нийтлэг зүйлийг хэлэхэд, Өнгөрсөн таагүй явдлаа дурсан шаналж, эсвэл ирээдүйнхээ төлөө санаа зовдоггүй хүн гэж бараг үгүй. Бид бүгд л өнгөрсөн болон ирээдүйн төлөө сэтгэл зовж, өнөөдрөө мартсан байдаг. Одоо цагаа умартсан байдаг. Тиймээс одоо цагтаа сэтгэл тайван ажиллаж, амьдарч буй хүнийг эрж олоход ховор болж. Нийгмээрээ л хаашаа ч юм яарсан, бухимдсан, түгшсэн чиг хандлагатай болжээ.

    Энэ чиг хандлагын эсрэг тайван ажиллаж, хөдөлмөрлөж, илүү үр бүтээлтэй амьдрах боломжийг таниулах хүсэл минь “Одоо цагт амьдрах урлаг” номыг бичих гараа болсон доо. “Сэтгэл хөдлөлөө жолоодох урлаг” ном ч бас нийгмийн амьдрал дундаас төрсөн. Сэтгэл хөдлөлөө зөв зохицуулж чадахгүй байгаагаас шалтгаалан зовж буй хүмүүс энэ нийгмээр дүүрэн байна. Сөрөг сэтгэл хөдлөлөөс ангижирч, сэтгэл зүйн хувьд тайван, амгалан, аз жаргалтай амьдрах хэрэгцээ хүн бүрт бий шүү дээ. Энэ л эрэлт хэрэгцээн дээр  үндэслэж, бүтсэн ном юм даа.

    Номын хавтсанд “Эмхэтгэн орчуулсан Э.Баярмаа” гэж бичжээ. Угтаа та номын зохиолч нь шүү дээ?

    -Нэг зохиолчийн ном сонгож аваад бүтнээр нь орчуулахад тухайн зохиолчоос зөвшөөрөл авах шаардлагатай болдог. Энэ нь чирэгдэл ихтэйгээс гадна зарим талаар уншигчдад өгөөж муутай байх нь бий. Тиймээс ижил чиг үүрэгтэй олон номоос эмхэтгэн гол санааг нь авч орчуулах нь илүү баялаг агуулгатай ном бүтээх боломж олгодог. Өөрийн санаанаас зохиосон зүйл байхгүй, Англи, Солонгос  эрдэмтдийн номоос эш татан орчуулж байгаа учраас өөрийгөө зохиолч гэх нь зохимжгүй шиг санагдсан. Гэхдээ олон номыг эмхэтгэн найруулж, шинэ ном бүтээнэ гэдэг нэг номыг бүтнээр нь орчуулснаас илүү их цаг хугацаа, хүч хөдөлмөр шаарддаг. Жишээлбэл “Сэтгэл хөдлөлөө жолоодох урлаг” номыг бичихэд Англи, Солонгос хэл дээр бичигдсэн 20 орчим номыг ашигласан. Хувь хүний хөгжил, сэтгэл судлалын номууд хэр их судалгаатай бичсэнээс хамаарч уншигчдад үр өгөөжтэй байдаг.

    Та цаашид сэтгэл судлалын салбарт ямар ажил амжуулахаар төлөвлөж байгаа вэ?

    -Одоогоор би хувь хүний хөгжил, сэтгэл зүйн www.uram.mn сайтыг эрхлэн гаргаж, хувь хүний хөгжлийн сургагч багшаар ажиллаж байна. Цаашид сэтгэл судлаачийн өдөр тутмын ажил хийнэ гэж төлөвлөөгүй. Лекц, сургалт, номоороо дамжуулан олон нийттэй харилцах бодолтой байгаа. Миний суурь мэргэжил сэтгүүлч учраас сэтгүүлч болон сэтгэл судлаач гэсэн хоёр мэргэжлийн зааг дээр ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, олон нийт болон сэтгэл судлаачдын дунд гүүр байх болно.

    Сэтгэл судлалын ойлголт хэтэрхий мэргэжлийн нэр томъёогоор дүүрсэн байдаг учраас олон нийтэд ойлгомжгүй байх нь түгээмэл. Гэтэл тэр ойлгомжгүй нэр томъёоны цаана хүний амьдралыг цоо шинээр эхлүүлж чадах гайхамшиг нуугдаж байдаг.  Тэр ойлгомжгүй байдлыг зөөлрүүлж, сэтгэл судлалын ойлголтыг олон нийтэд ойлгомжтой байдлаар хүргэхэд анхаарч ажиллах болно.

    Таны цаашдын уран бүтээлд улам их амжилт хүсье. Ярилцсанд баярлалаа.

    Сэтгүүлч: Б.Батхолбоо


  • Сэтгэл зүйч Э.Баярмаа: Сэтгэл гутрал нь тусламж шаарддаг бодит өвчин

    СЭТГЭЦИЙН ЭМГЭГТЭЙ ГЭХЭЭР ГАЛЗУУ ГЭЖ ОЙЛГОДОГ ХОЦРОГДСОН ҮЗЛЭЭС ТАТГАЛЗАХ ЦАГ БОЛСОН

    Судалгаанаас үзвэл, сүүлийн таван жилийн хугацаанд амиа хорлосон гэх 2055 тохиолдол цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдэж, эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгасан байна. Энэ үзүүлэлт манайх шиг хүн ам цөөн улсад маш өндөр тоо юм. Амиа хорлолтыг сэтгэл зүйтэй холбон тайлбарладаг бөгөөд зарим судлаач нэг төрлийн “өвчин” ч гэж үздэг. Тиймээс энэ төрлийн “өвчин”- өөс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх, сэтгэл зүйн тогтвортой байдлаа хангах талаар сэтгэл зүйч Э.Баярмаатай ярилцлаа. “Сэтгэл хөдлөлөө жолоодох урлаг”, “Одоо цагт амьдрах урлаг”, “Ухаалаг сонголт” зэрэг сэтгэл зүйн тухай олон ном бүтээл туурвисан тэрбээр сэтгэл гутралыг гүнзгийрүүлэн судалж буй юм. 

    -Монгол Улсад амиа хорлолтын түвшин өндөр байна гэж ДЭМБ-ын хийсэн судалгаагаар тогтоосон байна. Амиа хорлолтын шалтгаан нь юу вэ?
    -Манай улсад жилд дунджаар 500 орчим хүн сэтгэл гутралаас болж амиа хорлодог. Тэсвэр тэвчээргүй, сэтгэлийн хатгүйгээс амиа хорлолоо гэж олонх хүн буруутгадаг. Гэвч сэтгэл гутрал аажимдаа архагшиж хүндэрснээр ямар ч тэвчээртэй хүнийг ийм үйлдэл хийхэд хүргэдэг бөгөөд нэг төрлийн аюултай эмгэг. Тиймээс энэ эмгэгийг эрт илрүүлж эмлэх нь чухал. Ард иргэдийн дунд сэтгэл гутралын хам шинж түгээмэл ажиглагдаж байна. Манайхаас үйлчилгээ авч байгаа 10 хүн тутмын дөрөв нь сэтгэл гутралд өртсөн байдаг. Мөн сэтгэл гутралд өртсөн хүмүүсийн дийлэнх хувийг залуучууд эзэлдэг. Хувь хүнд тохиох олон саад бэрхшээл, уй гунигаас гадна нийгмийн байдал ч нөлөөлж байгаа юм. 

    Харин хүйсийн хувьд  монголд жилд дунджаар 400 гаруй эрэгтэй, 100 орчим эмэгтэй сэтгэл гутралаас болж амиа хорлож байна.

    -Прокурорын газраас хийсэн “Монгол Улсын хүн амын дундах амиа хорлох тохиолдлын суурь судалгаа”-нд  амиа хорлосон иргэдийн 84 хувь нь эрчүүд байна гэсэн. Яагаад эрчүүд эмэгтэйчүүдээс илүү амиа хорлож байна?
    -Яагаад эрчүүд илүү их амиа хорлодог болохыг судалсан судалгаа одоогоор алга байна. Гэхдээ эрчүүд сэтгэл гутралыг хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй, гадны тусламж авахдаа тааруу, сэтгэцийн  эмчилгээнд тууштай анхааралтай хандах нь бага зэрэг шалтгаанаар сэтгэл гутрал нь хүндэрдэг гэсэн таамаглал байдаг. Амиа хорлолтоос сэргийлэхийн тулд сэтгэл гутралын талаар мэдээлэл сайн хүргэх хэрэгтэй.

    Удаан хугацаанд аз жаргалгүй байвал серотонин дутагдаж сэтгэл гутралд өртдөг

    Учир нь өөрийгөө сэтгэл гутралд орсон гэдгийг мэдэхгүй, яагаад байгаагаа ойлгохгүйгээр, энэ байдлаас гарах арга зам байгаа гэдгийг ч мэдэхгүйгээр амиа хорлох тохиолдол олон байгаа.Тиймээс  сэтгүүлчид болон сэтгэл судлаачдын хамтдаа хийж чадах зүйл бол сэтгэл гутралын шалтгаан, үр дагавар, шинж тэмдэг, эдгэрэх арга замын талаар мэдээлэл хүргэх юм.

    Маш хөнгөн зэргийн сэтгэл гутралын үед урам зориг сэргээх аргуудаар өөрөө өөртөө үйлчилж болно. Гэвч сэтгэл гутрал ихэвчлэн амархан хүндэрдэг бөгөөд хүндэрсэн тохиолдолд мэргэжлийн хүний туслалцаа заавал хэрэг болдог. Сэтгэл гутрал нь гүн ангалын ёроолд унасан мэт мэдрэмжийг төрүүлдэг. Гүн ангалын ёроолд унасан хүн гадны тусламжгүйгээр ангалаас гарахад хэцүү. Хэрэв ангал гүн биш бол өөрөө хичээгээд гарч болно. Сэтгэл гутрал гэдэг ангалтай л ижил.

    -Бид ханиад хүрч бие тавгүйрхэхэд эдгээхийн тулд бодитой эмчилгээ хийдэг. Харин сэтгэлээр унах, сэтгэл гутрах үед ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй вэ?
    -Сэтгэл гутрал бол эмгэг. Тиймээс сэтгэл гутралыг жирийн нэгэн сэтгэлээр унах үйл явцтай андуурч болохгүй. Таныг сэтгэлээр унагаасан үйл явдал өнгөрөхөд уй гуниг аажимдаа мартагдаж үгүй болдог. Харин сэтгэл гутрал бол гутраасан хүчин зүйл нь өнгөрч мартагдсан ч мэдрэмж хадгалагдаж хэвээр үлддэг. Мөн сэтгэл гутралд физиологийн хүчин зүйл нөлөөлдөг ч гэж үздэг. 

    Сэтгэл гутралаас салахад сэтгэлийн тэнхээ хэрэгтэй боловч дан ганц сэтгэлийн тэнхээгээр ялж болдог өвчин биш.

    Серотонин буюу  аз жаргалын гормон гэж нэрлэгдэх нейротрансмиттер дутагдах үед сэтгэл гутрал үүсдэг. Удаан хугацаанд аз жаргалгүй байх нь серотонины дутагдалд ороход нөлөөлж улмаар сэтгэл гутрал болдог тохиолдол олон.

    Тиймээс сэтгэл гутралыг тархин дахь химийн бодисын өөрчлөлт гэж ойлгож болно. Хүнд хэлбэрийн сэтгэл гутралд физиологийн шалтгаан байдаг учир үүнийг эмчлэх ёстой эмгэг гэж ойлгох хэрэгтэй. Ханиад хүрсэн хүнд “Сэтгэлийн тэнхээгээрээ эдгэр” гэж зөвлөдөггүй шүү дээ.

    Сэтгэл гутрал ч үүнтэй адил. Сэтгэлийн тэнхээгүй хүн сэтгэл гутралд өртдөг гэсэн буруу ойлголт нийгэмд их байна. Сэтгэл гутрал нь ханиадтай адил гадны тусламж шаарддаг бие махбодын бодитой өвчин юм. Сэтгэл гутралаас салахад сэтгэлийн тэнхээ хэрэгтэй боловч дан ганц сэтгэлийн тэнхээгээр ялж болдог өвчин биш.

    -Сэтгэлд гутралд орсон эсэхээ хэрхэн мэдэх вэ?
    -Сэтгэл гутраад байна уу, сэтгэлээр унаад байна уу гэдгээ ялгахгүй олон хүн байдаг. Тиймээс сэтгэл гутралын үед ямар шинж тэмдэг илэрдэг болохыг товч дурдъя. Сэтгэл гутралын үед сэтгэл санаа, бие махбод, үйл хөдлөл гэсэн гурван түвшинд өөрчлөлт гардаг. Нэн түрүүнд сэтгэл санааны хувьд юунд ч идэвх сонирхолгүй болдог. Бүх зүйлийг сөрөг талаас нь харах хандлага ажиглагдана. Итгэл найдваргүй болно. Сэтгэл түгшиж санаа зовно. Аливаад өөрийгөө буруутгана, гэмшинэ. Сэтгэл хоосорч, утгагүй санагдана. Дараа нь бид махбод эрч хүчгүй, энергигүй болно.

    Серотонин буюу  аз жаргалын гормон гэж нэрлэгдэх нейротрансмиттер дутагдах үед сэтгэл гутрал үүсдэг. 

