creativemongolia

Category: human-development

  • Яаж нэг цагийг өөртөө өдөр болгон гаргах вэ? Гаргасан цагаа юунд зарцуулах вэ?

    Би урьд нь дасгал хийх юмсан, бясалгал хийх юмсан, ийм ч юм, тийм ч юм хийх юмсан гэж их боддог байсан боловч огт хийдэггүй байсан. Яагаад гэвэл надад цаг зав байдаггүй байсан.

    “Цаг завыг хүчээр гаргахгүй юм бол хэзээ ч гарч ирэхгүй.” –“Амжилтын тарни” ном 179-р хуудас

    Тиймээс би өөртөө өдөр бүр 2 цагийг хүчээр гаргаж сурсан. Энэ хоёрхон цагийг гаргаснаар хийхийг хүссэн зүйлээ хийж, миний амьдрал их өөрчлөгдөж эхэлсэн.

    Тэгэхээр өнөөдрийнхөө бичлэг дээр 2 цаг биш ГАНЦХАН цагийг өөртөө яаж гаргах вэ? Энэ ганц цагт юу хийх вэ? тухай хуваалцахыг хүслээ.

    Энэ ганц цагийг дотор нь:

    Сэтгэл санаагаа тэжээх 10 мин – Бясалгал хийх

    Оюун ухаанаа тэжээх 20 мин – Ном унших

    Бие махбодоо тэжээх 30 мин – Дасгал хийх

    гэж 3 хэсэг болгон хуваана. Би энэ цагийг ихэвчлэн өглөө эрт гаргадаг. Яагаад гэвэл өглөө эрт гаргаснаар тэр өдөртөө эрч хүчтэй байж чаддаг.

    Тиймээс та өглөө босдог цагаасаа нэг цагийн өмнө босч гаргаж болно эсвэл өдрийн турш хэсэгчлэн гаргаж болно. Жишээлбэл: өглөө 10 минут, өдөр 20 минут, орой 30 эсвэл өглөө 30 өдөр 10 орой 20 минут гэх мэт.

    Сэтгэл санаагаа тэжээх 10 мин

    Энэ бол өөртэйгээ холбогдох цаг. Үүнд: бясалгал хийх, амжилтын тарни урих зэрэг орно. Би түрүүчийн долоо хоногт “өөрийгөө хайрлах” бясалгал оруулсан байгаа түүнийг бас хэрэглэж болно. Хэрвээ та бясалгал хийдэг бол түүнийгээ үргэлжлүүлж мөн өөрийн зохиосон амжилтын тарнийг урьж болно.

    Бясалгалыг та хаана ч хийж болно. Нэг өрөөндөө ороод хаалгаа хааж байгаад хийж болно? Эсвэл банны өрөөндөө ороод ч хийж болно.

    Би анх бясалгал хийх цагийг ажлаа тарсны дараа гэртээ орохоосоо өмнө машиндаа, эсвэл өглөө ажилдаа орохоосоо өмнө машиндаа хийчихдэг байсан. Харин өглөө эрт босдог болсноор өглөө эрт хийдэг болсон.

    Ном унших 20 мин

    Өөрийгөө хөгжүүлэх, өөртөө туслах, эрч хүч өгөх ном, нийтлэлийг өдөр болгон уншиж, видео бичлэгүүдийг үзэх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл иймэрхүү ном, нийтлэлийг өдөр бүр уншснаар оюун ухаанаа амжилт өөдөө дасгалжуулж өөрийгөө цэнэглэх болно.

    Надаас их олон хүн “Ука чиний бичлэгүүдийг үзэх үед эрч хүчийг олж авдаг ч гэсэн хэсэг хугацааны дараа яг бахь байдгаараа болчих юм. Энэ юуных вэ?” гэж асуудаг. Тэгэхээр үүний гол шалтгаан бол өдөр болгон эрч хүч оруулсан ном нийтлэл унших хэрэгтэй. Тэгээд үүнийгээ тууштай хийх хэрэгтэй. Ингэж байж л бид өдөр болгон эрч хүчээр цэнэглэгдэнэ. Хэрвээ үүнийгээ зогсоох л юм бол бид эрч хүчээ эргүүлэн алдах болно.

    Дасгал хийх 30 мин

    Энэ 30 минутанд ямар ч дасгал хийж болно. Өөрт тохирсон дасгалыг сонго. Гүйх, алхах, усанд сэлэх, дугуй унах, суниах, жин өргөх, бүжиглэх гэх мэт.

    Сэтгэл санаа, оюун ухаан, бие махбодоо тэжээх нэг цагийг өдрийнхөө цагийн хуваарьт оруулаарай. Учир нь цагийн хуваарьтаа оруулж байж л бид түүнийгээ гүйцэтгэдэг.

    Тэгэхээр энэ маягаар 1 цагийг өөртөө 30 хоногийн турш тасралтгүй гаргаад үз. 30 хоногийн дараа өөртөө дүгнэлт хийж өдрийн аль цагт хэдэн минут юунд зарцуулахад илүү үр дүнтэй болж байна вэ гэдгээ тооцож үзээрэй. Өөрөөр хэлбэл 10, 20, 30 минутаа өглөө нэг дор зарцуулах нь дээр байна уу? Эсвэл орой гаргах нь дээр байна уу? Эсвэл өдрийн турш 3 хэсэг болгон хэсэгчлэн гаргах нь дээр байна уу гэх зэргийг дүгнэж цэгнээрэй.

    ХҮС. ХИЙ. ХҮР.