    Анхаарал төвлөрөх чадвар суларч ой тогтоолт муудаж мартамхай болно. Нойрны хэмнэл алдагдаж их юм уу бага унтана. Хоолны дуршил нэг бол ихсэж нэг бол багасна. Хэвийн хэмжээнээс илүү ядрана. Гэтэл ийм нөхцөлд хүмүүс сэтгэл гутрал гэдгийг мэдэлгүй ходоодны эмч, дотрын эмч, мэдрэлийн эмчид хандаж шинжилгээ өгдөг. Ингээд сэтгэл гутралаа оношилж чадалгүй улам хүндрүүлж сүүлийн шатанд хүрдэг.

    Энэ шатанд хувь хүний үйл хөдлөлд дараах шинж тэмдэг илэрдэг. Үүнд, Нийгмийн харилцаанаас хөндийрч цагийг ганцаараа өнгөрөөх нь ихсэнэ. Орондоо удаан хэвтдэг болно. Амархан уйлдаг болно. Зарим тохиолдолд амиа хорлох бодол төрнө. Эдгээр гурван бүлэг шинж тэмдгийн дийлэнх нь танд илэрч байгаа бол та цусны шинжилгээ өгөх биш сэтгэцийн эмчид хандах ёстой.

    -Хүн биеэ гэмтээсэн бол ичилгүй эмнэлэгт очдог. Харин сэтгэцийн эмчид очно гэхээр олонх хүнд галзуугийн эмнэлэг санаанд нь буудаг байх…?
    -Сэтгэцийн эмгэг гэхээр л галзуу хүн гэж ойлгодог хоцрогдсон үзлээс бид татгалзах цаг нэгэнт болсон. Та шалтгаангүйгээр байнга ямар нэгэн юманд санаа зовоод байвал энэ бол сэтгэцийн эмгэг. Ямар сайхан амьдралтай, ямар өндөр боловсролтой байхаас үл хамааран аливаад идэвхгүй, сонирхолгүй болсон бол энэ ч бас сэтгэцийн эмгэг. Бидний хэвийн гэж ойлгодог зарим сэтгэл зүйн сөрөг үзэгдлүүд сэтгэцийн эмгэг байдаг. Сэтгэцийн эмгэгтэй гэхээр л хүндрүүлж ойлгож болохгүй. Сэтгэцийн асуудлыг хүндрүүлэлгүй бага дээр нь илрүүлж эмчлэх хэрэгтэй. 

    -Сэтгэл гутрал яагаад үүсдэг вэ. Хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ?
    -Сэтгэл гутрал хоёр шалтгааны улмаас үүсдэг. Нэгт, Сэтгэл зүйн шалтгаан. Энэ нь гэнэтийн цочрол юм уу удаан хугацааны шаналалаас болдог. Дотны хүнээ алдах, гэмт хэргийн золиос болох, салж сарних гэх мэт янз бүрийн цочролын дараа сэтгэл гутралд өртөж болдог. Эсвэл удаан хугацаанд гунигтай шаналгаатай нөхцөлд байснаар сэтгэл гутрал үүснэ. Нөгөө талаар бүх итгэл найдвар унтарч арга тасрах үед ч сэтгэл гутрал үүсдэг. Хоёрт, Биемахбодын шалтгаан. Тухайлбал янз бүрийн шалтгаанаар тархин дахь химийн урвал өөрчлөгдсөнөөс сэтгэл гутрал бий болдог.

    Сэтгэл гутралаас сэргийлэхийн тулд нэгэн хэвийн гунигтай нөхцөл байдлаас зайлсхийх хэрэгтэй. Хүнд хэцүү асуудал тохиолдсон бол гутрахаас сэргийлж мэргэжлийн сэтгэл зүйчид хандаж сурах нь зүйтэй. Аль болох таатай нөхцөл байдал үүсгэж, таатай хүнтэй уулзаж байгаарай. Өнгөрснийг өнгөрсөнд нь үлдээж, уучилж мартаж, өнөөдөртөө амьдарч сурах нь чухал.

    -Та өөрөө сэтгэл гутралын бүх үе шатыг туулж, эмчилгээ хийлгэсэн гэж байсан. Эдгэрсэн түүхээсээ хуваалцаж болох уу?
    -Тийм ээ. Төрсөн ах маань нас барж, би өөрөө хүнд өвчний улмаас хоёр жил хэвтэрт байсан. Урт удаан шаналал намайг сэтгэл гутрал рүү хөтөлсөн. Удаан хугацааны серотонин дутагдал нь тархинд зуршил болж үлдсэн гэсэн үг.

    Халуурч байгаа хүнд эм уулгадаг шиг хүнд хэлбэрийн сэтгэлийн гутралтай нөхцөлд эмийн эмчилгээ хийдэг гэдгийг дахин сануулъя.

    Ахыг нас барсныг хүлээн зөвшөөрч, хүнд өвчин маань эдгэрсэн боловч сэтгэл гутрал хэвээр үлдсэн. Би бүх төрлийн бясалгалд хамрагдаж, сургалтанд сууж, сэтгэл засалчид хандаж үзсэн. Энерги засал хийлгэж, төрөл бүрийн шашны арга хэмжээ ч авч үзсэн. Гэвч сайжралыг олоогүй бөгөөд гутрал улам даамжирч байсан юм билээ. Эхэндээ сэтгэл гутралд өртсөн гэдгээ мэдээгүй. Төрөл бүрийн ядаргааны эсрэг эмчилгээ хийлгэж байсан ч үр дүн өгөөгүй.  

    Харин эмийн эмчилгээ хийлгээд нэг их удалгүй хэвийн амьдралдаа орсон. Тухайн үед сэтгэл гутралын талаар монгол хэл дээр дорвитой мэдээлэл байхгүй байсан учраас англи, солонгос хэлээр уншиж судалж учрыг нь олж байлаа. Энэ нь сэтгэл судлалын шинжлэх ухаанд дурлах болсон шалтгаан. Бие, сэтгэлийн шаналалыг өөрийн биеэр давж үзнэ гэдэг сэтгэл судлаач хүнд хамгийн үнэтэй туршлага шүү дээ.

    Ядаж л сэтгэл гутралын үед ямар ч зөвлөгөө нэмэргүй, наад тал нь сэтгэл засал хийх шаардлагатай гэдгийг өөрийн биеэр мэдэрч үзнэ гэдэг том давуу тал. Сэтгэл судлалын зарим онолыг өөрийн биеэр мэдрээд туулах боломж олгосон нь бараг бурхны бэлэг гэж боддог.

    -Сэтгэл гутралыг хүндрүүлэлгүй эрт танин мэдсэн нөхцөлд өөрөө эмчлэх боломжтой юу?
    -Сэтгэл гутралыг хөнгөн, хүндэвтэр, хүнд гэж ангилж үзэж болно. Хөнгөн сэтгэл гутралыг хүн өөрийн сэтгэлийн тэнхээгээр ялж болох юм. Хүндэвтэр сэтгэл гутралыг сэтгэл зүйч юм уу сэтгэл засалчийн тусламжтайгаар ялан дийлж болно. Харин хүнд сэтгэл гутралыг сэтгэцийн эмчийн тусламжтайгаар эдгээнэ. Мэдээж сэтгэцийн эмч нар эмийн эмчилгээ хийнэ. Эмийн эмчилгээнээс айгаад байх хэрэг үгүй. Тархинд дутаад байгаа серотонин буюу аз жаргалын гормоныг тэнцвэржүүлж л өгдөг юм. Эмийн хамааралтай болно гэж айгаад байна гэж хэлдэг хүмүүс бий. Тиймээс сэтгэл зүйн эмчилгээнд эм хэрэглэхээс айх хэрэггүй. Эмийн эмчилгээний зорилго нь тархины эсийн серотонин ялгаруулах төрөлхийн чадварыг л сэргээхэд оршдог.

    -Сэтгэцийн эмчид хандах ёстой гэж байгаа ч хүмүүс хаана хандахаа тэр бүр мэддэггүй. Ямар шат дараалалтайгаар хэнд хандаж болох вэ?
    -Хэрэв та сэтгэл гутралаа хөнгөн буюу хүндэвтэр зэрэгтэй гэж үзэж байгаа бол сэтгэл зүйч юм уу сэтгэл засалчид хандаж болно. Харин хүнд сэтгэл гутралтай бол сэтгэцийн эмчид хандана. Нэн түрүүнд дүүргийнхээ сэтгэцийн эмчид хандах ёстой. Дүүргийн сэтгэцийн эмч хаана суудгийг мэдэхгүй бол өрхийн  эмчээсээ асууж болно. Сэтгэл гутралын зэргээс хамаараад дүүргийн сэтгэцийн эмч өөрөө эмчилнэ эсвэл СЭМҮТ буюу сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв рүү шилжүүлнэ.

    Халуурч байгаа хүнд эм уулгадаг шиг хүнд хэлбэрийн сэтгэлийн гутралтай нөхцөлд эмийн эмчилгээ хийдэг гэдгийг дахин сануулъя. Сэтгэл гутрал бол бодитой өвчин. Таньд сэтгэл зүйн тогтворгүй байдал, сэтгэл гутралын шинж тэмдэг илэрч байгаа бол харъяа дүүргийнхээ сэтгэцийн эмчид хандаарай. Хүмүүс сэтгэцийн эмчээс зугтааж явсаар цаг алддаг. Өөрсдөө стгэл гутралтай маш олон янзаар тэмцдэг. Бясалгал хийж,  сургалтанд явж, сэтгэл зүйчтэй уулзаж байгаа харагддаг. Та аль болох эмийн бус аргаар тэмцээд үр дүнд хүрээгүй бол сэтгэцийн эмчид хандах цаг болжээ гэсэн үг.

    -Ярилцсанд баярлалаа. 

    Сэтгүүлч Б.Бадамцэцэг

    Эх сурвалж: Засгийн газрын мэдээ сонин

  • МАГИСТРЫН ДИПЛОМЫН АЖИЛ БИЧИХ ЗААВАР

    2. Оршил

    Тухайн сэдвийг судлах болсон шалтгаан, судалгааны ажлын зорилт, зорилго, түүний судлагдсан байдал, судалгааны арга, шинэлэг тал, үнэ цэнэ, онол практикийн ач холбогдол, дипломын ажлын бүтэц зэргийг бичдэг.

    3. Үндсэн хэсэг

     А/ Онолын хэсэг. Тухайн сэдвийг агуулгын хувьд гадаад, дотоодын эрдэмтэн судлаачид хэрхэн үздэг, тэдгээрийн гаргасан үнэлэлт, дүгнэлт, тодорхойлолтууд, тэдгээрийг хооронд нь харьцуулсан байдал зэрэг байна. Мөн түүхэн явцад хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг товч дурдаж болно.

    Б/ Судалгааны хэсэг. Онол, практикт хэрэглэх боломж, өөрийн дэвшүүлсэн таамаглалуудыг нотлох баримтууд, маргаантай байгаа асуудлуудыг эрдэмтэн, судлаачид хэрхэн шийдвэрлэсэн, практик амьдралд хэрхэн шийдвэрлэж байгаа зэргийг тодорхой баримт судалгаанд тулгуурлан бичсэн байна.

    4. Дүгнэлт. Судалгааны ажлын эцэст ямар үр дүнд хүрч улмаар дүгнэлт хийж түүний онол болон практикт хэрхэн хэрэглэж болох ба хэрэгжүүлж байгаа арга замуудыг тодорхой бичнэ. Энэ нь төсөл, үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, байгууллагын бүтэц зохион байгуулалтын хэлбэртэй эсвэл онолын тодорхойлолт, дүгнэлт, санал байж болно.

    5. Ном зүй.

    6. Хавсралт. Судалгаанд ашигласан бүх баримт сэлт, материалууд, график, схем зураг, хүснэгт зэрэг байна.

  • ДүДү боловсролын сан болон Хүүхдийн шинжлэх ухааны музей хөгжүүлэх төслийн бодлого төлөвлөлт

    Дүдү боловсролын сан нь 2008 оноос эхлэн STEM боловсролд | Шинжлэх ухаан, технологи, инженерчлэл, математик (ШТИМ)| суурилсан олон талт сургалт, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж, хүүхэд, багш сурган хүмүүжүүлэгч, байгууллагад зориулсан сургалтын шинэ арга технологиудыг нэвтрүүлэн, үндэсний хэмжээнд зохион байгуулж ажиллаж байна.

    Бид 2008 онд Дүдү машин хөтөлбөр, 2009 онд Дүдү машины холбоо, 2012 онд  Дүдү боловсролын санг тус тус байгуулж, хүүхэд багачууд, өсвөр үеийнхэнд зориулсан Техникийн, Экологийн, Санхүүгийн, Эрүүл мэндийн гэсэн үндсэн 4 чиглэлээр албан бус боловсролын олон талт хөтөлбөрүүдийг зохион байгуулдаг. Дүдү- гийн хөтөлбөрүүдээс дурдвал, 

    2008 оноос “Дүдү машин” хөтөлбөр

    2010 оноос “Дүдүгийн шувууны харш” экологийн хөтөлбөр, Дүдү пуужин, Цаасан онгоц, Space kids

    2012 оноос “Инээдэг маск” эрүүл мэндийн хөтөлбөр, “Дараагийн сансрын нисэгч” STEM хөтөлбөр, “Space camp Mongolia” зуслангийн хөтөлбөр, 2015 оноос “Teamwork & Teamplay” сургалтын хөтөлбөр. 

    Дүдү боловсролын сангийн үүсгэн байгуулагч Д.Мөнхтулга нь хүүхдийн ШТИМ боловсролын хөгжилд хувь нэмэр оруулахаар 2017 онд “Дүдү Хүүхдийн Музей” төслийг санаачлан үүсгэн байгуулж, хөрөнгө оруулалт татсанаар Монголын анхны хүүхдийн музейг 2018 оны 2-р сарын 21-нд нээж, Е-март худалдааны төвийн 5 давхарт нийт 710м2 талбайд 16 үзүүлэнгийн хэсэгтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Улмаар 2019 онд Дүдү шинжлэх ухааны музейг Соёл амралтын Зайсан Хилл цогцолборт нээн үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

    Үйлчлүүлэгчид бол бидний хүүхдүүд, бидний ахан дүүс, бидний анд нөхөд

    ЭРХЭМ ЗОРИЛГО

      Эцэг эхчүүдэд бахархал, хүүхдүүдэд тэмүүлэл, гэр бүлд хайр бэлэглэнэ.

      АЛСЫН ХАРАА

        Дүдүгийн үйл ажиллагаагаар дамжуулж ирээдүйн иргэдийг хөгжүүлэх жишиг байгууллага байна.

        1. ДҮДҮ МУЗЕЙ ГЭЖ ЮУ ВЭ

        Манай ДүДү музей нь “Илүү сайхан дэлхийг бүтээнэ” гэсэн уриан доор хүүхэд багачууд болон гэр бүлд чиглэсэн тоглоомоор дамжуулан шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн албан бус боловсрол олгох сургалт хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээс гадна ирээдүйн мэргэжлээ тодорхойлход туслах бодит орчинд мөрөөдөлөө биелүүлж хүссэн ажил мэргэжилийн дүрд хувиран тоглонгоо суралцах боломжтой гэр бүл, анги хамт олон, албан байгууллагаараа цагийг үр бүтээлтэй өнгөрүүлэх газар юм.

        “Музейн үзмэрүүд шилэн хоргонд байдаг, хүрч болохгүй гэсэн ойлголттой байдаг бол манай хүүхдийн музейд гар хүр, оролдож үз, тогло гэсэн зарчим үйлчилдэг. Энд тоглонгоо хүүхдүүд шинэ зүйлд суралцдаг, гэр бүлээрээ суралцаж хамтдаа гайхалтай дурсамж бүтээх боломжтой.

        Дүдү музей нь хүүхэд багачуудад шинэ цаг үедээ нийцсэн, бүтээлч чадварлаг хүмүүн болж төлөвших суурийг тавих зорилго бүхий, музейн бүх үзмэр буюу тоглоомын орчин нь STEAM боловсролд /Шинжлэх ухаан, технологи, инженерчлэл, урлаг дизайн, математик/ суурилан бүтээгдсэн бөгөөд түүнд тулгуурлан олон талт сургалт хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхээс гадна хүүхэд, багш сурган хүмүүжүүлэгч, байгууллагад зориулсан сургалт хөтөлбөр зохион байгуулж ажилладаг.

        STEAM гэдэг нь (Science, Technology, Engineering, Art, Math)  Шинжлэх ухаан-Технологи-Инженерчлэл-Урлаг дизайн-Математик тооцоолол” гэсэн утгын товчлол бөгөөд математик, инженерчлэлийн цогц чадамжийг урлагийн буюу дизайн сэтгэлгээтэй хослуулан олгодог давуу талтай тул 21 дүгээр зуунд заавал эзэмших ёстой мэдлэг чадварт тооцогддог. Ялангуяа бага насны хүүхдүүдийн математик сэтгэлгээ, техникийн авьяас, бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэхийг зорьдог сургалтын хөтөлбөр юм.

        ДАВУУ ТАЛ

        1.      Хүүхдүүд хүссэн ажил мэргэжилийнхээ дүрд хувиран, тоглож өөрийнхөө хүсэл мөрөөдлийг багаасаа тодорхойлох боломж.

        2.      Хүүхэд STEAM шинжлэх ухааны туршилтуудыг бодит орчинд хийж өөрийгөө хөгжүүлэх боломж.

        3.      Шинжлэх ухаан, ур чадвар хөгжүүлэх сэдэвчилсэн эвэнт, өдөрлөг, тэмцээн уралдаанд оролцох боломж.

        4.      Хүүхэд гэр бүлийн хамт тоглож, хөгжих боломж.

        5.      Сургууль, анги хамт олноороо шинжлэх ухаан, бүтээлч хичээлүүдээ хийх боломж.

        6.      Хүүхэд найз нөхөд, гэр бүлээрээ төрсөн өдөр, тэмдэглэлт өдрөө сонирхолтой бүтээлч байдлаар хийх боломж.

        7.      Хүүхдийн боловсрол оюуны хөгжил STEAM чиглэлээр судалгаа сургалт, үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагууд сургалтын, хөгжлийн орчиноо болгож хамтран ажиллах боломж.

        https://dudu.mn/

      1. ӨРГӨЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ, Өргөлийг хэрхэн зөв өргөх вэ?

        ӨРГӨЛөө зөв өргөөд сурчихвал маш том БОЛОВСРОЛ бөгөөд ҮР ШИМ НЬ бүрэн бүтэн болох юм.

        Монголчууд байгаль дэлхийтэйгээ хүйн холбоотойн учиг нь өргөл өргөх ёсоос тод харагддаг. Наран, саран, уул ус, лусын эзэд, төрсөн нутгийн уул усыг хүндэтгэн дээдлэх өргөл, үрсийнхээ үйлсийг дэмнэж, өршөөл энэрэл хүсч, баяр талархлаа илэрхийлэх, төрөө төвшин сайхан байлгах гээд өргөл бүхэн өөр өөр зорилготой, онцлогтой байдаг. Өргөлийг цайны дээж, сүү, шимийн нэрмэлийн охь, архи, арвай будаа, цагаан идээ, таван тансаг хүндэтгэлийн идээ, арц, ганга үнэртэн, шар тос, таван өнгийн хоргой торго, ангийн үс, арьс зэрэг эдээр өргөдөг. Өргөл өргөлийн дээд нь сэтгэлээсээ өргөх өргөл, “Монголыг Мөнх ТНГР Ивээг” хэмээх даатгал билээ.Өргөлийг шинжлэх ухааны үндэслэлээр тайлбарлавал Таны өргөж байгаа үг, өргөл, өчил бүхэн Торсион оронд таталцал эрчмийн холболтоор шууд хүрч, үгээр бүхнийг бүтээж буй арга ухаан юм. Байгаль дэлхийд байгаа бүхэн уялдаа холбоотой, эрчмийн холболттой байгааг монголчууд таньж, юуг юугаар холбож, үгээ дайхыг танин мэдсэн нь байгаа бүхэнтэй зөрчилгүй нэгдмэл амьдран оршин бүрэн дүүрэн харилцааны төгс танин мэдэхүй бол Өргөл, мөргөл билээ. Мөргөл гэдэг нь өөрөөс дээд бүхнийг хүндлэн дээдлэх хамгийн чухал ёс бөгөөд Танд амийг өгсөн, амьдрыг тэтгэж буй өвөг дээдэс, уул ус, ТНГР, дээд бүхэнд даатган мөргөж байгаа билээ. Мөргөхдөө алга хавсрахгүй харин 2 гараа алдлан, өр зүрхээ дэлгэн, өвчүү юугаа дэвсэн мөргөдөг учиртай.

        Өргөл өргөхдөө юунд хэн ямар учигаар юу өргөж байгаагаа өчиж өргөнө. Үүнд:

        1.Юунд өргөх байна түүнийгээ дуудна

        2.Хэн өргөж юу өргөж байна өөрийгөө болон өргөлөө таниулна

        3.Хүсэл зорилгоо даатгана гэсэн дарааллаар өргөдөг. 

        Жишээ нь: Уул усандаа өргөл өргөхдөө:-Хан гурвал их Алтай минь, Шилийн богд уул минь ээ-Туулай жилтэй, урт жолоотой (эр хүн), богино жолоотой (эм хүн) Баяр би идээ цайныхаа дээжийг өргөн байна аа-Ураг удамын олон сайхан үрсийг нь ачлал ивээлдээ авч, эрүүл энх, эрдэм номтой, элбэг хангалуун байлгаж хайрлана уу, Монголыг Мөнх ТНГР ивээг гэх мэт.Өргөлөөр байгаль дэлхийтэй, харсан даасан ТНГР бүхэнтэй харилцаж байгаа тул хөрст дэлхийнхээ хөрс шороон дээр зогсож байгаад өргөнө. Бүрэн бүтэн төр ёсоор хувцасласан байх шаардлагатай, Аяга, тагшинд хийж өргөнө. Сүү, цайны дээжийг цацлаар өргөнө. Цонхоор өргөвөл өргөл биш нохойнд яс хаяж өгөхтэй адил болно.

        Юунд ямар зорилгоор хэн өргөж байгаагаас хамаараад өргөл бүр өөр байна. ТНГР, Байгаль ээж- орны тнгр, угийн их гарвал удмын дээд шүтээнүүддээ Шимт малын шингэн сүүгээ өргөнө. Мөн охь буюу архиа өргөнө. Уул, ханхайн эзэд, орны ТНГР-т арвай буудай, цагаан идээгээ өргөнө. Лусын өргөл архи эсвэл рашаан булаг, тахисан галын түгээл, сарны өргөл рашаан булаг буюу ус байна. Галын өргөл шар тос, өвчүү, охь буюу архи, үнэртэн танартан, таван өнгийн хоргой торго, дал 4 өндөр, сүүл байна. Галд өргөх мах, сүүлийг болгож борлуулсан байна. Уул усны эздийн авдаг өргөлүүд өөр өөр байдаг тул тухайн уул усанд юм бүхнийг өргөх биш мэддэг хүмүүсээс нь заавал асууж, таньж байж өргөдөг учиртай. Дураараа уул бүхний орой дээр гишгэх, учир мэдэхгүй өргөх учиг үгүй! 

        Ноён болоод хатан хүмүүний өргөл зорилгоороо ялгаатай. Хатан хүмүүн ургахын улаан наран, урсах цагийн эзэд, дөрвөн зүг найман зовхисийн хүчтэнгүүддээ хандан сүүтэй цайныхаа дээжийг өргөж, тэр өдрийн өргөлийг эхэлдэг. Ээжүүд өргөө гэр, үр хүүхдийнхээ сайн сайхны төлөө, ирээдүй хойчдоо өргөлөө зориулдаг. Өргөө гэрээ элбэг баян, амар амгалан тайван сайхан байгээ хэмээн ургахын улаан нарандаа өргөлөө өргөдөг. Ургахын улаан нарандаа ийнхүү сүсэглэн залбиррсан эх хүмүүний сайхан сэтгэлийн хүчээр, зөв энерги эрчмээр энэ хорвоо дэлхий ариусдаг. Тухайн өдрийн наран өөрт нь зориулж өргөлөө өргөсөн хүмүүний сайн сайхан хүсэл сэтгэлийн зөв эерэг эрчим энергээр хорвоо дэлхийг бүхэлд нь гийгүүлэн гэрэлтүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл Монголчууд өргөлөөрөө тухайн зүйлсийн эрчим энергийг засч чаддаг байж. Ноён хүмүүн буюу эрчүүд улс гүрэн, төр түмнийхээ төлөө, алаг нартын төвшин сайхны төлөө өргөдөг. Эр хүмүүн болон эм хүмүүний өргөл нэгдэж, нэгнээ нөхөж, өргөө гэрийн ахуй амгалан, төр улс төвшин сайхан болж ирдэг. Энэ 2 хүмүүний өргөлийн хүч өргөө гэрээ сүншиглэж, залбирч өргөө гэрээ ариусгаж, хамгаалж, ивээж, ерөөж, тэтгэж байдаг. Ийм 5 үйлсийг эр, эм хүмүүс өргөлийн хүчээрээ дүүргэж, нэгтгэдэг. Ноён хүмүүний өргөл бол төрийн цагаан сүлд, улс гүрний амар жимэр байдал, төрийн их үйлсэд зоригдон буй дайчин баатар эрсийг зоригжуулах, улсын гүрний аян замын үйлс, ан гөрөөний жим татуулах, өргөө гэрийн буурь сэлгэн буух, үрсээ аян замд үдэх гээд олон зорилгоор өргөгддөг. Ноён хүмүүний өргөл бол хатууг дарж, хорвоо дэлхийг засан өнгөлөхөд чиглэгддэг. Харин хатан хүмүүний ухаанаар сүлэлдэн бий болсон өргөл нарт хорвоо дэлхийн үрс хийгээд өргөө гэр, бүхий л оршихуйдын амин чанарт хүрдэг. Удмын галдаа гариг бүртээ биш юмаа гэхэд сард тохиох Удмын буулттай нарандаа ноён хүмүүн ямар нэгэн өөх, ангийн арьс үс, аль нэгэн олз, хишгийнхээ дээжийг өргөвөл зохилтой. Учир нь өргөө гэрийн олз хийморь, орлогын үүдийг өргөө гэрийн ноён хүмүүн түшдэг. Эцэг хүмүүн орлогынхоо дээжээс үрсдээ идээ ундаа, амттан бурам, хувцас, хоргой дурданг хүртээх учиртай. Харин хатан хүмүүн хишиг орлогынхоо дээжээр өргөө гэртээ тагш, тогоо, дээш харсан сав, авдар гэх мэт хишиг буян тогтоох эд эдлэл байгууштай. Үрс балчрууд олсон орлогынхоо дээжийг (ялангуяа эхний цалингаараа) эжий аавдаа, өндөр настнууддаа, нагацууддаа мөн хамгийн нялх балчруудад хүртээвэл зохилтой. Ингэж олз хишиг, ашиг орлогоо бусаддаа хүртээвэл дараа дараагийн олз хийморийг дагуулан далладаг юм. Мөн өргөө гэртээ олз хишгийн уут богц, авдрыг байлгах хэрэгтэй. Энэ нь үр удам хийгээд эцэг өвгөдээс бууж ирсэн хишиг буяныг тогтоон барж, ураг удамд өртөөлдөг. Гол түшиглэн амьдардаг айл өргөө бол лусын эдлэл, зүйлээр бүрдсэн авдарт олз, хишгийнхээ дээжийг хадгалдаг. Харин гөрөөчин удамт үрс бол ангийн арьсаар богц авдрыг хийвэл зохилтой. Дорлиг буюу Дархадын удамт үрс бол сийлбэртэй, урлалтай авдар, бичиг номын айл гэрт бол ном, бичиг, цаас, бийр багтахуйц эрдмийн авдар байвал зохилтой. Яагаад ээжийн бор авдар, эжийн бор тагш гээд дуулдаг гэхээр тэр л авдар дотор эжий аав, эцэг өвгөдийн хишиг буян олз хийморийг хадгалдаг түүнээсээ үрс балчрууддаа бага багаар хүртээдэг. Үүнийхээ хүчээр л ирээдүй хойчис нь идэх, өмсөхөөр дутахгүй, элбэг дэлбэг явцгаадаг. Үүнээс гадна мөн улс гэртээ хишиг буянаа хүртээдэг байсан. Ямар нэгэн ангийн хишгээсээ, харь гүрнээс авчирсэн барааныхаа дээжээс, ямар нэгэн наймааны ашиг, идээ ундааныхаа дээжийг улсдаа өргөл болгон барьж, улсын чуэн сан хөмрөгөө бүрдүүлж байсан. Энэ цагийнхаар бол хандив өргөдөг байсан. Идээ ундаа өргөвөл гадны элчийг тосох найр, аян замын хүнсэд хэрэглэдэг. Зоосыг нь бусад улс оронд зорчигсдод хэрэглүүлдэг байсан. Өдгөө энэ нь алба гувчуур, татвар болсон байна. 