    ТАНЫ АМЖИЛТЫН ТӨЛӨӨ

    ©Ука Төмөр

  • Бүтээлч үйлдвэрлэл

    Соёл урлаг дэлхийн эдийн засгийн хөгжилд дорвитой хувь нэмэр оруулж буй томоохон салбарт зүй ёсоор тооцогдох болжээ. Сүүлийн 20 жилд маш эрчимтэй хөгжин эдийн засгийн голлох хүчин зүйл болж, дэлхийн түвшинд жил бүр дунджаар 8,57 хувиар өсч буй бүтээлч үйлдвэрлэл гэж чухам юу вэ?
    1980-аад оны үед техник технологийн эрс дэвшил гарч, кино урлаг, дуу хөгжим, шоу бизнес эрчимтэй хөгжсөнтэй холбоотойгоор олон улсын түвшинд бүтээлч үйлдвэрлэл хэмээх ойлголт анх гарч ирсэн бөгөөд олон улсын жишигт “хувь хүний бүтээлч сэтгэлгээ, ур чадвар, авьяас билгээс эх сурвалжтай, оюуны өмч, зохиогчийн эрхийн дагуу ажил мэргэжил болон эд хөрөнгө үүсгэх боломжтой үйлдвэрлэлийн салбаруудыг нийтэд нь бүтээлч үйлдвэрлэл гэнэ” хэмээн тодорхойлсон байна.
    Бүтээлч үйлдвэрлэл, мөн “бүтээлч эдийн засаг” гэж нэрлэгддэг энэ салбарт оюуны өмч, зохиогчийн эрхтэй холбоотой бүтээл туурвил болон зар сурталчилгаа, олон нийтийн харилцаа, шууд маркетинг зэрэг бүтээлч үйлчилгээг хамруулдаг бөгөөд олон улсын түвшинд албан ёсоор томъёолохдоо хэвлэн нийтлэл, кино, видео, гэрэл зураг, телевиз радио, дуу хөгжим, дүрслэх урлаг, тайзны урлаг, уран барилга, урлаг, дизайн, хувцас загвар, гар урлал, зэрэг үндсэн 7, цахим хэвлэл, зар сурталчилгаа, компьютер, компьютерийн тоглоом зэрэг дэд 4, нийт 11 бүлэгт ангилан хамруулсан байдаг. Товчхондоо бүтээлч үйлдвэрлэлийг “соёл, урлаг, бизнес болон технологийн салбарын нийлбэр, оюуны хөрөнгөд тулгуурласан бүтээгдэхүүн буюу үйлчилгээг бүтээх, үйлдвэрлэх, түгээх цогц үйл ажиллагаа” хэмээн тодорхойлж болно.
    Судалгаанаас харахад 1999 оны байдлаар бүтээлч үйлдвэрлэл дэлхийн нийт эдийн засгийн бүтээмжийн 4 хувийг эзэлж байсан бол эдүгээ 13%-д хүрчээ. Их Британий бүтээлч үйлдвэрийн салбар 2001 оны байдлаар жилд 122,2 тэрбум фунт стерлингийн ашигтай ажиллаж, энэ тоо жил ирэх тутам өсөн нэмэгдэж байна. Харин ХБНГУ дахь бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарт 200 000 гаруй аж ахуйн нэгж байгууллага, хувь уран бүтээлчид ажиллаж, жилийн нийт эргэлт нь 2004 онд ДНБ-ий 2,6% буюу 117 тэрбум евро хүрч, 2006 он гэхэд эдийн засгийн хөгжлийн өсөлтийн түвшнээс 3 дахин хурдацтай хөгжсөн үзүүлэлттэй байна. 2006 оны 11-р сард Европын Холбооны Зөвлөлөөс эрхлэн гаргасан “Европын соёлын эдийн засаг” тайланд дурдсанаар 2003 онд бүтээлч үйлдвэрлэлийн эдийн засаг европын ДНБ-ий 2,6% буюу 654 тэрбум еврогийн ашигтай ажиллаж, бүтээлч 1
    үйлдвэрлэлийн өсөлт нь хими, автомашин болон тоног төхөөрөмж, хүнсний үйлдвэрийн салбартай адил түвшинд хүрсэн учир бүтээлч үйлдвэрлэлийг “Европын эдийн засгийн зүтгүүр хүч” хэмээн тодорхойлж, европыг “дэлхийд өрсөлдөх хамгийн эрчимтэй өсөлт бүхий мэдлэгт тулгуурласан эдийн засаг болгох” Лиссабоны тунхагт хувь нэмэр оруулна хэмээн үзсэн байна.
    Харин АНУ-ын хувьд бүтээлч үйлдвэрлэл нь эдийн засгийн маш том салбарт тооцогдох бөгөөд 2008 оны 1-р сарын байдлаар нийт 3 шахам сая хүн 610 000 урлагийн байгууллагад ажиллаж, эдийн засгийн жилийн эргэлт нь 166,2 тэрбум ам доллар хүрчээ. Харин бүтээлч үйлдвэрлэл хожуу хөгжиж эхэлсэн Ази дахинд сүүлийн арван жилд “тэсрэлт болж байна” хэмээн дэлхий дахин хүлээн зөвшөөрч байна. 2008 оны 11-р сард Тайваны Соёлын зөвлөлөөс мэдэгдэхдээ Тайваныг бүтээлч үйлдвэрлэлийн төв болгон хөгжүүлэх бодлого баримталж, төрөөс ирэх таван жилд 1,5 тэрбум ам долларын хөрөнгө оруулалтыг хийх тухай мэдэгдсэн бол БНХАУ сүүлийн 5 жилд аж үйлдвэрлэлийн бус, “оюуны” эдийн засагт шилжих бодлого баримталж, бүхий л томоохон хотуудын үйлдвэрийн дүүрэг болон томоохон үйлдвэрийн газруудын байшин барилгыг бүтээлч үйлдвэрлэлийн төв болгон, уран бүтээлчдэд урлан, ажлын байр, санхүүжилт, зээл болон татварын хөнгөлөлт олгож, 11-р таван жилийн төлөвлөгөөндөө бүтээлч үйлдвэрлэлийг эдийн засгийн тулгуур салбар болгон хөгжүүлэх тухай заажээ.
    Эдийн засгийн салбарт оруулах хувь нэмрээрээ аж үйлдвэржилтээс илүү чухалд тооцогдож буй “шинэ эдийн засаг” буюу бүтээлч үйлдвэрлэл дэлхий даяар эрчимтэй хөгжих болсон үндсэн шалтгаан нь өнөөгийн нийгмийн соёлын харилцааны шинэ үе, техник технологийн хурдацтай хөгжил болон даяаршил гэж үзэж болно. Олон нийтийн соёл, хэрэгцээ улам дээшлэн, зах зээл, аж үйлдвэрлэл эрчимжиж, интернэт болон даяаршил нь хил хязгаарыг даван улс орнуудыг дамнасан холбоо харилцаа, хамтын ажиллагааг өрнүүлэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэх боллоо. Шинийг сэтгэх, бүтээн туурвих, ашиг орлогоо нэмэгдүүлэх өрсөлдөөн нь олон улсад бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бас нэгэн хүчин зүйл болж, улс орнууд эдийн засгийн өндөр ашиг авчрах чадамжтай энэ салбарыг хөгжүүлэх бодлого баримтлан хэрэгжүүлж байгаа нь мөн ихээхэн түлхэц болж байгаа юм.
    Олон зуун тэрбум долларын эргэлт бүхий бүтээлч үйлдвэрлэл өргөжихийн хэрээр энэ салбарт үйл ажиллагаа явуулах байгууллага, чөлөөт уран бүтээлчид нэмэгдэж, олон нийтийн сонирхол, хэрэгцээ ч мөн ийш хошуурч байна. Бүтээлч үйлдвэрлэлийн нэгэн салбар болох цахим технологи, компьютер программ болон интернэтийн дүнд дижитал урлагийг бүтээгч шинэ үеийнхэн гарч ирсэн нь нөгөө талаар “жинхэнэ урлаг ба жинхэнэ үзэгч”, “сайн дурын уран бүтээлч ба сонирхогч”-ийн талаарх асуудлыг үүсгэдэг. Үзэгчид зөвхөн үзэж сонирхохын зэрэгцээ өөрсдөө бүтээн туурвих болсон нь үзэгчдийн бүтээлч идэвхитэй байдлыг сэргээж, урлагийн боловсролыг дээшлүүлдэг боловч энд урлагийн чанарын тухай асуудал зайлшгүй хөндөгдөнө. Мэргэжлийн уран бүтээлчид, урлагийн байгууллага болон техник технологийн дэвшилд дулдуйдсан бүтээл туурвигч, сонирхогч нарын ур чадвар, авьяас билэг, гоо зүйн мэдрэмж, бүтээлийн үнэлэмж болон оюуны бүтээлийн талаарх маргаан нь урлаг судлаач, эдийн засагчид болон бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарынхны дунд хурцаар өрнөж байна.
    Үүнтэй зэрэгцэн хүний эрх, нийгмийн шударга ёс, хувь хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх, бүтээн туурвих эрх чөлөөний тухай асуудал болон оюуны өмчид суурилдаг бүтээлч салбарт бусдын бүтээлийг зөвшөөрөлгүй ашиглах, борлуулах, зохиогчийн эрхийг зөрчих, оюуны өмчийн хулгай болон бусад асуудлууд олон улсын түвшинд хурцаар тавигдаж, уран бүтээлчид, бүтээлч салбарынхны бүтээл туурвилынхаа үр өгөөжийг нь хүртэх 2
    боломжийг сайжруулах, эрхийг хамгаалах нь олон улсын түвшинд тулгамдсан асуудал болоод байна.
    Бүтээлч үйлдвэрлэлийн хөгжил, олон нийтийг хамарч буй байдал, ашиг орлого болон бусад үзүүлэлтүүд нь соёл урлагийн зугаацуулах, хүмүүжүүлэх, соён гэгээрүүлэх, гоо зүй болон уран сайхны зэрэг нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг төдийгүй соёл урлагийн эдийн засагт оруулах хувь нэмрийг ч тодорхой харуулж байна. Тухайлбал Сингапурт соёл урлагийн үйл ажиллагаанд зарцуулсан 1 сая ам доллар бүр 1,66 сая ам доллар болон өсдөг гэж мэдэгдэж байгаа нь банк санхүү, шатахуун үйлдвэрлэлийн салбараас ч илүү ашигтайд тооцогдож байгаа ажээ.
    Бүтээлч үйлдвэрлэл нь үндэсний эдийн засгийг хөгжүүлэх чухал хүчин зүйл мөн гэх бодлогыг олон улс орнууд хүлээн зөвшөөрч, даган баримталж байгаа ба 2000-2005 онд дэлхийн бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарт эзлэх хөгжиж буй орнуудын бүтээлч үйлдвэрлэлийн хувь 29-өөс 41 болж нэмэгдсэн байна. Бүтээлч үйлдвэрлэл нь аж үйлдвэрийн салбараас дэд бүтэц, системчилсэн тогтолцоонд баригддаггүй, нээлттэй байдлаараа давуу талтай бөгөөд 2004 оны байдлаар нийт бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарын гол цөм буюу 98%-ийг 10-аас доош хүнтэй байгууллага, бие даасан уран бүтээлчид эзэлж, нийт салбарын орлогын 30%-ийг олсон нь ажлын байр шинээр бий болгох, орлогыг нэмэгдүүлж ядуурлыг бууруулах, соёл урлагийн үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах, нийгмийн бусад тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхэд аж үйлдвэрлэлийн салбараас дутуугүй хувь нэмэр оруулж болохыг баталж байна.
    Хөгжиж буй орнуудын хувьд зах зээл бага, үйл ажиллагаа явуулах зардал өндөр, худалдаа арилжааны боломж хязгаарлагдмал гээд олон бэрхшээл байдаг ч технологийн дэвшил нь бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээний зардал өртгийг багасгаж, газар нутгийн алслагдмал байдлыг арилгаж, зах зээл, тээвэр, холбоо харилцаа, хамтын ажиллагааг илүү өргөн хүрээнд явуулах боломжийг нээх төдийгүй улс орон, хот, бүсийг “соёл урлагийн төв“ болгон хөгжүүлж, аялал жуулчлалын урсгалыг татаж, жуулчлалын шинэ маршрут бий болгох боломжтой юм.
    Гэхдээ нөгөө талаас дэлхий нийтийг хамарсан арилжааны сүлжээ, зар сурталчилгаа, интернэт, технологийн эрс хурдтай хөгжил нь шинэ залуу үеийнхнийг илүүтэй зонхилон хамарч байгаа тул бүтээлч эдийн засаг тухайн улс үндэстний өв уламжлал, соёлын өвөрмөц онцлогийг хадгалан хамгаалах, уламжлуулан хөгжүүлэхэд сөргөөр нөлөөлж байна гэж үздэг. Ийм учраас 2005 онд ЮНЕСКО-гоос “Соёлын олон ургальч байдлыг дэмжин хамгаалах конвенци”-ийг баталсан бөгөөд энэ конвенцийн 2-р зүйлд “Аливаа улс орон өөрийн газар нутаг дээрх соёлын олон ургальч байдал, өвөрмөц онцлогийг дэмжин хамгаалах бодлого баримталж, арга хэмжээ авах онц бүрэн эрхтэй” гэж заажээ. Аливаа улс орны соёлын өв уламжлалыг хадгалан хамгаалах, соёлын өвөрмөц онцлог, улс үндэстнүүдийн соёлын олон ургальч байдлыг хадгалан хамгаалахад чиглэсэн энэ конвенцид 2008 оны байдлаар 90 гаруй орон нэгдээд байна.
    Монгол улсын тухайд соёл урлагийн хувь хүн, нийгэм эдийн засгийн хөгжилд оруулах хувь нэмэр, ач холбогдлын талаарх ойлголт бүрэн төлөвшөөгүй, төрөөс дэмжин хөгжүүлэх бодлого, дэмжлэг хомс, олон нийтийн соёлын хэрэгцээ үнэлэмжийн түвшин доогуур, бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбар дөнгөж хөгжиж эхэлж байгаа учир энэ салбарыг хөгжүүлэх талаар төрийн бодлого зайлшгүй шаардлагатай байна. Нэгэнт дэлхийг хамарсан бүтээлч үйлдвэрлэлийн хурдацтай хөгжил, бүтээгдэхүүн ба бүтээлч үйлчилгээний хэрэглэгч болсон монголчуудын хувьд зөвхөн хэрэглэгч, худалдан авагч байх нь гадны соёлын 3 хэрэглээнд автах, өөрсдийн соёл, өв уламжлалаас холдон хөндийрөх эрсдлийг авчирч болзошгүй.
    Иймд бүтээлч үйлдвэрлэлийг эдийн засгийн томоохон салбар болгон хөгжүүлэх нь хөгжлийн нэгэн чиг хандлага болж буй өнөө үед төрөөс үндэсний соёлын өвөрмөц онцлогийг агуулсан, олон улсын түвшинд дэмжин сурталчлах агуулга бүхий бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бодлого боловсруулан баримтлах, мөн олон нийт, уран бүтээлчдэд соёл урлагийн өнөөгийн чиг хандлага, бүтээлч үйлдвэрлэлийн талаарх ойлголтыг төлөвшүүлэх, урлагийн боловсролыг дэмжин хөгжүүлэх, чадварлаг боловсон хүчнийг бэлтгэх, уран бүтээлчдийн идэвхи санаачлагыг дэмжих, туурвисан бүтээлээ толилуулах, борлуулах болон зах зээлийн эдийн засгийн нөхцөлд тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах боломжийг дэмжих зэрэг олон асуудлуудыг дэс дараатай авч хэрэгжүүлэх нь чухал юм.

    Монгол улсын хувьд Бүтээлч Монгол Хүн ТББ-ийн хамт олон бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхээр ажиллаж байна.

  • Хүмүүний сэтгэл зүрх муу муухай зүйлүүдээс ангид, хэрхэн оршиж болдгийг та олж мэдэрмээр байвал Монголын тал нутгийг зориорой!

    “Би Монгол хүн” гэж хэлэх бүрт миний өөдөөс харах царайн дээр мишээл тодорч, цэв цэнхэр нүд нь томорч ирээд л “Тийм үү? Та Монгол хүн юм уу? Ёстой үлгэрийн орноос ирсэн хүн байна даа” гэж хэлсэн хүмүүсийн тоо нэг биш ээ. Хорь гаруй жил гадаадад ажиллаж амьдрахад минь гадаад орны хүмүүс Монголчуудын тухай төрөл бүрийн л ойлголттой байдаг боловч “үлгэрийн, ид шидийн орон” гэдэг тодорхойлолт нь давамгайлаад байх шиг санагддаг юм.

    Сингапурт суралцаж байхдаа танил болж яваандаа дотны найз болсон нэг Англи бүсгүй тээр жилийн зун миний хуриманд уригдаж Монголд ирээд хундагын үг болгож ингэж хэлж билээ : “Бяцхан охин байхад ээж минь намайг дүрсгүйтэж сахилгаггүйтэхээр, томоотой байхгүй бол “Монгол явуулна шүү!” гэж зандардаг байлаа. Намайг “Монгол гэж ямар газар байдаг юм бол ?” гэж асуухад тэрээр, маш хол тээр гялалзах алтан гадас одны чанга дор байдаг орон. Маш хүйтэн, зэрлэг чоно, баавгай ихтэй, хүмүүс нь бүгд урт гялалзсан сэлэмтэй, тэр сэлмээрээ ээжийнхээ үгэнд ороогүй сахилгагүйтсэн хүүхдүүдийг эрэгтэй эмэгтэй нь үл хамааран л шууд цавчдаг тийм л газар байдаг юм. Хэрэв зугтаах юм бол дэлхий дээр байдаг хамгийн хурдан морио унаад дор нь бариад авна гэж хэлдэг байж билээ. Том болох тусам өнөөх “аймаар” орны дүр зураг миний төсөөлөлд өөрчлөгдөн өөрчлөгдсөөр үлгэрийн орон болж хувирсан юм. Ажил албаны шугамаар их олон оронд очисон боловч миний мөрөөдлийн үлгэрийн Монгол яагаад ч биш л байдаг байлаа. Хичнээн би Монгол оронд очиж үзэх юмсан гэж бодсон ч ажилдаа автан огт зав гардаггүй байж билээ. Хэдэн жилийн өмнө би Гүнсэнтэй ажлын шугамаар танилцаж тэрээр манай компаний маш чухал түншийг төлөөлж байсан учир байдгаараа л мэргэжлийн өндөр төвшинг харуулах гэж хичээж байлаа. Харин түүнийг хүүхэд шиг тунгалаг мишээлээр мишээж, би Улаанбаатар хотоос ирсэн Монгол хүн Та хаанаас ирсэн хүн бэ гэж асуухад нь би золтой л ухаан алдчихаагүй, хоёр гар минь өөрийн эрхгүй чичрээд эхэлсэн. Өнөөдөр би өөрийн үлгэрийн орон болох Монголд ирж хайрт найзынхаа хуримын ёслолд оролцож байна. Миний төсөөлөлд байдаг үлгэрийн орон мөнөөс мөн, яг мөн байна. Монголчууд харин ээжийн минь ярьдаг үлгэрийн “мангасууд” биш гайхалтай сайхан сэтгэлтэй, үнэхээр жинхэнэ үлгэрийн баатрууд амилсан мэт хүмүүс байгааг хараад миний зүрх сэтгэл маш их догдолж яг л үлгэрт умбасан мэт гайхамшигтай сэтгэгдэлтэй байна…” гэсэн юм. Эдгээр үгс бол дотны найзын минь сэтгэлийн угаас гарсан үгс.