        ЯАГААД УРГАХЫН УЛААН НАРАН ЧУХАЛ БАЙДАГ ВЭ? 

        Ургахын улаан наран нь дээр хөөрсөн нарнаасаа илүү олон өнгийн гэрэл, илүү хурц тод эрчим туяа цацруулдаг учраас хүмүүн эртлэн босч өөртөө эрчмийг тосон авах нь чухал. Энэ нь хүмүүний махан биед сайнаар нөлөөлдөг ач холбогдолтой. Дээр хөөрсөн нар нь дэлхийн агаар мандалд зарим элч туяагаа сарниулан задруулдаг учраас ургахын улаан наран шиг олон өнгөөр туяаран гийгүүлдэггүй ихэвчлэн цагаан туяа цацруулдаг. Ургахын улаан нарны эрчим бага намуун боловч олон өнгийн эрчим, туяа, цацрагийг өөрөөсөө цацруулдаг тул ургахын улаан хэмээдэг. Ургахын улаан нарыг тосон хүлээвэл олон өнгөний гайхамшиг, олон цацраг эрчим туяадыг мэдрэх болно. Нарны яг төвийн цагаан, шар туяа хүмүүний зүрхэн болон наран сүлжээ хүрдийн амин гол цэгт тусан идэвхжүүлдэг. Нарны хүрээний эрчим хүмүүний цээжин биеийг тэтгэдэг. Нарны хүрээнээс гадагшаа ялгарах цацрагууд хүмүүний гэрлэн биеийг тэтгэдэг учраас хүмүүний гэрлэн бие шиг ийм олон өнгөтэй байдаг. Нарны гэгээ гэдэг нь нарны гаднах цацрагаас гадна талд байгаа сүүмийн цайруулан байгаа эрчим туяа цацрагууд гэх бөгөөд хүмүүний оройн хүрдүүдэд, толгойноос дээших хүрдүүдэд хүрдэг. Нарны зах цацрагууд бол хамгийн гадна буюу харуй бүрийгээ түрэн гарч ирж, гэгээ оруулж байгаа хэсгүүд юм. Ийм учраас толгой сэргэгт нь эрдэм заах гэж хүүхдүүдийг нарнаас өмнө өглөө эртлэн босгодог. Хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний ургахын улаан нарыг үзэх гэдэг нь өвлийн хахир хатууг даван туулсны дараа хүч чадлаа сорин ирж буй жилдээ хүч тэнхээгээ ямар байхыг шинжих гэдэг бас нэгэн шинжээ, шалгуур юм. Эрт цагт бол хамгийн өндөр орой руу явган алхуулан ургахын улаан нарыг үзвэл шилийн сайн эр болно хэмээдэг байсан. Ингэж бас бяр чадлаа сорьдог нь баатар эрсийн нэгэн ухаан юм. Ийнхүү мацахдаа уулын хормойгоос чулуу авч орой дээр нь өргөдөг. Уулын бэлийн чулууг оройд нь гаргах гэдэг маш том чухал үйл гэж үздэг. Гэхдээ ганцхан жилийн эхний нарыг л хараад өнгөрөх биш өдөр бүрийн ургах нартай харилцахыг зорих нь чухал. Нар, сар, од бол бидний амин эрчмээр хангаж, бидний хүчтэй, эрүүл чийрэг байхыг шийдэж байгаа хамгийн хүчирхэг эрчимийн эх үүсвэрүүд юм. Үүрийн цолмон од ургахын улаан нарнаас өмнө амжиж хүчирхэг эрчмээрээ дэлхийд буудаг учраас маш тодордог. Бусад бүхий л оддын хүчийг өөртөө нэгтгэн маш олон одон гэрүүдээс гарах хаалга болдог. Үүрийн цолмон нарны өмнө хүчирхэгжиж, үдшийн гялаан нарны дараа хүчирхэгждэг. Үдшийн гялаан од нь бусад оддын хүчийг нэмэн нэмсээр одон гэрүүдийн орох хаалга болон хүчирхэгжин дэлхийд буудаг.

        АЯН ЗАМЫН ДААТГАЛ

        Аян замын өргөлийн зорилго нь аян замаа даатган, буусан нутаг газартаа өөрсдийгөө таниулан эздээс нь зөвшөөрөл хүсч байгаа явдал. Хэн нэгэн биднийг унтаж байхад гэрийн хаалгыг цөм цохиод гэрт орж ирээд эсвэл цонхоор гараад явчихвал бид баярлахгүй нь лавтай. Яг л үүнтэй адил бид уул усны эздийн гэр орноор дамжин заримдаа тэдний гэрт нь хоноглодог ч зөвшөөрөл огт хүсдэггүй. Ийм учраас бид аян замд гарахдаа зорих газраа, буусан газар орныхоо бүх уул, ус, амьд бүхэнд зориулаад овог нэрсээ өргөлдөө шившээд сүүн өргөлүүдийг сайхан дээшээ өргөх нь зохилтой. Тэгж байж бидний аян зам цагаан саад бартаагүй болдог. Сүү бол ариун хайрын биелэл, будаа нь арвижин дэлгэрэхийн бэлгэдэл. Сүүг аягаар болон цацлаар өргөж болно. Өргөл өргөхдөө задгай газар сайн. Олон нийтийн газар бусдын эд зүйлийг бохирдуулахгүй байхад анхаарах нь чухал. Бусдад сөрөг үр дагавар үүсгэж байвал өргөл болохгүй шүү дээ.Өргөл хэмээн элдэв зүйлээр байгаль дэлхий, дурсгал, шүтээнийг бохирлож байгаа нь буруу. Эдийн дээд хадгийг эрхэм дээд хүмүүндээ өгдөг байтал хээр гадаа хаях, уул, мод, хаданд зүүж байгаль орчныг бохирдуулбал харин ч хувь хишиг чинь дутдаг гэдгийг Тэнгэр сануулсан болно. Байгальд шингэхгүй зүйлсийг өргөхийг цээрлэнэ. Хаа сайгүй босгосон овоо чулуу, хогийн цэг мэт болсон нь мөн л хар эрчим цуглах нөхцөл болдог тул та холуур явах нь зүйтэй. Монгол хүн хэзээ ч хаа хамаагүй чулуу, шороо хөндөж, овоолж явдаггүй. Ариун дагшин уул, усны эзэд тэрхүү хог, сэгэн дээр тухалж залраад байна гэвэл түүн шиг худал зүйл үгүй. Алгыг нь хавсруулж, сугыг нь хавчуулж залбируулдаг нь буруу аж. Учир нь хүн хоёр алга, хоёр хөлийн ул, хоёр суга, зулайгаараа газар, Тэнгэрээс эрчим авдаг. Мөргөхдөө малгайгаа авч мөргөнө.Сүүлийн хэдэн зун хур бороо бага нилээн гантай байлаа. Үүнийг учир шалтгааныг судлаад үзвэл ахиад л бидний буруугаас байх юм. Олон шалтгаан байгаа ч гол шалтгаан нь онгон дагшнаараа байх учиртай хайрхад, уул ус олны хөлд талхигдсан, хог буртагт дарагдсан, уул уурхай хэрээс хэтэрсэн учраас уул усны эзэд хилэгнэн догширсон шалтгаан голлож буй гэнэ. 

        Мөн уул овоог дахин нэрийдлээр шар нөмрөгтнүүд цемент, шороо овоолж суварга босгож буй байгаль эрчмийн гүйдэл, зулайг битүүлж, уул усны эздийг чөдөрлөж ган гачиг болох үндэс болж байна. Энэ бүхнийг нурааж буулгавал зохино. Байгаа бүхнийг БАЙгаагаар нь байлгахыг л байгаль гэнэ. Үнэхээр төрийн тахилга хийгээд сайн сайхан болсон уу? Яаж ч бодсон хэдэн зуун машинаар хэдэн мянган хүмүүс очиж идэж ууж, хог тарьж, буртаглаж тахих ёсгүй. Уул, ус бүхний тахих цаг хугацаа ёс төр нь өөр байдаг. Жишээ нь Алтан овоо буюу Луут толгой бол дүн өвлөөр тахилгаа авдаг бөгөөд сүүлийн олон зуун жилд зун тахиж байгаа нь ганга нуур ширгэж ган гачиг болохын үндэс юм. Мөн Алтан овооны орой дээр овоолсон цемент бол маш буруу үйл бөгөөд та өөрийнхөө толгойг цементлээд амьдраад үзээрэй. Бас хүүхдийнхээ памперсыг хээр хаяж лус, савдагийн хорлолд өртөхөө болих хэрэгтэй.3 сая аав, ээжүүд өглөө бүх зөвхөн сайн сайхныг бодож, хүсэж, зорьж даатган өргөхөд муу муухай орших зай үлдэх болов уу!!

        МОНГОЛЫГ МӨНХ ТНГР ИВЭЭГ
        ИХ ТӨРИЙН МИНЬ СҮЛД ӨРШӨӨХ БОЛТУГАЙ
        ӨВӨГ ДЭЭДСИЙН ХИШИГ БҮРЭН ХУРЛАН БУУЖ
        САНАА БҮХЭН ГҮЙЦЭЖ
        САВ БҮХЭН ДҮҮРЭХ БОЛТУГАЙ
        ХУРАЙ ХУРАЙ ХУРАЙ

        #МонголУхаан #ТНГРэрдэм #ХөхӨвгөд #ӨргөлМөргөл #ӨргөлӨргөхЁс

      2. ШИНЭ ҮЕИЙН ХҮҮХДИЙГ ЗӨВ ТӨЛӨВШҮҮЛЭХ АРГА УХААН лекц (шууд үзэх)

        Жамсранжавын Хорлоо нь 2007 оноос сургуулийн өмнөх боловсролд шинэчлэлт хийх зорилгоор өөрийн судалгааны ажлаа эхлүүлж 2011 онд “4 настай хүүхдийн зан төлөв дэх хандлага” сэдвээр боловсрол судлалын магистр зэрэг хамгаалсан юм. Тэрээр 2010 онд “Яруу сэтгэлгээний эрин” ТББ-н дэргэдэх “Индиго” хүүхдийн хөгжлийн төвийг үүсгэн байгуулж 100 орчим хүүхэдтэй биечлэн ажиллаж судалгаагаа эрчимжүүлсэн юм. Мөн цэцэрлэгийн сургалт хүмүүжлийн ажил болон багш нарын тулгамдсан асуудал, эцэг эхчүүдийн хүүхэд хүмүүжүүлэх арга барилыг судалсаар байна. Бага насны хүүхдэд зориулсан “Сайн мууг ялгая!”, “Цэцэн хүү”, “Би чадна”, “Би Монгол”, “Цэгээр наадъя” зэрэг сургалтын хөтөлбөрүүдийг санаачлан, туршилт судалгааны ажлыг зохион байгуулж байна.