    Монгол орны маань түүх судрыг сайн мэддэг судлаач, зохиолч, багш болон төрөл бүрийн мэргэжлийн хүмүүстэй уулзаж байхад яг л адил зүйлс ярьцгаана: “Үнэхээр ид шидийн орон, Монголд очоод, тэр хязгааргүй талын шөнийн тэнгэрт хайр найргүй цацагдсан оддыг харахад атгаад авч болох алмаз эрдэнэ дунд байгаа мэдрэмж яахын аргагүй төрдөг. Энэ агшинд, хичнээн чи өөрөө өөртөө энэ чинь бодит шүү дээ би дэлхий дээр, газар дээр байна гэж мянга хэлээд ч бодит байдлыг мэдэрч чадахгүй тийм мөч тохиодог. Өөрөөр бол Монголын тал нутгийн ид шидийн ховсонд автдаг юм” гэж ярих нь олонтоо тааралдана.
    Эр зориг нь эцэстээ тултал чинэрсэн, эх орныхоо төлөө, эхнэр хүүхдүүдийнхээ төлөө бүхнийг номхотгох хүч чадал нь бахадсан, талаар дүүрэн давхих Монгол морьтон баатруудын сүнс биеийг чинь сүвлэн нисэхэд эрч хүч гэдгийг Та мэдрэх биш бүхий л бие мах бодиороо амтлах болно. Энхрий зөөлөн харц нь “ивий минь дээ” гэх шиг эмэгтэй хүний намуухан дуу, зөөлөн салхины хамт зүрхийг Тань атгахад Байгаль Эхийг та харах биш харин хэвлийд нь оршиж буйгаа мэдрэх болно. Тэнгэрт харвах одод хүүхэн харааг тань оноход хэн болохоо Та олно.
    Хүмүүний сэтгэл зүрх муу муухай зүйлүүдээс ангид, хэрхэн оршиж болдгийг та олж мэдэрмээр байна уу?

    Монголын тал нутгийг зорь!

    Шарайд Борхүүгийн Гүнсэн

    Фото: Учрал https://facebook.com/UchralsPhotography

  • Өөрийгөө хайрлах бясалгал

    “Өөрийгөө хайрлахаас нааш бусдыг хайрлаж чадахгүй. Хайрлах боломж ч үгүй, яагаад гэвэл өөртөө хайргүй хүн бусдыг яаж хайрлах билээ. Зөвхөн өөрийгөө хайрласнаар тэр хайр гадагшилж бусдад хүрнэ.”-Osho

    Хайр зөвхөн өөрөөс эхэлнэ. Өөрийгөө хайрласнаар бид дотроосоо гэрэлтэж, сайхан харагддаг.

    Өөрийгөө хайрлах бясалгал

    Энэ бясалгалыг өдөр болгон хийхийг хичээгээрэй.

    Ердөө 3-7 минут хийхэд л хангалттай.

    1. Аяа сонго. – Өөрийнхөө хамгийн дуртай зөөлөн аяыг сонго. Хэрвээ ая 3 минут үргэлжилбэл бясалгалаа 3 минут хий. Хэрвээ ая 5 минут үргэлжилбэл бясалгалаа 5 минут хий.

    2. Тухалж суу. -Бясалгал хийхдээ түшлэгтэй сандал дээр суугаад гараа өвдгөн дээрээ алгаа дээш нь харуулж тавиад хийж болно. Эсвэл газар хана налж суугаад, хөлөө урагш болгоод эсвэл завилж суугаад хийж болно. Aль нь илүү эвтэйхэн санагдана тэгж л суу. Би газар хана налж, хөлөө завилж суух дуртай.

    3. Нүдээ ань.

    4. Инээмсэглэ.

    5. Гүн амьсгаа ав. -Амьсгаан дээрээ анхаарлаа төвлөрүүл.

    6. Амьсгаа авахын хамт “Би өөртөө хайртай!” гэж дотроо хэл. Хүсвэл чанга ч хэлсэн болно.

    7. Амьсгаа гаргахын хамт орж ирсэн бодол, мэдрэмж, дурсамж, эргэлзээ, айдас гэх мэтийг хамтад нь гарга.

    Ингээд л боллоо. Маш энгийн.

    8. Ая дуустал 5, 6 дахь үеийг давтан хий.

    Бясалгал хийх үед анхаарал сарнивал “өө, анхаарал сарничихлаа, өө болохгүй байна, өө би чадсангүй” гэх мэтийн илүү юм бодох хэрэггүй. Зүгээр л сайхан иээмсэглэ. Тэгээд бясалгалаа цааш үргэлжлүүл.

    9. Ая дуусахаар нүдээ алгуурхан нээж, инээмсэглэээрэй.

    Энэ бясалгалыг тууштай хийснээр гайхамшигтай өөрчлөлт гарахыг та өөрөө мэдрэх болно.

    ХҮС. ХИЙ. ХҮР.

    ТАНЫ АМЖИЛТЫН ТӨЛӨӨ

  • А.Мөнхбат: Хөх Монголыг өмнөх 300 жилийн залууст тохиож байгаагүйгээр босгож, нийт хүн төрөлхтний хөгжлийн шинэ үеийг эхлүүлэх гайхамшигтай үүрэг бидэнд түүхээр оногдож байна

    -Монголын Залуучуудын Холбооны V ИХ ХУРЛЫН үндсэн илтгэл-  

    Их хурлын төлөөлөгчид өө, Залуус аа, найз нараа, Хүндэт зочидоо, Эрхэм иргэдээ!

    Та бүхэндээ Монголын Залуучуудын Холбооны V Их хурлын босго өндөр индэр дээрээс энэ өдрийн мэндийг дэвшүүлье. Сайхан хаваржиж байна уу? 

    Монголын залуучуудын байгууллагын Их хурлыг хуралдахыг олон залуус хүлээж байсан. Тийм хүсэлт, санал ч ихээр ирсэн. Хүлээсээр, найдсаар заримынх залуу нас дууссан. Их хурлаа хуралдуулж холбооны ажлыг ярих гэхээс илүүтэй, Монгол Улсын хөгжилд залуусын оролцооны тухай, ямар ирээдүйг бүтээж, залуудаа хэрхэн сайхан амьдрах тухай ярилцахыг залуус хүссэн нь дамжиггүй.

    Энэ Их хурал нь өмнөх Их хурлаас хойш бүхэл бүтэн 12 амьтнаар нэрлэсэн бүх жилүүдийг өнгөрөөсний эцэст Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн шилжилтийн үе дуусч, шинэ үе эхлэж буй эгзэгтэй, ер бусын цагт болж байгаа гэдгээрээ ихээхэн хариуцлагатай, онцгой чухал ач холбогдолтой билээ.

    V Их хурлаар бид МЗХ-ны Үндсэн дүрэм, Монгол Улсын төрөөс залуучуудын талаар баримтлах бодлогын төсөл, “Монгол залуу хүн” хөтөлбөр,байгууллагын ойрын болон дунд хугацааны бодлого, үзэл баримтлал, үйл ажиллагааны ерөнхий чиглэлзэрэг олон чухал бичиг баримт, нэн шаардлагатай тогтоолуудыг хэлэлцэн баталлаа. Одоо харин улс төр, нийгмийн тулгамдсан асуудлууд мөн энэ бүгдийг зөв засахын тулд бид ямар онол, арга зүйг үндэс болгож өөрсдийн алдсан, мартсан, гажуудуулсан алтан үнэний тухай та бүхэнд хэлэлцүүлэхээр дэлгэж байна.

    I ХЭСЭГ. ӨНӨӨДРӨӨ БАРАГСАД 

    Монгол орны уналт, сэргэлт, үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний түүхэнд ХХ зуун онцгой байр эзэлдэг ажээ. ХХ зууны хориод оны үе гэхэд Монголын хүн ам хагас сая болтлоо буурч, эрдэм боловсролоор доройтож, Монгол хүн төрөлт, дундаж нас, эрүүл мэндийн үзүүлэлтээр туйлын дор орж, гадаад ертөнцөд бидний Монголыг устан сөнөж байна гэсэн дүгнэлт хийж байсан билээ. Монгол Улс маань хоёр их гүрний дунд оршдог, цөөн хүн амтай, цэрэг зэвсгийн чадал мөхөс орон болохын хувьд нэгний нь дэмжлэгээр нөгөөгийн нөлөө хараанаас гарах оролдлого бүртээ өөртөө дэмжигч орны нөлөөнд шууд шахам орох аюулыг ямагт агуулж ирсэнийг ХХ зууны түүх гэрчилж ирлээ.

    Монголчууд 1911 онд Манж Чин Улсын колончлолын эсрэг, 1921 онд Дундад иргэн улс болон Оросын цагаантны түрэмгийллийн эсрэг Үндэсний эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд босож, 1989-1990 онд Зөвлөлт Оросын хатуу нөлөө хараат байдлаас гарахын төлөө, дагуул орны тавилангаас ангижрахын төлөө тэмцсэн. Энэхүү тэмцлийн гол хүч нь залуучууд байлаа.1911 онд Хаант Оросын ил далд дэмжлэгээр Манж Чин Улсын колончлолоос ангижраад, Богд Хаант Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсыг /1911 оны XII сараас 1915 оны VI сар/ байгуулж, төрийн байгуулалаа Англи, Орос мэтийн жишээ загвараар тогтоосон байна.

    Монгол орны уналт, сэргэлт, үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний түүхэнд ХХ зуун онцгой байр эзэлдэг

     

    Хятадын гамин цэргээс Нийслэл хүрээг чөлөөлсөний дараа Богд Хаант Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсыг /1921 оны II сарын 3-аас 1921 оны VII сарын 10/ дахин сэргээсэн. Гэвч 1921 оны хувьсгалын ялалтыг Зөвлөлт Оросын тусламж дэмжлэгээр хангасны учир Зөвлөлүүдийн маягийн түр засгийн газар хилийн чанадад 1921 оны III сардбуй болсоноор 1921 оны III сараас VII сарын 10-ыг хүртэл Монгол Улс хоёр засагтай байлаа. 

    Ийнхүү хоёр засагтай байсаар 1921 онд Ардын эрхт, хэмжээт цаазат, хаант засаг тогтсон юм. Эцэст нь Орос дах пролетарийн диктатурынн хэв, жишээт маягаар Монгол Улсаа 1924 онд БНМАУ хэмээн анхны үндсэн хуулийг баталж, тунхаглажээ. Харин 1990 оны хувьсгалын үр дүнд олон намтай, сонгон байгуулагдах төр төвтэй, улс төрийн тогтолцоо, зах зээлийн эдийн засаг бүхий нийгмийг бий болгон 1992 онд шинэ үндсэн хуулиар баталгаажуулан 20 гаруй жил хөгжиж ирлээ.

    Тухайн үеийн гадаад дотоод түүхэн нөхцөл, эрхшээл, нөлөөнөөс хамаарч тогтсон нийгмийн шинэ тогтолцоо Монголын ард түмэн түүний залуу үеийнхэнд юу өгөв, цаашид төрийн тогтолцоог боловсронгуй болгох, төр засаг, ард олны нийтлэг эрх ашгийг ойртуулахад чухам юу шаардагдах болов гэдэг асуулт зүй ёсоор гарч ирж байна. 

    Дээр өгүүлсэнээ дүгнэхэд, түүх урагшлах 1911, 1921, 1990 онуудын харилцан адилгүй түүхэн нөхцөлд өрнөсөн үндэсний хувьсгал амжилтанд хүрэх бүрийд тухайн гадаад дотоод байдал, түүхэн нөхцөл байдлын эрхшээл, нөлөөнөөс хамаарч адилгүй шинж байдал бүхий төрийн тогтолцоонууд Монгол оронд буй болж, үйлчилж ирсэн нь тодорхой ажээ.

    Гэхдээ Монголчуудын хувьд 1990 он олон зуун жилийн дараа хувь заяа, тусгаар тогтнол, хөгжлийн замаа өөрсдөө тодорхойлон сонгох түүхэн боломжийг нээж өгсөн гэдгийг хэлэх нь зүйтэй. 

    Энэхүү түүхэн үнэн, түүхэн боломжийг алдах аваас улс үндэснийхээ хөгжлийг нийт хүн төрөлхтний түүхэн хандлага болон глобал хамралтын үйл явцаас салангид үзсэнээр дахин хэдэн зуун жил хоцорч, угсаатан зүйн өвөрмөц үзэгдэл төдий болох аюул бодитоор нүүрлэх юм. Иймээс өнөөгийн Монголын улс төрийн хүрээнд эв нэгдэл, үндэсний үзэл санааг бүрдүүлэх хүчин зүйлсийг төлөвшүүлэх нь нэн чухал юм. Шинэ мэдлэг, шинэ чадамжийг улс төрийн хүрээнд хэрэгжүүлж чадах гол хүч бол залуучууд юм.