        Уг бүтээл нь хүүхдэд багаас нь өөрийн гэсэн үзэл санааг төлөвшүүлж, эерэг зан чанар, зөв дадал хэвшлийг олгох зорилготой бөгөөд өгөгдсөн зураг, асуултын дагуу хүүхэдтэйгээ харилцан ярилцаж, аливаа асуудлыг олон талаас нь харах чадвартай болгож, тэдний эрүүл мэнд, өсөлт хөгжилт, зан төлөвшилд нь хэрэгцээтэй мэдээллийг өгөх замаар өөрсдөөр нь зөв буруу үйлдэл, сайн муу зан чанарыг ялган салгуулж улмаар хүүхэд багачуудын өдөр тутмын үйлдээ мөрдвөл зохих дүрмийг өөрсдөөр нь гаргуулж, дагаж мөрдүүлж, хэвшүүлэхэд чиглэж байгаа юм.

        Зохиогч нь энэхүү гарын авлага бүтээл, судалгаандаа үндэслэн САЙН ХҮҮХЭД ШИНЭ ҮЕИЙН ХҮҮХДИЙГ ЗӨВ ТӨЛӨВШҮҮЛЭХ ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨРийг эхлүүлээд байна.

        ЗОХИОГЧТОЙ ХОЛБОГДОХ
        Утас: 99158825
        horloo_j@yahoo.com

        http://creativemongolia.com/ho…

      3. ХӨДӨЛМӨРИЙН МАРГААН БА ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ

        Агуулга

        1. Хөдөлмөрийн маргааны үүсэх шалтгаан
        2. Хөдөлмөрийн маргааныг шийдвэрлэх үйл явц
        3. Хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргаан
        4. Хөдөлмөрийн хамтын маргаан
        5. Хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссын дүрэм
        6. Маргааныг багасгах хүчин зүйл

        1. ХӨДӨЛМӨРИЙН МАРГААН ҮҮСЭХ ШАЛТГААН

        Хөдөлмөрийн маргаан нь хэн, юуны талаар маргаж байгаагаас хамаарч 2 янз байдаг бөгөөд маргах журам нь өөр өөр байна. Ажилтан ба ажил олгогчийн хооронд хөдөлмөрлөх эрх, түүнтэй холбогдсон хууль ёсны ашиг сонирхлын хүрээнд саналын зөрүү үүсвэл хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргаан болдог.

        Хамтын гэрээ, хэлэлцээр байгуулах, биелүүлэх, биелэлтэд нь хяналт тавих явцад энэ гэрээ, хэлэлцээрт оролцогч талуудын хооронд саналын зөрүү үүсвэл хөдөлмөрийн хамтын маргаан болдог.

        Хөдөлмөрийн хамтын болон ганцаарчилсан маргаан нь түүнийг шийдвэрлэх явц, талуудын хүлээх эрх, үүргээр ялгарна.

        Тухайлбал, ажил хаялт нь хөдөлмөрийн маргааныг шийдвэрлэх зорилготой арга зам мөн боловч үүнийг зөвхөн хөдөлмөрийн хамтын маргааны үед хэрэглэдэг. Харин ажилтан ганцаар маргаж байгаа үед ажилт хаялт хийх бололцоогүй юм.

        Ажилтан ажлаас буруу халсан буюу өөр ажилд буруу шилжүүлсэн тухай гомдлоо шийдвэрийг хүлээн авсан өдрөөс хойш 1 сарын дотор шүүхэд гаргана. Бусад тохиолдолд эрхээ зөрчигдсөнийг мэдсэн буюу мэдэх ёстой байсан өдрөөс хойш 3 сарын дотор хөдөлмөрийн маргаан шийдвэрлэх байгууллагад гомдлоо гаргах эрхтэй.

        Хүндэтгэн үзэх шалтгаан байвал хугацаа өнгөрсөн зарим тохиолдолд маргааныг шийдвэрлэж болдог.

        2. ХӨДӨЛМӨРИЙН МАРГААНЫГ ШИЙДВЭРЛҮҮЛЭХ ҮЙЛ ЯВЦ

        Хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргааныг Хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс /комисс/, Шүүх гэсэн маргаан шийдвэрлэх байгууллагад хандан гаргана.

        Гэхдээ маргааны агуулгаас хамаарч зарим маргааныг заавал комиссоор эхэлж шийдүүлэх ёстой байдаг. Комисс нь шүүхэд хянан шийдвэрлэхээр зааснаас бусад маргааныг шийдвэрлэнэ.

        Жишээлбэл, ажилтан нь цалин хөлснөөс суутгал хийх тухай шийдвэр буюу хэмжээг эс зөвшөөрвөл, уг мөнгийг эгүүлэн авах тухай гомдлоо комисст гаргаж болно.

        Дээрхээс гадна шүүхэд эвлэрүүлэн зуучлалын журмаар хөдөлмөрийн маргааныг шийдвэрлүүлж болно.

        Хаана хандах вэ

        Комисс маргааныг шийдвэрлэх бол байгууллагын дэргэдэх хөдөлмөрийн маргаан таслах комисст хандана. Энэ комисст ажил олгогчийн болон ажилтны төлөөлөгчдийн тоо нь тэнцүү байдаг.

        Шүүхээр маргааныг шийдвэрлэх тохиолдолд ажил олгогчийн харьяалагдах сум, дүүргийн шүүхэд хандана.

        Комиссоор маргаан шийдүүлэх үед мэдэх шаардлагатай зүйлс

        Комисс нь материалыг шалгах, үндэслэлийг тогтооход мэргэжлийн хүнийг оролцуулж, ажил олгогчоос баримт бичиг, тооцоо, тайлбарыг гаргуулан авах эрхтэй.

        Комиссын хурлын дарга, нарийн бичгийн даргыг ажил олгогч, ажилтны төлөөлөгчид ээлжлэн гүйцэтгэх бөгөөд нэг талын төлөөлөгчид нэгэн зэрэг гүйцэтгэж болохгүй.

        Комиссын хуралд өргөдөл гаргасан ажилтныг биеэр байлцуулан маргааныг шийдвэрлэдэг бөгөөд өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар ирээгүй тохиолдолд маргааныг хянан шийдвэрлэх ажлыг дараагийн хурал хүртэл хойшлуулна.

        Өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй тохиолдолд өргөдлийг хэлэлцэхгүйгээр маргааныг хэрэгсэхгүй болгож болно.

        Комиссын шийдвэрийг давж заалдах хугацаа

        Ажил олгогч буюу ажилтан нь комиссын шийдвэрийг эс зөвшөөрвөл, түүнийг хүлээн авснаас хойш 10 хоногийн дотор зохих сум, дүүргийн шүүхэд давж заалдах эрхтэй.

        Ямар маргааныг шүүхээр шийдүүлэх вэ

        Дараах маргааныг комисст хандахгүйгээр шүүхээр шийдүүлдэг.

        Хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссын шийдвэрийг давж заалдсан гомдол;

        Ажил олгогчийн санаачилгаар ажлаас буруу халсан буюу өөр ажилд буруу шилжүүлсэн тухай ажилтны гомдол;

        Ажилтнаас хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлж байхдаа аж ахуйн нэгж, байгууллагад учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх тухай ажил олгогчийн нэхэмжлэл;

        Хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлэх үед эрүүл мэнд нь хохирсны улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх тухай ажилтны нэхэмжлэл;

        Буруу халсан буюу шилжүүлсэн үеийн олговрын талаар гарсан маргаан;

        Иргэн хоорондын хөдөлмөрийн гэрээтэй холбогдон гарсан маргаан;

        Сахилгын шийтгэл буруу ногдуулсан тухай ажилтны гомдол;

        Хууль болон гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол эд хөрөнгө болон хөдөлмөрөө нэгтгэн ажиллагчдын хоорондын хөдөлмөрийн маргаан;

        Хууль тогтоомжоор шүүхэд харьяалуулсан бусад маргаан;

        Хөдөлмөрийн гэрээний нөхцөлийг дордуулсан тухай ажилтны нэхэмжлэл;

        Хөдөлмөрийн дотоод журам хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулахаар өөрийн онцлогт тохируулан тогтоосон байгууллагын бусад тушаал, шийдвэр хууль тогтоомжид нийцээгүй тухай ажилтны нэхэмжлэл.

        Маргааныг ямар хугацааны дотор шийдэх вэ

        Комисс нь өргөдлийг хүлээн авсанаас хойш 14 хоногийн дотор маргааныг шийдвэрлэх ёстой байдаг.

        Шүүхэд хэрэг үүсгэсэн өдрөөс хойш 60 хоногийн дотор хэргийг шийдвэрлэх ба шаардлагатай бол 30 хоногоор нэг удаа энэ хугацааг сунгадаг.

        Маргаан шийдүүлэхэд улсын тэмдэгтийн хураамж гэх мэт төлбөр төлөх эсэх

        Комисс болон шүүхээр маргааныг шийдвэрлэх үед ямарваа нэг төлбөр төлдөггүй.

        Эвлэрүүлэн зуучлалын журмаар маргаанаа зохицуулахаар шүүх дэх эвлэрүүлэн зуучлагчид өргөдөл гаргахад 30000 төгрөгийн тэмдэгтийн хураамж төлнө.

        ХӨДӨЛМӨРИЙН ГАНЦААРЧИЛСАН МАРГААН ЗОХИЦУУЛАЛТ

        Ажилтан ба ажил олгогчийн хооронд хөдөлмөрлөх эрх, түүнтэй холбогдсон хууль ёсны ашиг сонирхлын хүрээнд саналын зөрүү үүсвэл хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргаан болдог.

        Гомдол гаргах хугацаа

        – Ажилтан ажлаас буруу халсан буюу өөр ажилд буруу шилжүүлсэн тухай гомдлоо шийдвэрийг хүлээн авсан өдрөөс хойш 1 сарын дотор шүүхэд гаргана.

        – Бусад тохиолдолд эрхээ зөрчигдсөнийг мэдсэн буюу мэдэх ёстой байсан өдрөөс 3 сарын дотор хөдөлмөрийн маргаан шийдвэрлэх байгууллагад гомдлоо гаргах эрхтэй.

        – Хүндэтгэн үзэх шалтгаан байвал хугацаа өнгөрсөн зарим тохиолдолд маргааныг шийдвэрлэж болно.

        Хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргааныг

        – Хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс/”Комисс”/

        –  Шүүх гэсэн маргаан шийдвэрлэх байгууллагад хандан гаргана.

        Маргааны агуулгаас хамаарч зарим маргааныг заавал комиссоор эхэлж шийдүүлэх ёстой байдаг. Комисс нь шүүхэд хянан шийдвэрлэхээс бусад маргааныг шийдвэрлэнэ.

        Мөн зарим тохиолдолд шүүхэд эвлэрүүлэн зуучлах журмаар хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргааныг шийдвэрлүүлж болдог.

        Хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссоор шийдвэрлүүлэх

        Хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс маргаан шийдвэрлэх бол байгууллагын дэргэдэх хөдөлмөрийн маргаан таслах комисст хандана.

        Комисс нь холбогдох материалыг эрх зүйн талаас нь шалгах, түүний үндэслэлийг тогтоох ажилд мэргэжлийн хүмүүсийг татан оролцуулж, ажил олгогчоос шаардлагатай баримт бичиг, тооцоо, тайлбарыг гаргуулан авах эрхтэй байдаг.

        Комиссын хурлын дарга, нарийн бичгийн даргыг ажил олгогч, ажилтны төлөөлөгчид ээлжлэн гүйцэтгэх бөгөөд нэг талын төлөөлөгчид нэгэн зэрэг гүйцэтгэж болохгүй.

        Комиссын хуралд өргөдөл гаргасан ажилтныг биеэр байлцуулан маргааныг шийдвэрлэдэг бөгөөд өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар ирээгүй тохиолдолд маргааныг хянан шийдвэрлэх ажлыг дараагийн хурал хүртэл хойшлуулна.

        Комиссын хурлаар комиссын гишүүдийн олонхийн саналаар шийдвэр гаргах бөгөөд үүрэг хүлээгч тал шийдвэрийг тэмдэглэлд заасан хугацаанд заавал биелүүлнэ.

        Мөн ажил олгогч нь хууль тогтоомжид нийцүүлэн гаргасан шийдвэрийг заавал биелүүлэх үүрэгтэй.

        Комиссын шийдвэрийг давж заалдах

           Ажил олгогч буюу ажилтан нь комиссын гаргасан шийдвэрийг эс зөвшөөрвөл, түүнийг хүлээн авснаас хойш 10 хоногийн дотор зохих сум, дүүргийн шүүхэд давж заалдах эрхтэй байдаг.