    Дээрх бүх хувьсгалыг залуучууд хийснийг түүх нотлоно. МЗХ-ны эцэг байгууллага МХЗЭ ХХ зууны бүхэл бүтэн 80 жилийг нь бүтээлцсэн онцгой гавьяаг бид мартахгүй ээ! Чиний төлөө үхье гэж эх орондоо тангараглаж хамгаалсан ахмад залуучууддаа баярлалаа. Цагаан морин жилийн цан хүүрэг татуулсан хувьсгалаас, цаг үеийг түүчээлэн их хөгжлийн гараанд ирж буй өнөөдрийг хүртэлх түүх бол манай МЗХ-ны сүүлийн 25 жилийн шинэхэн үеийн түүх юм. Нам нь төрийнхөө дээр байдаг нийгмээс тайван замаар ардчилсан нийгмийг бүтээлцэж буй эгэл идэр залуусын түүх бол бидний хүүхэд, балчир залуу насны нэгэн түүх. 

    Өнгөрсөн 25 жилийг бүтээсэн, үеийнхнийхээ мөрөөдлийн төлөө ажилласан ах, эгч нартаа баярлалаа

     

    Өнөөдөр тэдгээр идэр залуусын зарим нь бидний дунд орон зайгаа үлдээж эгнэгт ирэхгүйгээр одсон ч, хийсэн үйл нь балраагүй, хүсэл мөрөөдөл нь бүдгэрээгүй байна. Энэ түүхийг бүтээхээр өөрийн амь амьдралаар дэнчин тавьж, тэмцсэн олон мянган залууст Их хурлын энэ индрээс гүн талархал илэрхийлж мэхийн ёсолж байна. Хахир өвлийн хүйтэнд төв талбайд өлсөж, тэмцэж явсан олон мянган залуусын хувьд 25 жилийн дараах өнөөдрийн тухай ямар ч чимэг хачиргүйгээр, яг байгаагаар нь ярьсан бол хэн нь ч итгэхгүй байсан байх. Бидний амьдралын наад захын хэрэглээ болсон гар утас, япон машин, 2 хөршдөө визгүй зорчиж байгаа нь 90-ээд оны залуусын хувьд алс холын мөрөөдөл байсаан… 

    Хойч үедээ эрдэм сургаж, ертөнцийн соёлд хүргэх юмсан гэсэн тэдний холын мөрөөдөл өнөөдөр нэгэнт биелэл болсон. Өнөөдрийн Монгол бол 25 жилийн өмнөх залуусын хүсэл мөрөөдлийн биелэл. Тэдний төлөөлөл болсон залуус энэ мөрөөдлөө биелүүлэхийн тулд өнгөрсөн жилүүдэд хувьсгал хийлцэж, нам байгуулж, сонгуульд өрсөлдөж, төр барилцаж, бодлого тодорхойлсон билээ.
    Их Хурлын төлөөлөгч Залуус аа. Үеийн нөхөд өө. 

    Өнгөрсөн 25 жилийг бүтээсэн, үеийнхнийхээ мөрөөдлийн төлөө ажилласан ах, эгч нартаа баярлалаа. Бүтээсэн бүхнийг тань үргэлжлүүлж, алдсан алдааг тань залруулах үүрэг өнөөдрийн залуус бидэнд ирж байна. Өнөөдөр зөвхөн түүхээ ярих өдөр биш ээ. Өнгөрсөнөө дүгнэн ярьж, алдаа оноогоо цэгнэж, ирээдүйгээ төсөөлж, бодлогоо оновчтой тодорхойлох өдөр юм аа. Энгийн жишээ ярья. Сонины нэг нүүрэнд хэдэн зуун саяыг төрөөс хулгайлсан эрхмийн тухай мэдээ ид сенсаацалж байхад, нөгөө нүүрэнд нь хотод амьдардаг хэрнээ цахилгаангүй, усгүй, нийтийн үйлчилгээгүй, ахуйн наад захын шаардлагыг хангаагүй айлын элэг эмтрэм амьдрал зурайж байна.

    Хотын төвийн ресторанд 300 мянгаар нэгэн үдшийг өнгөрөөж байхад, сарын 300 мянгаар амьдралаа залгуулж байгаа гэр бүлүүдийн жишээ олноороо. Өмчийн ялгаа газар авчээ. Ядуурал буурахгүй, нийгмийн үйлчилгээ иргэдэд тэнгэр газар мэт зааглан холджээ.

    Либериалистүүд ядуурал бол залхуурал гэж ярьдаг. Тийм ч байж болно. Гэхдээ хэтэрхий олон хүмүүс дундаас доош түвшинд амьдарч байгааг нийтээрээ залхуу байсных гэж буруутгах нь туйлширсан хэрэг болох байх. Ер нь залхуу байлаа гээд мартаж орхих нь хүмүүнлэг төрийн бодлого биш ээ.

    Зах зээлийн зарчмаар чөлөөт өрсөлдөөнөөр амьдарч чадаагүй гэж хүн амынхаа тэн хагасаас илүүг буруутгах уу? Буруутгаж болно оо!Харин буруутгагдаж байгаа иргэд нь гарааны тэгш боломж олгосон ч өрсөлдөөний зарчмыг хөгжүүлж, мэдээллээр бүрэн хангаагүй төрийн бодлогын буруу гэж хэлж байна. Үнэний хувьтай.

    Төрд ажилласан дарга тэрбумын наймаа үсэргэж байхад, насаараа зүтгэсэн багш байрны урьдчилгаа өгчих хуримтлалгүй байгаа нь шудрага уу? Төрийн мөнгөөр тендер шалгаруулаад 10 хувийг хахуульд авдаг жишиг тогтсоныг хэн худлаа гэхийн! Төрөөс төрсөн тэрбумтан гэдэг үг байдаг уу? Хууль адилхан үйлчлэхгүй байна гэсэн бухимдал нь хоосон яриа юм уу? Тийм ээ. Энэ бол өнгөрсөн 25 жилд ардчилсан засаглалыг хөгжүүлэх, амаргүй замд гарсан алдаа юм аа. Энэ бол ардчилсан хувьсгалыг хийсэн ч либераль ардчилалын энгийн зарчмууд, түүний амин чухал механизмуудыг орхигдуулсаны, зарим зарчмыг нь хэт дөвийлгөсний, төрийн оролцоог зарим салбарт хэтрүүлж, зарим салбарт хэт орхигдуулсаны үр дүн юм.

    Бид засаглалын зарчмуудыг эдийн засгийн оновчтой бус хөшүүргээр дэмжсэнээр төрийн үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоо тодорхойгүй, хяналт бэхжээгүй, төрийн аппарат данхайж, эдийн засгийн салбарт монополь үүсэх хөрс бий болж, хөрөнгө оруулалт үнэгүйдэж, бүтээн байгуулалт үр дүнгүй хийсэж байна. Уул уурхайн гэнэтийн бүүм бидэнд бэлэнчлэх сэтгэлгээг үлдээсэн бол, энэ удаагийн хямрал бидэнд нийтээрээ бэлэнчлэх сэтгэлгээнээс гарах сургамжийг үлдээгээсэй гэж чин сэтгэлээсээ олон залуус хүсэж байна. Харамсалтай нь тэгэхгүй бололтой. 

    Энэ бүхэн хөрөнгө оруулалтыг бодит салбарын хэмжээнд хэмээн хумьсанаасинноваци, оюуны, боловсролын, шинжлэх ухааны салбарууд сульдан тамираа барж, шинжлэх ухаан, техникийн хөгжлөөс алс хол хаягдсан үр дүнтэй сууж байна. Уул уурхайн бүүмээс үүдэлтэй тансаглал, бэлэнчлэх сэтгэлгээгээр иргэд гүн хордож, гэнэтхэн диваажинд хүрэх адган бодолд нийтээрээ автаж байгаа нь үнэхээр харамсмаар.

    Яг л “юниверс бест сонгс” гэдэг уралдаант шалгаруулалтаар сайхан дуулдаг бүсгүйг гэнэт олж харсан шигээ алга урвуулах төдийд амьдралыг нь гийгүүлээд өгөх агуу улс төрчийн эрэлд сонгуулиас сонгуулийн хооронд “хатацгааж” байна. Тэр бүхэнд хүслийг нь хангаад өгнө, биелүүлээд өгнө, энэ муусайнууд одоо болсон гэж иргэдээ өмөөрөх олон “хүмүүс”-ийн ард хувийн сонирхол нь цухалзаж УИХ-ын танхим, сайдын сандалд суух шунаг бодолдоо шаналж байгааг олж харах тийм хэцүү гэж үү? 

    Найзууд аа!

    Сошиал медиа нийгмийн харилцааны шинэ хандлага хүчтэй хөгжсөнөөр салбаруудын тулгамдсан асуудал, шийдлүүд олны өмнө ил болж, олон салбарын алдаа дутагдалууд шийдлээ хүлээж байгаа болохыг нийтээрээ мэдэж авав. Тэгш бус байдал зөвхөн орлогын, хуулийн, төрийн үйл ажиллагаанаас үүдсэн шударга бус байдал зэрэг нүднээ харагдах асуудлуудаар хязгаарлагдахгүй болох нь бүгдийн өмнө ил болсоор байна.

    Өнөөдрийн амьдарч буй энэ нийгэм бидний хүсч тэмүүлж буй нийгэм мөн үү

     

    Олон олон салбарт асуудлууд шийдлээ хүлээж байгаа юм байна гэдгийг “бүгдээрээ мэдлээ”. Хамгийн чухлыг нь бус хамгийн их шуугиулсан, хамгийн их хэвлэлээр яригдсан асуудлыг төр шийддэг харалган бодлоготой болов. Аливаа асуудал дээр зөвхөн гал унтраасан арчаагүй,аргадсан шийдэл гаргадаг болжээ.

    Байдал ийм байхад алдаагаа засахын оронд хэвлэл мэдээлэлээр гул барин шантаажлах, асуудлын чухал, чухал бусын дараалал эрэмбийг алдагдуулах бүхэл бүтэн кампанит ажлууд төрийн бодлогын залгамж чанарыг нурааж эхэлжээ. Үүнийг нь овжиноор ашиглах бүхэл бүтэн сүлжээ хэвлэл мэдээлэл, иргэний нийгмийн байгууллагаар хязгаарлагдахаа больж бүр хөрөнгө оруулагчид Монголын эрх ашгийг хооронд нь сөргөлдүүлэх, үр ашиг, ач холбогдолынх нь эрэмбэ дарааллыг алдагдуулж байгааг нуух хэрэггүй. Энэ бол бидний хамтын зовлон. Энэ бол ардчилсан Монголын зовлон, Мөрөөдлөөрөө мөлхөж байгаа өнөөдрийн бидний гаслан.

    Залуу зүтгэлтэнүүд, нийт залуус бидний урд хангалттай орон зай, үнэ хүндтэй зорилт хүлээж байна. Бусдыг та сайн эсвэл муу болгож чадахгүй. Тэд ч бас таны адил эрх чөлөөтэй, тэд өөрсдийгөө мэднэ. Гэхдээ Чиний, Таны, Бид бүгдийн амьдарч байгаа Монгол Улс, эх оронд маань өөрийн чинь оролцоо байхгүй, хэн нэгэн этгээдүүдийн хүсэл зоригоор явж, өнөөдрийн энэ дүр зурагт хүрсэн байна. Өнөөдрийн амьдарч буй энэ нийгэм бидний хүсч тэмүүлж буй нийгэм мөн байна уу? “Шидэх чулуу олтлоо хөөрхөн гөлөг бай” гэдэг шиг Монгол залуу хүн та хэн нэгний ивгээл, аз од гийхээ хүлээж суусаар, өөрөөрхэлбэл, өөрсдийгөө зөвтгөдөг  “цаг нь ирэхээ” хүлээж суусаар өнөөдрийг барж залуу чигээрээ өтөлж байна.

    Одоо цагт жирийн Монгол залуу хүн нам, бүлэглэлийн эрэг шураг болохгүй л бол өөрийнхөө чадлаар дээшээ гарах боломж хэр байгаа вэ? Цаашлаад бүлэглэлийн явцуу эрх ашгийн үүднээс төрийн үйл ажиллагааг бохирдуулаад удлаа. Үүнийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой юу? Манай зарим мундагчууд одоо шилжилтийн үе учраас төрийн болоод нийтийн салбар замбараагүй, зарим тохиолдолд шударга бус байх нь зүй ёсны гэх нь холгүй байдаг.

    Гэтэл шилжилтийн үе бүхэл бүтэн хорь гаран жил үргэлжлээд хүний нэг насны амьдралын тал шахам хувьд шилжээд шилжээд дуусдаггүй гэж юу байхав дээ. Хүссэн хүсээгүй, эдгээр асуудлыг шийдэж байж, хөгжлийн дараагийн алхамыг хийнэ. Зовлонгоо даван туулж байж, илүү сайхан нийгмийг байгуулна. Бид мөрөөдөлөө шинэчилээгүй юм биш үү? Бид том сэтгэж чадахгүй бол том үйлс бүтээхгүй ээ!

    Өнөөдөр Монголын залуус олимпийн дэвжээнд манлайлж, сумод рекорд эвдэж, Эверэстэд авирч, хаа холын холливуудын хаалгыг тогшиж, шинжлэх ухаан технологийн эриний хөдөлгүүр болсон корпорацид шийдвэр гаргалцаж, дэгжин бүсгүйчүүдийн загварыг тодорхойлолцож түүхийг бичилцэж эхэлсэн.

    Залуусынхаа мөрөөдлийг төр нь гүйцэхээ больж байна. Хүсэл мөрөөдлөө хүн бүр, өрх бүлээрээ, хамт олноороо, улс эх орноороо шинэчлэх шаардлагатай болж байна. Тиймээс одоо төр улсаараа том мөрөөдөж, том ярьж, том сэтгэж, том хийх цаг болжээ. Шилжилтээ төгсгөж, төрөө тамиржуулж, улсаа өөд нь татаж, иргэнээ боловсруулах цаг нь нэгэнт иржээ. Өнгөрсөн түүхээ зарж биш, гайхам түүх бүтээж залуудаа сайхан амьдармаар байна!!! Олон хүнд аз жаргал бэлэглэхийн тулд бид энэ бүгдийг зоригтой хэлж байна!

    Ирж буй 30 жилийн түүх бол Хөх Монголыг босгосон миний үеийнхний түүх байх ёстой! Бид бол өнөөдрийг барагсад биш!Түүхийг бүтээгч,том мөрөөдөлтэй манай үеийнхэн юм шүү ЗАЛУУСАА!

    II ХЭСЭГ. БИДНИЙ ТҮҮХЭН ЗОРИГДОЛ БА АЛТАН ҮНЭН

    “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор, их суу залийн ивээл дор” гэсэн мөнхийн уриаг бидний ихэс дээдсүүд дээр үеэс мөрдөж ирсэн түүхийг бид мэддэг. “Монголын нууц товчоо” хэмээх хүн төрөлхтний агуу их түүхэн судар “Дээр Тэнгэрээс заяат төрсөн” гэж эхэлдэг нь үнэн бодитой мэдээлэл хэмээн итгээд, эцэг өвгөдийнхөө агуу түүхийн мөрөөр өнгөцхөн ч болов өнгийхөд, түүхийн янз бүрийн тавцанд сайн муу хэлэгдэж ирсэн монголчууд та бид чинь энэ дэлхийн топ-тэргүүн үндэстэн угсаатан мөн бусуу, хэмээх бардамнал, өөрийн эрхгүй төрнө.

    Өнөөгийн залуучууд та бид энэ домогт асуудлыг сайтар нягтлан судалж, мөрдөн мөшгиж ихэс дээдсийнхээ эрдэм сургааль, суу билэгт шамдан суралцах түүхэн цаг үе ирсэн гэж Монголын Залуучуудын Холбоо үзэж, энэ асуудлыг та бүхний өмнө шинээр дэвшүүлэн дэлгэж байна. Монголчууд бид түүхийн энгүй их далайд чухам “хэн юм бэ” гэдгээ мэдмээр байна.

    Түмний хөлд нухлагдан гишгэгдсэн цоорхой ноорхой дэвсгэр үү, аль эсвэл хүмүүн заяаны эх, гүр их түүхийн эзэн нь юмуу? Хэдийгээр түүхийн нугачаанд бүдгэрч баларч байгаа ч гэсэн бид, Ихэс дээдсийнхээ анхлан гаргасан, гэгээрлийн агуу их зам мөрийг бүрмөсөн арилган баллах ёсгүй. Хүн төрөлхтний балар харанхуй үеэс бидний өвөг дээдэс эргэн нүүх хорвоо болон нарт ертөнцийн хөгжлийн зүй тогтлыг танин мэдээд, оддын эрчим хүчний дээд нэгдлийн хуулиар энэ хорвоогийн бүх л юмс үзэгдэлд тулган хүлээлгэсэн оршин амьдрахуйн зарчмыг ягштал мөрддөг гэрээтэй байжээ. Энэхүү гэриэ нь хүн төрөлхтний зайлшгүй мөрдөх ёстой, зөв аж төрөх ёсны алтан зарчимуудыг өөртөө агуулсан ихэс дээдсийн минь танин мэдэхүйн иж бүрэн цогцолбор юм. 

    Ийм агуу их өв сан миний Монголоос өөр хаана ч байхгүй гэдгийг омог бардам, зориглон хэлмээр байна. Хүн төрөлхтний гэгээлэг сэхээлэг хэсэг нь мунхаглалын замаар орсоноо хүлээн зөвшөөрч, зөв гарцыг нүүдлийн соёл иргэншил буюу монголчуудын суу ухаанаас эрэн хайсаар байна.

    2010 оны үед АНУ-ын ерөнхийлөгч асан Билл Клинтон Шанхайн орны тэргүүн нарын ээлжит зөвлөлгөөн дээр “Хүн төрөлхтөн буруу замаар орсон нь нэгэнт тодорхой боллоо. Америкийн ардчилал мухардалд орж, шинжлэх ухаан зогсонги байдалд хүрч, шашин үүргээ гүйцэтгээд дуусч байна. Зөв хөгжлийн шинэ гарцыг бид нүүдлийн соёл иргэншлээс, Монголчуудаас хайхаас өөр аргагүйд хүрлээ” хэмээн мэдэгдсэн нь олон хүний сонорыг мялааж, тэд монголын зүг чихээ дэлдийлгэх болсон билээ.

    Энэ нь өнөөгийн залуус та бидэнд буурал түүхийн өмнө хүлээх асар их үүрэг хариуцлага оногдуулж байгаа нь тодорхой. Хэрвээ та бид Монгол эх орон, Монгол хүн гэж чухам юу юм бэ, ертөнцийн бусад хүмүүнүүдээс юугаараа ялгаатай юм бэ, гэдгийг бодит байдлаар танин мэдэж чадах аваас, ямар агуу хүмүүсийн үр сад болохоо бүрэн дүүрэн мэдэрч, энэ ертөнцийн хаана ч гэсэн омог бардам, харц дээгүүр, зориг төгөлдөр алхан агуу их ихэс дээдсээ улам илүү бишрэн хүндэлж, бахархан дээдлэх болно.

    Бидний Монголчуудын ихэс дээдэс омог бардам, цэвэр ариун, үнэн шудрага, оюун цэлмэг, төгс төгөлдөр байж ертөнцийн оршин тогтнохуйн зүй тогтлыг танин мэдэж, эрчим хүчний харилцааг нээн эзэмшиж байгалийн болон байгалийн бус бүх хүчийг төвлөрүүлэн агуу их зорилгоо хэрэгжүүлэхэд ашиглан, хүмүүн төрөлхтөнийг мунхаглалын аюулаас хамгаалан, алтан дээд үнэний ёс жаягийг тогтоохоор баатарлагаар тэмцэж ялан дийлж, мандан бадарч явсаныг түүх гэрчилнэ.

    Энэ гэгээн танин мэдэхүйгээр өнөө үеийн хүн төрөлхтөн гачигдаж, мунхаглалын замд улам гүн гүнзгий шигдэж амин чанарууд нь мөхөж, туйлдан доройтсоор сүйрлийн өмнө ирсээр байгаа гашуун үнэнийг харамсалтай ч гэсэн хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүйд хүрээд байна. Бидний эцэг өвгөд эр зориг, хүч чадлаараа ертөнцийг цочоож байсан бол өнөөгийн залуус бидэнд эцэг өвгөдөөсөө уламжлан ирсэн оюун ухаан, суу билгээрээ хүмүүн төрөлхтөнийг мунхаглалынх нь замаас аврах түүхэн үүрэг оногдож байна. “Монголчууд хүн төрөлхтөнд оюун ухаан бэлэглэсэн юм” гэж немцийн агуу их гүн ухаантан Фридих Гегель баталж байсан бол, “Ирээдүйн эзэнт гүрнүүд болбоос оюун санааны эзэнт гүрнүүд байх юм” гэж Английн улстөрч агуу их Уинстон Черчель зөгнөн хэлсэн байдаг.

    Бидний эцэг өвгөд гэгээн дээдэс минь оюун ухааны эзэнт гүрэн гэдгийг жинхэнэ утгаар нь байгуулж, ертөнц даяар алдар суугаа цуурайтуулж байсан түүхтэй. Бид тэдний уртын үзүүр, өргөний зах, яс цусны тасархай нь билээ.Би та бүхнийг эцэг өвгөдийнхөө алтан дээд үнэний сургаалиудыг нэвтэрхий сайн судлаасай хэмээн хүсэж байна. Эдгээр сургаалиуд нь байгаль дэлхий болон хүн төрөлхтний үүссэн цагаас эхлэн Монголчуудын шүлснийхээ хөөсөөр ундаалж, шүднийхээ махаар хооллож, үхэгсэддээ атаархах хүртлээ ядарч зовж, хүсч, тэмцэж, тэмтэрч, алд биеэрээ туулан явсаар цуглуулж олсон агуу их танин мэдэхүй, эх үрэн зургаагын амин хэлхээний алтан аргамжаа, алтан сүлжээ нь билээ. 

    “Монголын нууц товчоо”, “Их эзэн Чингис хааны алтан дээд ГЭР ИЭ”, “Төрийн найман цах аялгуу”, “Хөх Монголыг нийхэмээр бадраах хутагтай их засгийн алтан дээд үнэний аялгуу” зэрэг өв сургаалиуд хатуу хэцүү зам мөрийг туулж, устаж алга болохынхоо босгон дээр Монголчууд бидний их хувь тавилангаар ямар нэг хэмжээгээр бидний гар дээр ирчихээд байна.

    Их эзэн Чингис хаан Монголчууд та бидэнд “Тэнгэрээ битгий мартаарай, Хөх толбоо битгий гээгээрэй” гэж гэрээслэн захиж үлдээсэн байдаг. “800 жилийн дараа та бүхэн шаварт шавааралдаж, үнэн худал, цэвэр бохир холилдож, төр засаг нь зөв бүхнийг буруугаар дийлүүлж, мэддэгийгээ сүйтгэхүйд, мэдэхгүйгээ бурханд даатган, танин мэдэхүй гэж юу ч үгүй, хүүхэд нь хонгилын гэрэл бараадаж, эмс охид нь хадан дээр нуруугаа зовоон, хүмүүний цуглуулга, хэрүүлийн далай уруулын уранхай болж, алмас хаанаар суух шахсан байх болно” гэж айлдсан байдаг. 

    Одоо цагт жирийн Монгол залуу хүн нам, бүлэглэлийн эрэг шураг болохгүй л бол өөрийнхөө чадлаар дээшээ гарах боломж хэр байгаа вэ

     

    Энэ хэлсэн бүхэн хичнээн их оновчтой зөв болохыг батлах шаардлагагүйг нэгдүгээр хэсэгт дурьдсан ба та бүгд ч шууд ойлгож байгаа гэдэгт итгэж байна.Эдгээр алтан судруудад урьд өмнө хаана ч хэнээс ч сонсож байгаагүй, зөвхөн хөх толбот Монгол хүнд эцэг эхээс нь заяасан амин чанарууд, тэдгээрийг нээн ашиглах арга замаас эхлээд, ертөнцийнэрчим хүчний нэгдлээс хүмүүн төрөлхтөнд тулган хүлээлгэсэн зарчимууд, мөнх оршин амьдрахуйн дэг жаяг, төр болон нийхэм, засаглалын амин чанаруудыг эрчимийн дээд өндөр түвшинд тусгасан байдаг нь үнэхээр бахархалтай.

    Монгол Алтайн их уулсад араатан маягаар амьдарч байсан хижи хэмээх амин чанартай босоо гөрөөс, наран саран сүүн-эхээс амин эрчим авсан хэдий ч, онолгүйн замаар зовж зүдрэн олон зуун мянган жилийг туулж, гэгээрлийн мөн чанарыг танин мэдэж өөрийгөө хөгжүүлсээр хүн хэмээх агуу бодь галыг бий болгосон түүхийг энд дурьдана.