        Шүүхээр хянан шийдвэрлэх маргааны төрөл

        Дараах маргааныг комисст хандахгүйгээр шүүхээр хянан шийдүүлнэ. Үүнд:

        – Хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссын шийдвэрийг давж заалдсан гомдол

        – Ажил олгогчийн санаачлагаар ажлаас буруу халсан буюу өөр ажилд буруу шилжүүлсэн тухай ажилтны гомдол

        – Ажилтнаас хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлж байхдаа аж ахуйн нэгж байгууллагад учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх тухай ажил олгогчийн нэхэмжлэл

        – Хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлэх үед эрүүл мэнд нь хохирсны улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх тухай ажилтны нэхэмжлэл

        – Буруу халсан буюу шилжүүлсэн үеийн олговрын талаар гарсан маргаан

        – Иргэн хоорондын хөдөлмөрийн гэрээтэй холбогдсон маргаан

        – Сахилгын шийтгэл буруу ногдуулсан тухай ажилтны гомдол

        – Хууль болон гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол эд хөрөнгө болон хөдөлмөрөө нэгтгэн ажиллагсдын хоорондын хөдөлмөрийн маргаан

        – Хууль тогтоомжоор шүүхэд харьяалуулсан бусад маргаан

        – Хөдөлмөрийн гэрээний нөхцөлийг дордуулсан тухай ажилтны нэхэмжлэл

        – Хөдөлмөрийн дотоод журам хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулахаар өөрийн онцлогт тохируулан тогтоосон байгууллагын бусад тушаал, шийдвэр хууль тогтоомжид нийцээгүй тухай ажилтны нэхэмжлэл

        Хөдөлмөрийн маргааныг шийдэх хугацаа

            Комисс нь өргөдлийг хүлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор маргааныг шийдвэрлнэ.

        Шүүхэд хэрэг үүсгэсэн өдрөөс хойш 60 хоногийн дотор хэргийг шийдвэрлэх ба шаардлагатай бол 30 хоногоор нэг удаа энэ хугацаагаар сунгадаг.

        ХӨДӨЛМӨРИЙН ХАМТЫН МАРГААН

            Ажил олгогч, ажилтан нарын хооронд хамтын гэрээ, хэлэлцээр байгуулах явцад санал зөрөлдөх, хамтын гэрээ, хэлэлцээрийн нөхцөл шаардлага биелэгдээгүйн улмаас энэ маргаан үүсдэг. Хамтын маргааныг бичгээр гаргах ба ажлын 3 өдрийн дотор нөгөө тал бичгээр хариу өгнө.

        (Хамтын гэрээ- гэж тухайн аж ахуйн нэгж, байгууллагын нийт ажилтны хөдөлмөрлөх эрх, түүнтэй холбогдсон хууль ёсны ашиг сонирхлыг хуулиар тогтоосон баталгаанаас илүү нөхцөлөөр хангах болон Хөдөлмөрийн тухайхуулиар шууд зохицуулаагүй асуудлаар ажил олгогч, ажилтны төлөөлөгчдийн хооронд байгуулсан тохиролцоог ойлгоно.)

        Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг эвлэрүүлж зохицуулж болно. Үүнд:

        – Зуучлагч урьж оролцуулах,

        – Хөдөлмөрийн арбитраар хэлэлцэх

        гэсэн 2 хэлбэр байдаг. Талууд энэ арга хэмжээнд оролцохоос татгалзах эрхгүй байдаг.

        Эвлэрүүлэх арга хэмжээний үед талуудын төлөөлөгч, зуучлагч, хөдөлмөрийн арбитрч нь хөдөлмөрийн хамтын маргааныг зохицуулахын тулд хууль тогтоомжоор олгосон бүх талын арга хэмжээг ашиглана.

        Зуучлагч урьж оролцуулах

            Ажил олгогч шаардлагыг хүлээж аваагүй, хугацаанд нь хариу өгөөгүй, ажилтны төлөөлөгчид ажил олгогчоос өгсөн хариуг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэж үзвэл хөдөлмөрийн хамтын маргаан зохицуулахад зуучлагч урьж оролцуулна. Талууд зуучлагч урьж оролцуулснаас ажлын 5 хоногийн дотор маргааныг шийдүүлэх ба харилцан тохиролсон, санал зөрүүтэй байгаа эсэх талаар тэмдэглэж үлдээсний дараа энэ үйл ажиллагаа дуусна.

        Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг арбитраар шийдүүлэх

            Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг зуучлагчийн оролцоотой шийдэж чадаагүй тохиолдолд тухайн шатны засаг дарга ажлын 3 өдөрт багтааж хөдөлмөрийн маргааныг хэлэлцэх арбитрыг байгуулж арбитрчдыг томилно. Засаг даргын томилсон арбитрчдыг талууд татгалзах эрхгүй. Хөдөлмөрийн хамтын маргаанд оролцогч талууд нь арбитрын зөвлөмжийг хүлээн авч хэрэгжүүлэхээр тохиролцоонд хүрсэн бол энэ тухай шийдвэр гаргана. Тухайн гарсан шийдвэрийг талууд биелүүлэх үүрэгтэй.

        Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг шийдвэрлэх зорилгоор ажилтны төлөөлөгчид ажил хаялт зарлаж болно.

            Ажилтны төлөөлөгчид ажил олгогчоос эвлэрүүлэх арга хэмжээнд оролцох үүргээ биелүүлээгүй, зуучлагчийн оролцоотой тохиролцсон шийдвэрийг биелүүлээгүй, хөдөлмөрийн арбитрийн гаргасан шийдвэрийг биелүүлээгүй, хөдөлмөрийн арбитраас гаргасан зөвлөмжийг хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд ажил хаях эрхтэй. Ажил олгогчийн төлөөлөгч ажил хаялтыг зохион байгуулах, оролцохыг хориглоно.

        Ажил хаялт зарлах, ажлын байрыг түр хаах

        Тухайн аж ахуйн нэгж байгууллагын нийт ажилтны хурлаар ажил ажилтны гуравны хоёр хувьнь оролцож ажил хаялтыг дэмжсэн тохиолдолд ажил хаялтыг зарлаж болно.

        Ажил хаях тухай шийдвэр нь дараах агуулгатай байна. Үүнд:

        – Ажил хаяхад хүргэсэн санал зөрүүтэй асуудал,

        – Ажил хаялт эхлэл он, сар, өдөр, цаг, ажил хаялтын үргэлжлэх хугацаа, оролцох хүний урьдчилсан тоо,

        – Ажил хаялтыг зохион байгуулж удирдах этгээд маргаан шийдвэрлэхэд оролцох төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн,

        – Ажил хаялт зохион байгуулах үед хүмүүсийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдсон ажлын жагсаалт.

        Ажил хаях тухай шийдвэрийг ажлын 5 буюу түүнээс дээш өдрийн өмнө нөгөө талд мэдэгдэх үүрэгтэй.

        Тухайн ажил олгогч нь ажилтны шаардлагыг хүлээн авах боломжгүй гэж үзвэл ажил хаялтад оролцож байгаа ажилтны ажлын байрыг түр хааж болдог.(“Локаут”)

        Мөн ажил хаялтад оролцогчийн ажлын байрыг түр ажиллуулахгүй байх зорилгоор аж ахуйн нэгж, байгууллагыг түр хааж болдог.(“Пикет”)

        Ажил хаялт үргэлжлэх хугацаанд талууд хөдөлмөрийн маргааныг эвлэрүүлж, зохицуулах талаар бүх талын арга хэмжээг авах үүрэгтэй байдаг.

        Ажил хаялт зарлахыг хориглох

        – Хөдөлмөрийн хамтын маргааныг зуучлагч, хөдөлмөрийн арбитр, шүүхээр шийдвэрлэх явцад мөн санал зөрүүтэй асуудлаар хэлэлцээ хийсэн тохиолдолд.

        – Хүний амь нас, эрүүл мэндэд аюултай нөхцөл байдал үүссэн тохиолдолд шүүх ажил хаялтыг 30 хүртэл хоногийн хугацаагаар хойшлуулж болно.

        – Мөн ажил хаялт зохион байгуулсан, ажлын байрыг түр хаасныг шүүх хууль бус гэж тооцсон тохиолдолд талууд уг үйл ажиллагаагаа зогсооно.

        Зуучлагч хөдөлмөрийн арбитрчийг хамтын маргаан шийдвэрлэхэд оролцсон хугацаанд үндсэн ажлаас нь чөлөөлж дундаж цалин хөлстэй тэнцэх олговор олгоно.

        Ажилтны төлөөлөгчдийн хамтын маргаан шийдвэрлэх үед ажлаас халах, сахилгын шийтгэл ногдуулах, өөр ажилд шилжүүлэх, захиргааны санаачилгаар ажлаас халахыг хориглоно.

        Засгийн газрын 1999 оны 122 дугаар тогтоолын 2 дугаар хавсралт

        ХӨДӨЛМӨРИЙН МАРГААН ТАСЛАХ КОМИССЫН ДҮРЭМ

        Нэг. Нийтлэг үндэслэл

        1.Монгол Улсын хуульд шүүх хянан шийдвэрлэхээр зааснаас бусад хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргааныг хөдөлмөрийн маргаан таслах орон тооны бус комиссоор  хянан шийдвэрлэхэд энэ дүрмийг мөрдөнө.

        2.Монгол улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа өмчийн бүх хэлбэрийн аж ахуйн нэгж, байгууллага, гадаадын хөрөнгө оруулалттай болон хамтарсан аж ахуйн нэгж, байгууллагын дэргэд хөдөлмөрийн маргаан таслах комисс /цаашид “комисс” гэнэ/ байгуулж  ажиллуулна.

        3.Комисс нь Хөдөлмөрийн тухай болон холбогдох бусад хууль тогтоомж, энэхүү дүрмийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулна.

        4.Хөдөлмөрийн маргааныг комиссын хурлаар хэлэлцэж шийдвэрлэнэ. Комиссын хурлаас шийдвэр гаргана. Хурлын явцын тухай тэмдэглэл хөтөлнө. Тэмдэглэлийг хавсралтад заасны дагуу хөтөлнө.

        Хоёр. Комиссын бүрэлдэхүүн, зохион байгуулалт

        5.Комисс нь ажил олгогчийн болон ажилтны эрх ашгийг төлөөлөн хамгаалах үүрэг хүлээсэн үйлдвэрчний эвлэлийн, Үйлдвэрчний эвлэл байхгүй бол нийт ажилтны хурлаас сонгогдсон төлөөлөгчдөөс бүрдэнэ.

        6.Ажил олгогчийн болон ажилтны төлөөлөгчдийн тоо нь тэнцүү байна.

        7.Комиссын бүрэлдэхүүнд орох ҮЭ-ийн болон ажилтны төлөөлөгчийг тухайн байгууллагуудын нийт ажилтны хурлаас олонхийн саналаар сонгоно. Ажил олгогчийн төлөөлөгчийг ажил олгогчийн шийдвэрээр томилно. Нийт ажилтны хурлын болон ажил олгогчийн шийдвэрт төлөөлөгчдийг ямар хугацаагаар сонгосон буюу томилсон тухай тэмдэглэсэн байна.

        8.Талуудын төлөөлөгчид нь комиссын үйл ажиллагаанд тэгш эрх, үүрэгтэй оролцох бөгөөд тал тус бүр өөрийн ахлагчийг сонгоно.

        9.Комиссын бүрэлдэхүүнд орох өөрчлөлтийг энэ дүрмийн 7 дугаар зүйлд заасны дагуу шийдвэрлэнэ.

        Гурав. Хөдөлмөрийн маргааны талаар өргөдөл гаргах, маргааныг хянан

        хэлэлцэх үйл ажиллагаа

        10.Ажилтан нь хөдөлмөрийн харилцаатай холбогдсон маргааны талаар зохих үндэслэл бүхий өргөдлөө хууль тогтоомжид заасан хугацаанд комисст гаргана.

        11.Хөдөлмөрийн маргааны тухай өргөдлийг холбогдох бусад материалын хамт ажилтны төлөөлөгчдийн ахлагч хүлээн авч бүртгэнэ. Комисс нь өргөдлийг хүлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор маргааныг хянаж шийдвэрлэнэ.

        12.Хөдөлмөрийн маргаанд холбогдох материалыг нарийвчлан шалгаж, комиссын хуралд оруулах бэлтгэлийг хангах үүрэг бүхий ажлын хэсэгт ажиллах хүнийг комиссын бүрэлдэхүүнд орсон талуудын ахлагч нь өөрийн гишүүдээс томилно.

        13.Комисс нь хөдөлмөрийн маргаантай холбогдох материалыг эрх зүйн талаас нь шалгах, түүний үндэслэлийг тогтоох ажилд мэргэжлийн хүмүүсийг татан оролцуулж, ажил олгогчоос шаардлагатай баримт бичиг, тооцоо, тайлбарыг гаргуулан авах эрх эдэлнэ.

        14.Комиссын хурлыг шаардлагатай үед зарлан хуралдуулах бөгөөд хурлын дарга,  нарийн бичгийн даргын үүргийг хоёр талын төлөөлөгчид ээлжлэн гүйцэтгэнэ. Хурлын дарга болон  нарийн бичгийн даргын үүргийг нэг талын төлөөлөгчид нэгэн зэрэг гүйцэтгэж болохгүй.

        15.Комиссын хуралд өргөдөл гаргасан ажилтныг биеэр байлцуулан маргааныг шийдвэрлэнэ. Өргөдөл гаргасан ажилтны хүсэлтийн дагуу түүнийг байлцуулахгүйгээр маргааныг хянан шийдвэрлэж болно. Өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар ирээгүй тохиолдолд маргааныг хянан шийдвэрлэх ажлыг дараагийн хурал хүртэл хойшлуулна. Өргөдөл гаргасан ажилтан комиссын хуралд оролцохоо мэдэгдээд хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй тохиолдолд өргөдлийг хэлэлцэхгүйгээр маргааныг хэрэгсэхгүй болгож болно.