    Хүн гэдэг нь хөгжлийнхөө үе шатны дөнгөж хоёрдахь нь бөгөөд “гэдэс нь цадчихаар зорилго нь биелчихдэг өчүүхэн амьтан” хэмээн тодорхойлсон байдаг. Хүн хөгжлийн буруу замыг сонгох юм бол “гуйж хоолоо олдог булай хүн, булааж заншсан булхай хүн, дээрэмдэж амьдардаг боулихай хүн” болон хувирдаг. 

    Монголчууд буруу хөгжлийн замыг засаглалынхаа хэлбэрээр бүр мөсөн хааж зөв хөгжих гарцаагүй байдлыг бий болгон “хүнээ тэнгэрт мэндэлж, ертөнцөд бойжсон ИРГҮН” хэмээх төгс дээд хүнийг төрүүлж чадсан нь хүний нийгмийн хөгжилд оруулсан их хувь нэмэр юм. 
    Хүчит цэрэг, алтны сангаар зогсох засаг, хүчлэн байлдаж, хядан сөгдүүлж чаддаг боловч хүмүүнээ иргүн, дэмч, элч, ил болгон хүмүүжүүлж, гурван оломлогчтой засаг байгуулан гайхуулсан нэгэн Монголоос өөр үгүй. Бусад хүмүүст Монголчуудыг дууриах хэл хөл байвч авъяас байхгүй.

    Авъяас гэдэг эцгээс хүүд долоон дээд эцгээс нь удамшин ирдэг зөн гэх байгалийн бус хүч бөгөөд хөх толбоныхоо амин чанараар түүнээ сэрээдэг гэж бахархалтайгаар тэмдэглэсэн байдаг. Их Монгол улс үүслийн гурван эрдэнээс үүсч, таван тусгаар тогтнол амьтай, бөө гэгээн тархитай, анд орон зайтай, ураг төрлийн төртэй, айл бүлийн засаглалтай мөнх тэнгэрийн орон бөгөөд их дэлхийн хэн боловч хорловоос сүйрэхүйд унах зурхайтай болохыг танин мэднэ.

    Бид өнөөгийн нийгэмд хүн төрөлхтний өмнө тулгараад байгаа элдэв янзын бэрхшээлүүдийн учир шалтгаан, түүнээс гарах арга замуудыг онолын өндөр түвшинд онож гэгээрэн хэрэгжүүлэх болно. Хүн төрөлхтөн мунхаглалын замаар орсон болохыг яс махандаа хүртэл бүрэн ойлгож, “мунхаглалын гадаад илрэл нь өстөнгүүдийн талцаан” болохыг бүрэн гүн гүнзгий мэдэрч, өөрсдийнхөө өнөөгийн арчаагүй байдлаасаа ичнэ.

    Хөх Монгол иргүнийг нийхэмээр бадраах хутагтай нэүрит засагийг амин чанараар нь байгуулах гэж юу болох тэр нь хэрхэн үл тасрах долоон голтой болж яаж эрчимнэн, ард түмнээ бадраадаг болон өнөөдөр бид төрөөрөө хэрхэн гутаагдаж уруудан доройтож байгаагийн учир шалтгааныг танин мэднэ. “Үнэн дээр тогтсон бүхэн их эвлэрэлийг бий болгон хүч болон хувирч, худал нь эвдрэлийг бий болгодог алтан дээд үнэний зарчимуудаас зай төдий гажихад мунхаглалын зам уруу гулсан орж аливаа гэм үүсгэх эх үүсвэр болдог”-ыг ойлгоно. “Би Монгол иргүн”, “Их Эзэн Чингис хаан” гэсэн нэрүүдийг амин чанараар нь тайлж, дээд төгөлдөршлийн гүн утга учрыг мэдэж авна. 

    Бидний өнөөгийн итгэл үнэмшил орвонгоороо эргэн ямар ч асуудлыг эх үрэн зургаагын хэлхээ холбоо, тэдгээрийн амин чанарын өндөр дээд түвшинд танин мэдэх чадварыг эзэмшин, танин мэдэхүйн цар хэмжээ өсөн нэмэгдэж танин мэдэхүйн болон бие сэтгэлийн агуу их хүч хуримтлагдана. Монголчууд цагдаагүй, шоронгүй, эмнэлэггүй нийгмийг байгуулна. Хөх толбот Монгол иргүнийг шорон цагдаагаар мохооно гэвэл “эцсэн туранхай мориор өлөн барс хураахтай адил” зүйл гэж үздэг гүн ухааны учир утгыг ойлгон хөх толбоныхоо амин чанарыг ашиглан зэрлэг, мунхагууд ид шидийн гэж болох чадварын эзэн болох боломж бүрдэнэ.

    Амь, амь зуулга, амьдрахуйн бодит ялгааг танин мэдэж, амьдрахуйн зам мөрийг хөөх нь хамтаар хариуцах засаглалын хэлбэр мөн болохыг ухааран, тогтоон барьж хэрэгжүүлж ирсэн арга замыг бид өөрийн болгоно. Эцгээс яс удамшин, эхээс цус уламжлан ирж, удам ургийн алтан хэлхээ үе дамжин үүсгэдэг болохын учир шалтгаан, амин чанарын хэлхээ холбоог гүн гүнзгий танин мэдэж Монгол эмэгтэйн цус таван тусгаар тогтнолын нэг болохыг ойлгож, эмэгтэй хүний үнэ цэнийг улам илүү мэдрэн хүндэтгэх болно.

    Эргэн нүүх хорвоогийн жам ёсыг даган мөрдөхгүй байгаагаас үүсч бий болсон хохирол хүн төрөлхтөн даахааргүй хэмжээнд хүрч байгааг, хүн төрөлхтний өмнө тулгараад байгаа элдэв янзын гамшиг, сүйрэл бэлхнээ харуулж, хор уршгийг нь амсаж мэдэрч туйлдсаар байна. Газар хөдлөлт, ган гамшиг, галт уулын дэлбэрэлт, хар салхи, цунами, цөлжилт төдийгүй дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал, дайн байлдаан, ядуурал гуйлганчлал, өлсгөлөн, өвчин гэх зэрэг олон асуудлуудын учир шалтгаан түүнийг арилгах арга нь Монголчуудын гүн ухаанаар тайлбарлагдах нь улам бүр тодорхой болсоор байна.

    Гэгээрэл, боловсрол, мэргэшил, нийгэм, төр засаг, хүний хөгжил, хүний эрх, ертөнцийн оршин тогтнох үндэс, хоорондын уялдаа холбоо, эрч хүчний тухай танин мэдэхүйн асар өндөр түвшинд хүрч, оршин байгаа ертөнцтэй оосорлогдон оломлогдож сүлжигдэн жам ёсыг мөрдөн нэгэн цогц болон нэгдэж, амьдрахуйн зөв замаар эргэлт буцалтгүй итгэл төгс алхан, эрдэм мэдлэг суу билгийн жинхэнэ эзэн нь болцгоох агуу их хувь заяа та бидний өмнө нээлттэй байгааг сонордуулахад таатай байна.

    Ертөнц тэнгэрээс хөх нуруутын суу билэг, өмч болгон өгсөн аялгуу гучин таван эрдэм, оршихуйн олз ерэн есөн тэнгэр, хүслийн олз ерөн есөн арга, хэцүүгийн олз таван зуун тавин шалтгаан, сэрэхүйн ерэн цэвэр шудрага, ахуйн арван түгээмэлийн онол, үүслийн гурван эрдэнийн сэтгэхүй, үрийн олз есөн хүслийн хүчин, бодолтой тэмцсэн есөн зуун тавин мөлсү, зүтгэлийн олз есөн мөрний сав шимийн үнэн, нүүхүйн олз босоо голчит нэүрит засаг, үүрдийн олз босоо голчит нэүрит дэм”-ийн жинхэнэ нууц нь миний дурьдсан дээрх судруудын мөн чанарнь болж эзнээ хүлээн одоохондоо зүүрмэглэн байна.

    Энэхүү агуу их өвийн жинхэнэ эзэн нь өнөөгийн залуус та бид бөгөөд сэрээх хувь тавилан зөвхөн БИДНИЙ ҮЕИЙНХЭНД оногджээ. Анх сонссон хүнд харийн юм шиг сонсогдох саяын миний хэлсэн бүгдэд Монгол амин чанар, та бидний өвлөн авч удамшуулан үлдээх ёстой жинхэнэ нууц нь оршиж байгаа билээ.
    Залуусаа!
    Монголчууд бид мянган жилийн өнгөрсөнөөс түмэн жилийн ирээдүйг байгуулдаг өв соёлтой ард түмэн гэдгээрээ бахархах ёстой!

    III ХЭСЭГ. ИРЭЭДҮЙГ УГТАЖ МЭДЭЖ, ТОСОЖ БЭЛДЭЖ, ТЭСЭЖ ҮЛДЭНЭ

    Би илтгэлийн эхний хоёр хэсгийг дуусгаад энэ хэсгийг эхлүүлэхийн өмнө та бүгдийг дээрх хэсэгт дурьдсан, дэлгэсэн алтан үнэнийг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрч цаашдын үйл хэргийг хамтран эхлүүлэгч, өрнүүлэн довтолгогч, их үйлсийн эзэд болох түүхэн үүрэг хүлээсэн нэг үеийнхэн гэдгээ бүрэн дүүрэн батлан илэрхийлэхийг хүсэж байна.  Өнөөдөр ийм дорой байхыг Их Эзэн Чингис хаан 800 жилийн тэртээ Бошиглон үлдээсэнийг 5 мэдэрхүйгээрээ батлаад зогсож байх нэг талаасаа бид азгүй нөгөө талаасаа дээр дэлгэсэн алтан үнэний гэрээг сэргээн нийт Монголчууддаа заан ойлгуулж,олноороо сэхээрч,зөв танин мэдэж, сайн боловсрон гэгээрч, туйлбартай хөгжлийн зөв замд оруулах их ажлыг гардан зохион байгуулах түүхэн үүрэг оногдлоо.

    Монголчууд цагдаагүй, шоронгүй, эмнэлэггүй нийгмийг байгуулна

     

    Хөх Монголыг өмнөх 300 жилийн залууст тохиож байгаагүйгээр босгож, нийт хүн төрөлхтний хөгжлийн шинэ үеийг эхлүүлэх гайхамшигтай үүрэг бидэнд түүхээр оногдож байгааг энэ индэрээс зарлаж байна. “Их Эзэн Чингис хааны алтан дээд сургаалиуд дээр чинь заларч байгаа бол та энэ ертөнцийн хамгийн агуу нь, хэрвээ таны дээр өөр хэн нэгэн байгаа бол та бусдын идэш, өөрийн өөдгүйн боол ба харь хүмүүнүүдээс өөрийгөө бүү дорд үзтүгэй” гэсэн ихэс дээдсийн сургаалийг санахтүн! Их түүх эр зориг, их эвлэрлээс эхэлдэг! Алсыг хар, ихийг хүс!

    Их Монголын үнэн түүхийг уламжлан сэргээх агуу их үйлсэд Та бүхнийг уриалан дуудаж, тунхаглан зарлаж байна! Өнөөдрийн энэ үеийг хүртэл алтан сургаалиудыг амнаас ам дамжуулан уламжлуулж ирсэн ой ихт өвгөд, бидний хэл бичигт ойлгогдохоор тайлсан, буулгасан, бидэнд зааж байгаа буурлууддаа үеийнхэнийхээ өмнөөс өвдөг сөгдөн талархаж, үр хойчдоо алдаршуулан мөнхлөхөө андгайлъя! Энэхүү их үйлст нэгдэхийг Монголын нийт ард түмэндээ Монголын Залуучуудын Холбоо уриалж байна.МЗХ-ны V Их хурлаар бид шинэ үндсэн дүрэмтэй боллоо. Нэгхэн сарын дараа гэхэд Үндэсний залуучуудын зөвлөл, аймаг, дүүрэг, сум, хорооны залуучуудын зөвлөлүүд сэтгэлтэй, итгэлтэй зөв сайхан залуусаар бүрэн бүрдэж улс төр, нийгэм, эдийн засгийг дараагийн 30 жил хөгжүүлэх их аяндаа нэгдэн гарах гэж байна. 

    Монгол залуу хөх толбот хүн бүр өөрийгөө үл голон энэхүү галт тэргэнд амжиж суухыг уриалж байна. Монгол Улсын хөгжлийг хөтлөх, эрх мэдэлтэй, нэгдсэн залуучуудыг төрүүлэх, ард түмнийхээ нийтлэг эрх ашиг, сонирхлыг хамгаалах, дэмжих зорилготой үндэсний хэмжээний залуучуудын байгууллага болохын хувьд үйл ажиллагаагаа ардчилсан, нээлттэй, ил тод, хариуцлагатай байх зарчмын дагуу явуулж алтан үнэний талд тууштай зогсож иргэдээ эрх мэдэлтэй байх, бие даасан, хариуцлагатай байж-эв нэгдэлээ сахиж, тогтвортой хөгжих суурийг бүрдүүлэхийн төлөө ирээдүйг угтаж мэдэж, тосож бэлдэж, тэсэж үлдэн тэмцэхээ энэ индрээс батлан илэрхийлж байна.

    “Ард түмэнд алтан дээд гэрээ байдгийг үл мэдэгч хүн зэрлэг, Их Монгол улсад үүслийн гэгээн дээд үндэс байдгийг үл ойлгогч хүн мунхаг, эцсийн шийдвэрлэгч нь ард түмэн байдгийг үл ойшоогч хэн ч хүн алуурч. Зэрлэг, мунхаг, алуурч гурав Төрийн тураал ба нийтээрээ гэмтэй байхын эх үрэн байдаг. Бугшмал хэцүүгээр нийтийг гутааж, итгэлийг нь булааж, буцаан худалдаад, буруу бүгдээр зөвийг нь дийлүүлдэг хүн хорлол дарангуйлваас төрийн тураал.

    Их эзэн Чингис хааны мөнхийн зарлиг болсон Алтан дээд гэрээг мартваас бид үжирхэл хөгжлийн жимт нийгэмээр гутаагдан өөрийн өөдгүйд боолчлогдму, маргаваас чи хөндлөнгийн идэш болж алдаандаа үхүүлэгдэн доройтуулагдаж тамлагдму, мөрдөвөөс чи нийхэмээр үндэслэн бадарч, хөх Монгол болж, ертөнцийн хүмүүнийг гэгээрүүлмү.” гэсэн ихэс дээдсийн алтан дээд сургаалаар энэ илтгэлээ өндөрлөж байна. 

    ЗАЛУУСАА СЭРЭХ ЦАГ БОЛЛОО!

    САЛХИ МЭТ ТҮГЭЭТҮГЭЙ, НИЙТЭЭРЭЭ ОРОЛЦТУГАЙ, БҮГД НЭГДЭХТҮН!

    МӨНХ ХӨХ ТЭНГЭР МИНЬ БИДНИЙГ ИВЭЭН ТЭТГЭХ БОЛТУГАЙ. 

    ХУРАЙ, ХУРАЙ, ХУРАЙ.

    Эх сурвалж: https://www.facebook.com/myfederation/

  • Дэлхийг захирсан монгол жанжид

    Манай цэргийнхэн Оросын цэргийн жанжидын үйл амьдрал, гавьяаг нэгэн үе арван хуруу шигээ мэддэг байлаа. Гэвч дэлхий дахинд гайхагдсан монгол жанжидынхаа тухай А-гүй явсаар өнөөг хүрч байна. Дэлхийн нэрт улс төрч асан, Энэтхэгийн Ж.Неру “Александр Македонский, Юлий Цезарь нар Чингисийн цэргийн жанжидын хажууд юу ч биш байсан”-ыг шударга үнэлжээ.

    Үнэндээ Хүннүгийн их хаан Атиллагаас аваад Хамаг Монголын Хабул, Чингис хаан, түүний алдарт жанжид Мухулай, Боорчи, Борохул, Зүчи, Хасар, Цагаадай, Өгөдэй, Тулуй, Зэв, Зэлмэ, Сүбээдэй, Хубилай, Урианхадай, Бат, Манжийн эсрэг тэмцсэн Лигдэн хаан, түүний хойчис Өлзийтөмөр нарын тухай бид сайтар мэдэх бил үү?

    Түүнчлэн дэлхийн дайдад монгол морины туурайн мөрийг гарган олон улс орныг эрхшээн Их Монгол Улсаа тэлсэн их жанжид буюу Чех, Араб, Солонгос, Ирак, Сирид хүрсэн Байдар, Элжигдэй, Жалайрдай, Хүлэгэ нарын талаар дуулсан уу? Бас Ажуу, Баян, Хөлгөн, Хадаан зэрэг жанжид байсныг сонссон уу? 17-хон настайдаа 20000 цэрэг командлан дайснаа дарж явсан Ойрадын Галдамба баатар, халдаар ирсэн Мин улсын Ин Зүн хааныг барьж 5 жил аргал түүлгэсэн Эсэн тайш гэх мэт. 1218 онд 20000 цэрэг удирдан Хар Кидан улсыг дайлаар мордсон Зэв жанжин 25 настай байжээ. Тэр үеийн домог мэт монгол жанжид 13-тай хүүхэд ахуйгаасаа цэрэгт мордон хэрсүүжин зоригжиж, 20-25 насандаа бие даан их цэрэг захирч бусад улс гүрэн, тив дэлхийг дайлаар мордож явсан нь гайхалтай. Иймээс эзэн Чингис “Мянган цэргийг олохуй дор хялбар, нэгэн жанжиныг олохуй дор бэрх” хэмээн сургасан буй заа.

    Атилла хаан Баруун Европт нүүж очсон Монголчуудын өвөг болох Хүннү гүрний их хаан. Түүний үед Хүннү нар хүчирхэг болж Дон, Днепрээс Дунай мөрөн хүртэл уудам газар нутгийг эзэлж, зүүн Ромын эзэнт улсаас алба авч байв. Европын ард түмнийг Хүннү нарын манлайлал дор нэгтгэсэн аугаа их Монгол хаадын нэг.

    Байдар Чингис хааны хүү Цагаадайн 3 дахь хүү. 1235 онд ууган ах Бүритэйгээ Өгөдэй хааны удирдсан “Ууган хөвгүүдийн аян дайн”-д морджээ. Төв Азийн Цагаадайн хаант улсын цэргийг захирч Булгар, Хибчаг улсыг эзэлсэн. Мөн Баттай хамтран Оросын Зүүн хойт тал, өмнөд хэсгийг эзлэв. Дайн тулаанд эрэлхэг баатар, арга бодлого ихтэй гарамгай жанжин байжээ.

    Балаа Чингисийн торгон цэргийн мянганы ноён. Архай Хасарын дүү. 95 мянганы ноёны нэг, цэргийн Чэрби. 1219 онд Чингис хаантай хамтран Сартуулыг дайлаар мордон Шин мөрний зүг зугтсан Жалал Ад Дин султан, хан Малиг нарыг нэхэн байлдаж Энэтхэг хүрээд 1225 онд буцаж ирсэн.

    Бат хаан Чингис хааны ууган хүү Зүчийн ууган хүү. 1243 онд Алтан Ордот хаант улсыг байгуулсан. Эрэлхэг зориг, цэргийн эрдмээрээ Чингис хааны олон ач нараас ялгаран гарсан. 1235-1242 онд их цэрэг захирч одоогийн Польш, Болгар, Унгар, Чех, Словак, Австри, Румын, Югослав, Герман, Оросыг эзлэжээ. Түүний дэд жанжин нь алдарт Сүбээдэй байсан бөгөөд мөн түүнтэй хамт Өгөдэй, Цагаадай, Тулуйн ууган хүү Гүюг, Бүри, Мөнх нар явсан аж. 1235 онд Бат хаан их цэрэг захирахдаа 26 настай байв.

    Булуу Алдарт Гоо ван Мухулайн хүү. Олон дайнд оройлон явж Их Монгол улсыг байгуулахад ихээхэн гавьяа байгуулан “Тайсүн ноён” зэрэг хүртжээ. 1216-1223 онд Мухулай Алтан улсыг дайлаар эзэлж яваад өвчнөөр нас барсан учир хүүг нь оронд нь томилсон түүхтэй. Өрлөг жанжин Булуу Алтан, Сүн улсыг эзлэжээ.

    Буурал Өэлүн эхийн өсгөсөн 4 хүүгийн нэг, Чингис хааны 4 хөлөг баатрын нэг. Чингис Жүрхэн аймгийг эзлэхдээ түүнийг олж ээждээ өгөн өсгүүлжээ. Балчир ахуйгаасаа хаан ахаа дагаж олон монгол овог, аймгийг нэгтгэхэд оролцсон. Тайчууд болон Хэрэйдтэй байлдахад 2 удаа шархдсан атлаа Тэмүүжин, Өгөдэй нарыг аварчээ. 1205 онд Чингис хааны зарлигаар Увас Мэргэдийг төвшитгөсөн жанжин. Мянганы ноён, баруун гарын 38000 цэргийн дэд ерөнхий захирагч.

    Бэрх Зүчийн 4 дэх хүү, алдарт Бат хааны дүү. 1235 онд ах Батын удирдлагад явж Булгар, Хивчаг, Орос, Унгар, Польшийг эзлэсэн. Бат хааныг тэнгэрт хальсны дараа Алтан ордот хаант улсын их хаан болсон. Үйлдвэр худалдааны гол төв болсон шинэ хот “Сарай Бэрх” (одоо Ленинск хот) буюу өөрийн нэрээр нэрлэсэн хот байгуулав.

    Гүдэн Өгөдэй хааны 2 дахь хүү. 1235 онд хаан эцгийнхээ зарлигаар их цэрэг авч Өмнөд Алтан улсыг дайлав. Сычуан мужид орж Чендү зэрэг 20 гаруй хотыг эзлэн их ялалт байгуулсан. Мөн Төвдөд цэрэглэн орж 1240 оны үед л цэргээ эргүүлэн татжээ.

    Гэдэй Чингис хааны 2 манлайн нэг Зүрчидэй ноёны хүү. Их хааны Монголыг нэгтгэх, олон удаагийн дайнд оройлон оролцсон. 1206 онд 95 мянганы ноёны нэгээр өргөмжлөгдсөн. 1213 онд Алтан улсыг дайлаар мордон өрлөг баатар Зэв ноёнтой хамтцэрэг захирч Цавчаал боомт, дунд нийслэл Жүндүг бүслэн цохиход гавьяа байгуулжээ.

    Еэхүү Чингис хааны дүү Хавт Хасарын ууган хүү. Өгөдэй хааны үед торгон цэргийн мянганы ноён болсон. Хожим Алтан улсыг дайлахад оролцсон ба Батын захирсан “Ууган хөвгүүдийн дайн”-д мордон алдар нэрээ мандуулан гавьяа байгуулжээ.

    Жорчидай (Зүрчидэй) Эрэлхэг баатар, мэргэн харваач тул Чингис хаан 2 манлайнхаа нэг болгосон. Хэрэйд, Найман, Мэргэд, Алтан улсыг дайлаар мордоход оролцсон гавьяатан. Чингисийн 95 гавьяатны нэгээр өргөмжлөгдсөн.

    Зүчи Чингис хааны ууган хүү, Монголын цэргийн нэрт жанжин. Багаасаа хаан эцгээ даган Монголыг нэгтгэх олон тулаанд орж баатарлаг гавьяа байгуулсан. 1207 онд баруун гарын цэргийг захирч “Ойн иргэд”-ийг буулган авсан. 1211-1216 онд хаан эцгийн хамт Алтан, 1219 онд Хорезм улсыг, 1221 онд Цагаадай, Өгөдэйн хамт баруун их цэргийг захирч Үргенчийг эзлэн авч Төв Азийг Чингисийн эрхшээлд оруулсан. Мөн Кипчакийг байлдан дагуулжээ. 1225 онд Чингис хаан эзлэсэн орнуудаа хуваахдаа Зүчид Эрчис мөрнөөс Уралын нуруу хүртэл уудам их нутгийг соёрхжээ. Тэр нь Алтан ордны улс буюу Зүчийн улс хэмээн түүхэнд үлдсэн билээ. 45 насандаа учир битүүлгээр өөд болсон ууган хүү Зүчидээ Чингис хаан 7.5-10 м өндөр, 7.3 м өргөн сүрлэг бунхан бариулсан нь одоо Казахстанд бий.

    Мөнх хаан Их Монгол улсын 4 дүгээр үеийн их хаан. Чингис хааны отгон хүү Тулуйн ууган хүү. 1230 онд Өгөдэй хааныг дагаж Алтан улсыг дайлсан, 1235 онд Батын удирдлаганд Орос, Хибчаг, Европын олон улсыг байлдан дагуулжээ. 1251 онд хаан болж шинээр 2 их дайн хийв. 1252 онд дүү Хүлэгэг өрнө зүг, дүү Хубилайг Дали улсыг дайлахаар мордуулжээ. Мөн өөрөө их цэрэг захирч Сүн улсыг довтлон байлдсан. Тэрээр авьяас билэг төгөлдөр, олноос онцгойрсон мэргэн арга бодлоготой хаан байв.