        16.Комиссын хуралд маргалдагч талууд /ажил олгогчийн уг асуудалд холбогдох албан тушаалтан, өргөдөл гаргасан ажилтан/-аас гадна тухайн маргаантай холбогдсон асуудлыг шалгахад оролцсон ажил олгогчийн холбогдох мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулж болно.

        17.Комиссын хурлыг нийт гишүүдийн болон тал тус бүрийг төлөөлөх гишүүдийн 75-аас доошгүй хувь нь оролцох тохиолдолд хуралдуулна.

        18.Хуралдаанд оролцсон комиссын гишүүдийн  олонхийн саналаар комиссын шийдвэр гарах бөгөөд уг шийдвэрийг үүрэг хүлээсэн тал тэмдэглэлд заасан хугацаанд заавал биелүүлнэ. Комиссоос хууль тогтоомжид нийцүүлэн гаргасан шийдвэрийг ажил олгогч заавал биелүүлэх үүрэгтэй.

        19.Комиссын хурлын шийдвэрт хуралдаанд оролцсон комиссын бүх гишүүд, хурлын тэмдэглэлд тухайн хурлын дарга, нарийн бичгийн дарга тус тус гарын үсэг зурна. Хэрэв комиссын хурлаар асуудлыг санал нэгтэй шийдвэрлэж чадахгүйд хүрвэл тэмдэглэлд хоёр талын төлөөлөгчдийн санал зөрүүтэй асуудлыг тодорхой тэмдэглэнэ.

        20.Комиссын хурлын шийдвэрийг маргалдагч талуудад албан ёсоор танилцуулж, шийдвэрийн хувийг өгнө.

        21.Комиссын шийдвэрийг ажил олгогч болон өргөдөл гаргасан ажилтан эс зөвшөөрсөн, эсхүл комиссын гишүүд нэгдсэн тохиролцоонд хүрээгүй, тэрчлэн шийдвэрийн дагуу  үүрэг хүлээсэн тал үүргээ хугацаанд нь биелүүлээгүй тохиолдолд Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 127.1-д заасны дагуу шүүхэд давж заалдана.

        Эх сурвалж

        Хөдөлмөрийн тухай хууль (1999)

        Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль (2002)

        Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хууль /Шинэчилсэн найруулга/ (2010)

        Журам, дүрэм батлах, дүрэмд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай Засгийн газрын 122 тогтоол (1999)

        Жамсранжавын Лувсандорж (УБЭИС, Хүний нөөцийн удирдлагын магистрант)

      4. Монгол Улсын Шинэ үеийн шилдэг хуульчид

        2020 ОНЫ МЕНТОРШИП ХӨТӨЛБӨРТ ӨӨРИЙГ ТАНЬ УРЬЖ БАЙНА.

        “Шинэ хуульчдын Орчлон клуб”-ээс хэрэгжүүлэх залуу хуульч болон хуулийн сургуулийн ахлах дамжааны оюутнуудыг дадлагажуулах, мэргэшүүлэх зорилготой “Менторшип хөтөлбөр” эхэллээ.

        Энэхүү хөтөлбөрийн зорилго нь мэргэжлийн өндөр боловсрол эзэмшсэн, ажил мэргэжлийн оргилд өөрийн шударга, ариун цагаан хөдөлмөрөөр хүрсэн, нийгэмд танигдсан, туршлагатай, хуульчдын хүрээлэл дунд нэр хүндтэй хуульч, эсхүл олон улсын эрх зүй, хүний эрх болон түүнтэй адилтгах бусад чиглэлээр мэргэшсэн мэргэжилтнүүдийг залуу хуульч/эрх зүйч (35 хүртэлх насны) болон хуулийн сургуулийн (3 ба түүнээс дээш дамжааны) оюутнуудтай холбон өгч, дадлага туршлагаа хуваалцах, тэдэнд боловсрол мэргэжлийн зөвлөгөө, чиглэл өгөх боломжийг бий болгоход оршино. Энэхүү хөтөлбөр нэг жилийн хугацаанд үргэлжилнэ.

        “Менторшип хөтөлбөр”-т хамрагдах хүсэлт гаргагч нь дараахь материалыг 2019 оны 11 дүгээр сарын 29-ний дотор багтаан orchlon.club@gmail.com хаягаар ирүүлнэ. Үүнд: 1. Өөрийн дэлгэрэнгүй CV /цээж зурагтай байх/; 2. Өөрийнхөө талаар дор дурдсан асуултын хүрээнд бэлтгэсэн 5 минутын дүрс бичлэг;
        – Та яагаад хуульч мэргэжлийг сонгосон бэ?
        – Та ажил мэргэжлийн зорилгодоо хүрэхийн тулд хэрхэн ажилладаг вэ?
        – Та өөрийнхөө ажил мэргэжлийн карьерыг 10 жилийн дараа хаана хүрсэн байгаагаар төсөөлдөг вэ?
        – “Менторшип хөтөлбөр”-т хамрагдсанаар таны ажил мэргэжилд ямар өөрчлөлт гарна гэж төсөөлж байна вэ?

        Дээр дурдсан материалыг ирүүлэхдээ холбогдох файлынхаа нэрд өөрийн овог, нэрээ оруулсан байх ёстойг анхаарна уу. Эхний шатанд шалгарсан хүсэлт гаргагчтай “Шинэ хуульчдын Орчлон клуб”-ын Админ 2019 оны 12 дугаар сарын 07-08-ны өдрүүдэд ярилцлага хийх бөгөөд ярилцлагын шатанд тэнцсэн хүсэлт гаргагчийг энэхүү хөтөлбөрт хамруулна.

        Хөтөлбөрт тэнцсэн Ментий нарыг өөрсдийнх нь сонирхол, мэргэшлийн чиглэлийг харгалзан Ментортой тааруулах ба хамтдаа төлөвлөгөө гарган хамтран ажиллана. Амжилт хүсье!

        2019 ОНЫ МЕНТОРУУДЫГ ТАНИЛЦУУЛЖ БАЙНА.

        Хатагтай Мандах-Аюушийн Алтантулга

        Одоогоор “И Эл Би Партнерс” хуулийн фирмд партнер, хуульч, “Аригу”, “Непко” зэрэг хэвлэлийн компаиудын гэрээт орчуулагч, “И Эл Си” хуулийн фирмд хуульч, АНУ-ын Элчин сайдын яам, Дэлхийн банк, НҮБ-ын Хүн амын сан, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр болон Ийгл ТВ-д орчуулагчаар тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуульд магистр, Японы Хирошима хотын Их Сургуульд олон улсын харилцааны магистр зэрэг хамгаалсан. Мөн Хүмүүнлэгийн ухааны Их Сургуульд англи, орос хэлний багш мэргэжлээр суралцсан. Уран зохиол болон манлайллын чиглэлээр хэд хэдэн ном орчуулсан. Орос, англи, япон хэлтэй.

        Хатагтай Батдоржийн Алтантуяа

        Монгол судлаач, эрх зүйч мэргэжилтэй. Монголын Эмнести Интернэшнл байгууллагад хэвлэл мэдээллийн ажилтан, кампанит ажлын зохицуулагчаар ажиллаж байгаад 2000 оноос өнөөг хүртэл захирлаар нь ажиллаж байна. Эмнести Интернэшнлийн олон улсын нарийн бичгийн дарга нарын газарт Даяар менежментийн багийн гишүүн, кампанит ажлын менежментийн багийн гишүүнээр тус тус уригдан ажилласан, Эмнести Интернэшнлийн захирлуудын зөвлөлийн гишүүн, хэлний зөвлөлийн гишүүн, Цаазаар авах ялын эсрэг Ази Номхон далайн бүсийн сүлжээний удирдах зөвлөлийн гишүүн болон дотоодын олон хүний эрхийн төрийн бус байгууллагуудын удирдах зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдон ажилласан. Англи, орос хэлтэй.

        Хатагтай Цэвэлрагчаагийн Арилдийпүрэв

        Одоогоор Эркари Интэрнэйшнл ХХК захирал. Өмнө нь олон yлсын байгууллагад зөвлөх ажиглагч, Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яаманд Гадаад хамтын ажиллагааны хэлтэсийн дарга, Монголын Хуульчдын Холбооны гадаад хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга, “Чоно” группийн ерөнхийлөгчийн зөвлөх, АНУ-д “Ванг Леонард ба Кондон” хуулийн фирмд хүний эрхийн хуульч судлаач, Сайнт Томас Их Сургуульд зочин профессор, судлаач мөн Билиг Дээд Сургуульд профессор, клиник сургалтын албаны захирлаар тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд АНУ-ын Сайнт Томас Их Сургуулийн Удирдлагын ухааны сургуулийн Удирдлага ухааны доктор (Ed. D), мөн сургуулийн Хуулийн сургуулийн хүний эрхийн магистр (LLM), Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуульд олон улсын хувийн эрх зүйн магистрын зэрэг тус тус хамгаалсан. АНУ, Филиппин, Украин улсуудад мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан. Орос, англи хэлтэй.

        Хатагтай Хүрэлбаатарын Ариунгоо

        Одоогоор Нээлттэй Нийгэм Хүрээлэнгийн санхүүжилттэй “Бүх нийтийн эрх зүйн боловсролыг дээшлүүлэх үндэсний хөтөлбөр”-т сургагч багш, Азийн Бизнесийн Холбоо ба Эдүкэйтэд Энтерпрайз байгууллагуудад консалтантаар тус тус ажиллаж байна. Өмнө нь НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн “Төрийн албаны шинэчлэл” төсөлд эрх зүйн эксперт, Дэлхийн Банк, Швейцарийн хөгжлийн агентлаг, НҮБХХ-ийн төслүүдэд судлаач, сургагчаар ажилласан. “Хоган Ловеллз”, “Минтер Эллисон” олон улсын хуулийн фирмын Улаанбаатар дахь салбаруудад хуульч, “Очир Ундраа” компанид бизнес хөгжлийн захирал, менежерээр тус тус ажиллаж байсан. Мөн олон улсын болон дотоодын хүний эрхийн, хүмүүнлэгийн чиглэлийн байгууллагуудад гишүүн, сайн дурын ажилтнаар ажиллаж ирсэн. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Японы Нагояагийн Их Сургуульд харьцуулсан эрх зүйн магистрын зэрэг хамгаалсан. Англи хэлтэй. Орос болон япон хэлний мэдлэгтэй.

        Хатагтай Биегарисийн Арна

        Турк Улсын Истанбул хотноо “Эй Ви Кэй” хуулийн фирмд 2009 оноос хойш бизнесийн эрх зүйн чиглэлийн хуульчаар ажиллаж байна. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Туркийн Анкарагийн Их Сургуульд эрх зүйн баклавр, магистр, мөн Туркийн Анадолу Их Сургуулийн бизнесийн бакалаврын зэрэг тус тус хамгаалсан. Турк, англи хэлтэй.

        Хатагтай Цэрэнхүүгийн Баттуяа

        Одоогоор бие даасан стратегийн өмгөөлөл болон олон улсын хуулийн байгууллага болон Монголын Харвард инишиатив байгууллагад гэрээт хуульчаар ажиллаж байна. Өмнө нь Улсын Их Хуралд хуулийн зөвлөх, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд референт, НҮБ-д төслийн менежер, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд мэргэжилтэн, Цагдаагийн ерөнхий газарт мэргэжилтэн, “Халх журам” хууль зүйн сургууль болон бусад сургуульд багшаар ажиллаж байсан туршлагатай. Мөн хэд хэдэн хүмүүнлэг болон хүний эрхийн чиглэлийн төрийн бус байгууллагад хуулийн зөвлөх, идэвхтэн гишүүнээр ажилладаг. Түүчлэн Польш Улсын Парламентад мэргэжил дээшлүүлсэн. Хууль зүйн судалгааны болон хуулийн төслийн багт ажилласан туршлагатай. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Польшийн Лодзийн Их Сургуульд Хууль зүйн ухааны магистрын зэрэг хамгаалсан. Одоогоор МУИС-ын ХЗС-д докторант. Англи, орос, польш хэлтэй.

        Эрхэм Аюушийн Бат-Эрдэнэ

        Одоогоор НҮБ-ын Хүний Эрхийн Дээд Комиссарын Газрын Хөгжлийн Эрх хариуцсан хэлтсийн даргаар ажилладаг. Энэ байгууллагад 25 жил орчим ажиллаж НҮБ-н Хүний Эрхийн Зөвлөл, түүний тусгай хороод болон илтгэгчид, ажлын ба мэргэжилтний хэсэг, олон улсын болон улс орнуудын хүний эрхийн асуудал зэрэг төрөл бүрийн салбарт ажиллаж ирсэн. Мөн НҮБ-ын Зэвсэг Хураах Албанд улс төрийн ажилтан, Монгол Улсын Гадаад Харилцааны Яамны Олон Улсын Байгууллагын Газарт дипломат ажилтан, Англи ба АНУ – ын Элчин Сайдын Яамдад туслах ажилтан зэргээр ажиллаж байсан. Боловсролын хувьд Москвагийн Олон Улсын харилцааны дээд сургуулийн улс төр, олон улсын харилцаа ухааны магистр цолтой. Мөн олон улсын хүний эрхийн хуулийн чиглэлээр АНУ, Швейцарь ба Финланд улсуудад мэргэшил дээшлүүлэх сургалтууд дүүргэсэн. Орос, Англи ба Франц хэлтэй.

        Хатагтай Энх-Амгалангийн Байгал

        Одоогоор Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн Хувийн эрх зүйн тэнхимд дэд профессороор ажиллаж байна. Өмнө нь тус сургуульд ахлах багш, “Хүний эрхийн төв” Төрийн бус байгууллагын судлаачаар тус тус ажиллаж байсан. Мөн Монголын Олон улсын ба Үндэсний арбитрын арбитрч. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн хууль зүйн доктор (PhD), ХБНГУ-ын Байройтын Их Сургуулийн магистр, МУИС-ийн ХЗС-ийн хууль зүйн магистрын зэрэг тус тус хамгаалсан. Түүнчлэн МУИС-ийн ОУХНУС-д герман хэлний хэлмэрч мэргэжлээр суралцаж төгссөн. Мэргэжлийн хүрээнд нилээд судалгааны төсөлд оролцож, олон тооны эрх зүйн ном, сурах бичиг, гарын авлага, эрдэм шинжилгээний өгүүллэг хэвлүүлж, илтгэл хэлэлцүүлж байсан. Англи, герман хэлтэй.

        Эрхэм Маналжавын Баярманал

        Одоогоор “Гоби Консолидэтэд” компанид Байгууллагын хөгжил, хуулийн хэрэгжилт хангах газрын захирлаар ажиллаж байна. Өмнө нь МАК компанид Эрх зүйн газрын орлогч захирал, “Хасвуу Групп” компанид хуулийн зөвлөх, “Жи Ти Эс Адвокатс” (Хоган Лавэллз Олон Улсын Хуулийн Фирмийн Монгол дахь түнш) ХХН-д хуульчаар тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Английн Дандигийн Их Сургуулийн Эрчим хүч, газрын тос, эрдэс баялгийн бодлого, эрх зүйн төвд зочин судлаачаар ажиллаж, Лондонгийн Сити Их Сургуульд олон улсын банк, санхүүгийн чиглэлээр мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан. Английн Вестминстрийн Их Сургуулийн олон улсын худалдааны эрх зүйн магистр, МУИС-ийн ХЗС-ийн олон улсын эрх зүйн магистрын зэрэг хамгаалсан. Англи хэлтэй.

        Хатагтай Сарантуяагийн Мойлтмаа

        Одоогоор Монгол Улс дахь НҮБ-ын Хүүхдийн санд хамтын ажиллагаа хариуцсан консалтантаар ажиллаж байна. Өмнө нь хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн “Ошми” компанид гүйцэтгэх захирал, Мэргэжлийн хараат бус судалгааны институтэд үйл ажиллагаа хариуцсан захирал, төслийн менежер ба судлаач, Дэлхийн банк болон Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас хэрэгжүүлсэн “Төрийн удирдлагын хүний нөөцийн стандартчилалын төсөл”-д туслах ажилтнаар тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Английн Сассэксийн Их Сургуульд олон улсын хүний эрхийн магистр, Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуульд магистрын зэрэг тус тус хамгаалсан. Англи, Унгар улсад мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан. Англи хэлтэй.

        Хатагтай Галсанжамцын Мөнхжаргал

        Одоогоор “Эм Си Эс Интерэшнл” компанид хуулийн ахлах зөвлөхөөр ажиллаж байна. Өмнө нь “Ананд Адвокатс” хуулийн фирмд хуульч, “Саут Гоби Сандс” компанид гэрээний хуульч, “Нээлттэй академи” байгууллагад эрх зүйн судлаачаар тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Австралийн Мельбурнийн Их Сургуульд бизнесийн эрх зүйн магистр (LLM) зэрэг хамгаалсан. Голландын Гааг хотноо Олон Улсын Эрх Зүйн Академийн зуны хөтөлбөр дүүргэсэн. Англи хэлтэй.

        Эрхэм Тэрбишийн Мөнх-Эрдэнэ

        Одоогоор Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн Нийтийн эрх зүйн тэнхимд багш, ХБНГУ-ын Шпайерын Захиргааны шинжлэх ухааны их сургууль, Германы нийтийн захиргааны судалгааны хүрээлэнгийн зочин судлаач, Монголын Хуульчдын Холбооны Захиргааны эрх зүйн хорооны Удирдах зөвлөлийн гишүүнээр ажиллаж байна. Өмнө нь Худалдаа, хөгжлийн банкны Хуулийн газарт хуульчаар ажиллаж байсан. Мэргэжлийн хүрээнд олон тооны судалгааны ажлын багт судлаачаар ажилласан бөгөөд хэд хэдэн эрдэм шинжилгээний өгүүллэгийг монгол болон англи хэлээр нийтлүүлсэн. Мэргэлийн боловсролын хувьд Австри Улсын Вена хотын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуульд олон улсын болон европын бизнесийн эрх зүйн магистрын зэрэг хамгаалсан. Түүнчлэн мөн улсын Зальцбург хотын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн “Эрх зүй ба эдийн засаг” хөтөлбөрт хамрагдсан. МУИС-ийн ХЗС-ийн докторантурт суралцаж байна. Англи, герман, орос хэлтэй.

        Хатагтай Цэвэлийн Отгонтунгалаг

        Одоогоор Монголын Үйлдвэрчний Эвлэлийн Дэд ерөнхийлөгч, Эрх зүйн бодлого, мониторингийн газрын даргаар ажиллаж байна. Өмнө нь тус байгууллагад Хөдөлмөр, нийгмийн бодлогын газрын дарга, Хөгжлийн бодлогын газрын дарга, Төлөвлөлтийн газрын дарга, хуулийн зөвлөхөөр тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Хөдөлмөрийн Их Сургуульд эдийн засгийн ухааны магистр, Итали Улсын Турины Их Сургуульд эрх зүйн магистрын зэрэг тус тус хамгаалсан. Англи хэлтэй.

        Хатагтай Дугарын Сүнжид

        Одоогоор Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон Швейцарын хөгжлийн агентлагийн хамтарсан “Иргэдийн оролцоо II” төслийн зохицуулагчаар ажиллаж байна. Өмнө нь ХЗДХЯ-ны Төрийн захиргааны удирдлагын газрын дарга, Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ, дотоод аудитын газрын дарга, “Юстиция” хуулийн фирмд хуульч, “Эм Си Эс Проперти” компанид хуулийн зөвлөх, Монгол Улс дахь Швейцарын Консулын газарт богино хугацааны хуулийн зөвлөх, “Жи Ти Зи” байгууллагаас хэрэгжүүлсэн “Газрын менежмент-санхүүгийн кадастр” төслийн дотоодын зөвлөх, ШУА-ийн Философи, социологи, эрхийн хүрээлэнгийн Хууль зүйн судалгааны төвд судлаачаар тус тус ажиллаж байсан. Мөн Удирдлагын академид эрх зүйн тэнхимийн багш, ахлах багш, дэд профессороор ажиллаж байсан. Бие даасан болон хамтарсан олон тооны эрдэм шинжилгээний бүтээл монгол, англи, герман хэлээр нийтлүүлж, илтгэл хэлэлцүүлж байсан. Түүнчлэн олон тооны судалгааны төсөлд багийн ахлагч, судлаачаар ажилласан туршлагатай. Эдгээрийн хажуугаар Монголын Хуульчдын Холбооны Шүүхийн ёс зүйн хорооны гишүүн, Захиргааны эрх зүйн хорооны тэргүүн, Хуульчийн мэргэжлийн шалгалтын асуудал эрхлэх хорооны тэргүүн зэрэг сонгуульт ажил эрхэлжээ. Мэргэжлийн боловсролын хувьд ХБНГУ-ын Мьюнхэн хотын Людвиг-Максимилианы Их Сургуульд хууль зүйн доктор (Dr.jur), олон улсын харьцуулсан эрх зүйн магистр (LL.M), Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зуйн сургуульд хууль зүйн магистрын зэрэг тус тус хамгаалсан. Мөн Швейцарь Улсын Базелийн Их Сургуулийн олон улсын эрх зүйн чиглэгээр мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан. Түүнчлэн МУИС-ийн ОУХНУС-д герман хэлний хэлмэрч мэргэжлээр суралцаж төгссөн. Англи, герман хэлтэй. Орос хэлний мэдлэгтэй.

        Хатагтай Дэлгэрийн Уянга

        Одоогоор “Дэлгэр Ай Пи” хуулийн фирмийг үүсгэн байгуулсан бөгөөд хуульчаар ажиллаж байна. Өмнө нь оюуны өмч, патентийн эрх зүйн чиглэлээр хэд хэдэн хуулийн фирмд хуульчаар ажиллаж байсан. Оюуны өмч, патентийн эрх зүйн сэдвээр англи, герман хэлээр эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийхээс гадна улс төр, хууль зүйн чиглэлээр нийтлэл бичиж, эрхлэн гаргадаг. Мөн ХБНГУ-ын Оюуны Өмчийн Хамгаалах Холбооны гишүүн. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Герман Улсын Фрейбургийн Их Сургуульд оюуны өмчийн эрх зүйн доктор (PhD), Лейпцигийн Их Сургуульд магистрын (LLM) зэрэг тус тус хамгаалсан. Герман, англи хэлтэй.

        Хатагтай Гүндсамбуугийн Халиун

        Одоогоор бие даасан хуульчаар ажиллаж байна. Өмнө нь Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газарт хуулийн мэргэжилтэн, “Айзиа Коал Лимитед” компанийн суурин төлөөлөгч, Чингис Хаан банкинд гэрээний хуульч, Шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийн хөтөлбөрт төслийн зохицуулагчаар тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Английн Вестминстрийн Их Сургуульд олон улсын бизнесийн эрх зүйн магистр (LLM), Австралийн Ла Троб Их Сургуульд бизнесийн удирдлагын магистр, Польшийн Лодц Их Сургуульд захиргааны эрх зүйн магистрын зэрэг тус тус хамгаалсан. АНУ, Англи ба Хонгконгод мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан. Англи, орос, польш хэлтэй. Франц хэлний мэдлэгтэй.

        Эрхэм Жаргалсайханы Хунан

        Монголын Хуульчдын холбооны Ерөнхийлөгч, мөн холбоонд Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга, Нээлттэй нийгэм форумын Эрх зүйн чадавхийг дээшлүүлэх нь төслийн зөвлөх, Партнерс форевер компанид хуульч, НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн “Эрх зүйн чадавхийг нэмэгдүүлэх замаар ядуурлыг бууруулах нь” ба “Хууль зүйн үйлчилгээний хүртээмж ба Хүний эрх” төслийн зохицуулагч,
        ХЗДХЯ-ны Хууль зүйн бодлогын газар, Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааны хэлтэс, Хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх Ажлын албанд тус тус мэргэжилтэн зэргээр ажиллаж байсан. Мөн хэд хэдэн төрийн бодлого, хууль тогтоомжийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгүүдэд орж ажилласан туршлагатай. Улс төр хууль эрх зүйн чиглэлээр нийтлэл, орчуулга, судалгааны ажил эрхлэн гаргадаг. Боловсролын хувьд Унгарын Ёотвөш Лорандын нэрэмжит шинжлэх ухааны их сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн төр, эрх зүйн ухааны магистр. Орос, Англи, Унгар хэлтэй.

        Эрхэм Мөнхжаргалын Энх-Од

        Одоогоор “Аспайр Майнинг” компанид хуулийн зөвлөхөөр ажиллаж байна. Өмнө нь МАК компанид хуулийн ахлах зөвлөх, “Монцемэнт” компанид хуулийн зөвлөх, “Баян Айраг” компанид гэрээний хуульчаар тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд Нидерландын Маастрихтын Их Сургуулийн олон улсын эдийн засгийн эрх зүйн магистр, Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуульд хувийн эрх зүйн магистрын зэрэг тус тус хамгаалсан. Мөн АНУ-ын Пенсильванийн Их Сургуульд мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдсан. Англи хэлтэй.

        Эрхэм Наранцэцэгийн Орчлон

        Голландын Гааг хот дахь Олон Улсын Эрүүгийн Шүүхэд 2006 оноос хойш ахлах өмгөөлөгчөөр ажиллаж байна. Өмнө Монголд олон улсын байгууллагуудад хуулийн зөвлөх, өмгөөлөгч, АНУ-д өмгөөлөгчийн туслах, Монгол Улсын цагдаагийн байгууллагад мөрдөн байцаагчаар тус тус ажиллаж байсан. Мэргэжлийн боловсролын хувьд АНУ-ын Миннесотагийн Их Сургуульд хууль зүйн магистрын зэрэг хамгаалсан. Мөн олон улсын хүний эрх, хүмүүнлэгийн эрх зүйн чиглэлээр Австри, АНУ, Бельги, Герман, Голланд, Франц, Итали, Швейцарь, Шинэ Зеланд зэрэг улсад мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад тус тус хамрагдсан. Мөн Австрийн Зальцбургийн Их Сургууль, Ирландын Гальвэйн Их Сургууль, Кутафины нэрэмжит Москвагийн Хуулийн Их Сургуульд олон улсын эрүүгийн эрх зүйн чиглэлээр тус тус лекц уншиж байсан болно. Англи, франц хэлтэй.

        Эх сурвалж:  Шинэ Хуульчдын “Орчлон” Клуб

        https://www.facebook.com/groups/1060904903940694/