    Мухулай Эрэлхэг баатар, цэргийн сод жанжин. Чингис хааны агуу үйлсэд үнэнч зүтгэсэн учир Зүүн гарын түмний ноён болж, цэрэг, морийг ерөнхийлөн захирах Гоо ванаар өргөмжлөгдсөн. 1211-1216 онд их хааныг дагаж Алтан улсыг дайлав. 1217 онд тус улсыг дайлах бүрэн эрхийг хүлээв. 1217-1223 онд Алтан улсын олон хотыг эзлээд бүрмөсөн ялахаас өмнө өөд болсон. Тэр гэрээслэлдээ “Би улс гүрнийхээ төлөө 40 жил зүүн, баруун тийш байлдан дайлаад их үйлс бүтээв. Ганц Алтан улсын нийслэл Бээжин хотыг эвдэж эс чадсандаа харамснам. Энэ үүргийг гүйцэтгэгтүн” гэж хойч үедээ захижээ.

    Өгөдэй Их Монгол Улсын 2 дахь хаан. Багаасаа хаан эцгээ даган дайн тулаанд орж эрэлхэг баатарлаг хэмээн алдаршсан. Ван ханы цэрэгтэй байлдахад шархдаж үзсэн. Алтан улс, Хорезм, Сартуул, Тангудын эсрэг дайтсан. Хаан болоод олон шинэчлэл хийсэн. Мөн Алтан улсыг мөхөөж, “Ууган хөвгүүдийн аян дайн”-ыг хийлгэн олон улсыг эзлэсэн.

    Сого Өгөдэй хааны үед төр, гүрэнд үнэнч зүтгэсэн баатар жанжин. 1229 онд Өгөдэй хаан Алтан улсыг дайлан цохих шийдвэр гаргаж Согог элчээр томилон дайны замыг судлуулжээ. 1235 онд хааны зарлигаар Хатан голоос хойш Төмөр хаалгаас өмнүүрх өргөн уудам нутгийг захиран суужээ.

    Сонодай Чингис хаанд ихэд тус болон зүтгэж явсан жанжин. Эхлээд хааны торгон цэргийн ахлагч ноён, хожимМухулай ноёны өрлөг, цэргийн хошууч болжээ. Өгөдэй хааны үед 30000 цэрэг захиран Баруун Ази, Европыг дайлж Хибчаг, Булгар зэрэг улстай байлдахад их гавьяа байгуулсан. Мөн Алтан улсыг дайлаар одоход оролцжээ.

    Сүбээдэй Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг ба 4 хошуучийн нэг. Өгөдэй хааны Бүх цэргийн ерөнхий жанжин. Тэрээр Чингис, Өгөдэй хаадад зүтгэсэналдарт их жанжин билээ. Хэрэйд, Найман аймаг, Алтан улс, Солонгос, Хибчаг, Өмнөд Орос, Булгар, Тангудыг дайлаар мордсон. 95 гавьяатны нэг болж мянганы ноёноор өргөмжлөгдсөн. Өгөдэй хааны үед олон удаа цэрэг захирч өмнөд, умардыг дайлсан. 1235-1242 онд Батын захирсан их цэрэгт дэд жанжинаар явж 2 дахь удаагаа баруун тийш дайлаар одсон. Алтан улсын нийслэл Бияажин хотыг 16 хоног бүслэж эзлэсэн. Газрын дундад тэнгисээс хойших орнуудын эсрэг дайнд дэд жанжинаар явж, Оросын цэргийг Днепр мөрөн хүртэл нэхэн байлдсан ньцэргийн түүхэнд тодроогүй алс холын аян дайн болжээ. “Ганц нүдэт чоно”, “Төмөр тэрэгт Сүбээдэй” хэмээн Европт алдаршжээ.

    Тачар Чингис хааны өрлөг жанжин Боорчийн 2 дахь хүү. Өгөдэй хааны үед онцгой тулаанд явж цэрэг захирч байв. 1233 онд Хубилайн зарлигаар их жанжин Тамударын хамт цэрэг дайчлан Алтан улсыг довтлоод 1234 онд шинэ хаан Чюн Лин гэгчийг барьжээ. Хожим Мөнх хааны үед мөн цэргийн өрлөгийн нэг нь байж дайн тулаанд олонтаа оржээ. 1258 онд Мөнх хаан цэргээ удирдан Сүн улсыг дайлахад тэрээр хошуучлан байлдаж их гавьяа байгуулсан.

    Тулуй Чингис хааны отгон хүү. Цэрэг дайныг удирдах эрдэм ухаан хослосон түүнийг хаан эцэг нь дагуулан явж олон дайн тулаанд оролцуулжээ. Алтан улсыг 2 удаа дайлахад цэрэг захирсан. Сартуулыг дайлахад оролцон баг цэрэг ахалж Иран, Афганистаны олон хотыг эзлэв. Мөн Тангудыг дайлсан. Чингисийг тэнгэрт одсоны дараа 1227-1229 онд Монголын төрийг хамаарч байлаа. Тэрээр Хархорумаас Онон мөрөн хүртэл уудам нутаг, 101000 цэргийг захирах соёрхол хүртжээ. Тулуйн 9 хүүгээсМөнх, Хубилай нар хожим хаан болсон түүхтэй.

    Урианхадай Чингис хааны гавьяат сайд, их жанжин Сүбээдэйн хүү. Хожим нэрд гарсан алдарт жанжин. Анх Чингис хааны хишигтэн цэрэг байв. Зүрчид, Хибчаг, Орос, Булгар, Герман зэрэг улсыг Батыг дагаж дайлаар мордон эзлэжээ. 1252 онд Мөнх хааны зарлигаар дүү Хубилайд туслан 100.000 их цэрэг ерөнхийлөн захирч Дэли улсыг байлдан дагуулахаар мордов. 1253 онд баруун замын цэрэг захирч 2000 гаруй газар аялаад үхрийн арьсан тулам, усан онгоц, салаар Жиншэжиэн мөрөнг гаталжээ. 2 жилийн дотор 37 аймаг улсыг төвшитгөж Төвдөд цэргээ оруулсан, 1256 онд Сүн улсыг эзлэсэн. 1257 онд их гавьяагаа үнэлүүлж түмний ноён, ерөнхий командлагч болж Дэли орныг захиран суужээ. Тэр үедээ Анан (Вьетнам) улсад цэрэг оруулж буулган авсан түүхтэй.

    Үеэр Чингис, Өгөдэй, Гүюг, Мөнх зэрэг хэдэн үеийн хаадад хүчээ өгөн олон дайн тулаанд онцгойрон дайтсан баатар цол бүхий гавьяат сайд. 1215 онд Алтан улсын нийслэлийн цэрэг, агтыг ерөнхийлөн захирах командлагч болсон. Өгөдэй хааны үед Солонгосыг 2 удаа эзэлсэн тул тэнд буй бүх цэргийг захирах болжээ. 1257 онд Мөнх хааны зарлигаар дахин Солонгосыг дайлан бүрэн дагуулжээ.

    Хүлэгү Тулуйн 6 дахь хүү бөгөөд дайн тулаандшалгарсан гарамгай жанжин. 1251 онд Мөнххааны зарлигаар 120.000 их цэрэгзахирч баруун зүгт дайлаар мордон олон хотыг эзэлсэн. Перс (Иран), Ирак, Сириг дайлаар мордон буулгаж авчээ. 1260 онд Хубилай хаан болоод Хүлэгүд баруун Ази дахь өргөн уудам нутгийг өгөв. 1264 онд Ил хаадын улс байгуулсан. Энэ улс хойшоо Алтан ордын хаант улстай, өмнүүрээ Энэтхэгийн далайд тулж, баруун тийшээ бага Азитай зах нийлэн, зүүн тийшээ Амударъяа мөрөн хүрч байлаа.

    Хадаан Өгөдэй хааны 6 дахь хүү. Хаан эцгээс хойш Хубилай хаан хүртэлх4 үеийн хаан төрд зүтгэсэн гавьяат жанжин. 1236 онд “Ууган хөвгүүдийн аян дайн”-д оролцсон. 1236-1240 онд Булгар, Хибчаг, Оросыг эзэлж, 1241 онд Сүбээдэйн хамт Унгарыг довтлон эзлэв. Мөнх хаан болоод түүнд Бишбалахыг өгч захируулжээ. Хубилай хааны үед Хатан голоос баруун тийших өргөн уудам газар нутгийг байлдан эзлэв.

  • Ж.ХОРЛОО: Хүүхдийг хэт магтах нь сэтгэлийн хатгүй, үг сонсож чаддаггүй хүн болгодог

    “Би таван нас хүртлээ миний нэрийг “болохгүй” гэдэг л юм байх гэж боддог байлаа” гэдэг онигоо байдаг.

    Судлаачид тав хүртэлх насандаа хүний төлөвшлийн 70 хувь нь суудаг гэж үздэг. Тиймээс та энэ насны хүүхэдтэй бол тун анхааралтай байх хэрэгтэй. Бид “Эцэг эхчүүд хүүхдийн хүмүүжлийн талаар ядаж ганц болов ч ном унших хэрэгтэй” гэж ярьдаг 2007 оноос хүний хөгжлийн чиглэлээр ажиллаж, хүүхдийн хөгжлийг түлхүү судалсан Ж.Хорлоотой ярилцлаа.

    Ингээд тав хүртэлх насны хүүхдийн талаарх ярилцлагыг “Хүүхдийн нэвтэрхий толь” сэтгүүлийн зарим зөвлөгөөний хамтаар хүргэе.

    “Хүнтэй танилцах: Хүнтэй ёс журмын дагуу танилцах, нэр алдрыг нь зөв тогтоох, эргээд холбоотой байх зэрэг нь насан туршид нь хэрэг болно. Үүний зэрэгцээ өөрийн үзэл бодол, байр сууриа зөв илэрхийлж зөв ойлгуулж чаддаг байх нь дараа дараагийн хамт олны дунд ороход нь их тус болдог” “Хүүхдийн нэвтэрхий толь” сэтгүүлээс…

    Ж.ХОРЛОО: ХОЁР НАСТАЙДАА ХҮҮХЭД ӨӨРИЙГӨӨ БУЮУ БИ-гээ ИЛҮҮ МЭДЭРДЭГ

    -Сүүлийн үеийн хүүхдүүдийг индиго гэж нэрлэх болж. Энэ хүүхдүүд Монголд бий юу?
    -Индиго хүүхдүүдийг зөн билигтэй ч гэж ярьдаг. Гэхдээ монгол хүүхдүүдийг зөн билигтэй гэж ярихаасаа илүү яаж тэднийг зөв хүн болгох вэ гэдэг талаас нь илүү анхаарууштай. Тиймээс энэ хүүхдүүдтэй яаж харьцвал бид зөв хүн болгох вэ гэдэг талаас нь судалгаа хийсэн. Индиго гээд байгаа хүүхдийн зан төлөвийн өвөрмөц онцлогууд болох энэ хорвоод төрөх гавьяатай гэж үздэг, би-гээ мэдэрсэн, өөрөө илүү шийдвэр гаргаж, сонголт хийхийг зорьдог, дүрмийн сэтгэлгээтэй, бие даасан гэх мэт шинж чанарууд монгол хүүхдүүдэд байна. Харин тэр зөн билигтэй зэрэг нь ажиглагдаагүй.

    -Судалгаагаа хаагуур, хэдэн хүүхдийн дунд хийсэн юм бол?
    -“Индиго” төвийн 100 орчим хүүхдэд ажиглалт хийсэн. Индиго хүүхдийн арван шинж үзүүлэлт байдаг. Энэ үзүүлэлтээр нийслэлийн зургаан дүүргийн 12 цэцэрлэгийн 300 гаруй хүүхдийг судалсан. Ингэхэд индиго хүүхдийн үзүүлэлтийг 70 хувиас дээш хангасан.

    -Эцэг эхчүүдийн хувьд анхаарууштай зүйл юу байсан бэ?
    -Эцэг эхчүүдийн буруу хандлагаас болж хүүхдүүдийн хүмүүжилд сөрөг зүйл багагүй илэрсэн. Жишээ нь эцэг эхдээ эрхлэх, бусдаар хайрлуулах, магтаал сайшаалын үгэнд дуртай, хаана ч байсан эргэн тойрны зүйлийг анхаарч сонирхдог, байнга асуулт асуудаг гэх мэт шинж нь 75-80 хувьд нь байна.

    -Энэ чинь угаасаа л хүүхдэд байдаг шинжүүд юм биш үү?
    -Тодорхой хугацаанд байж байгаад арилдаг шинжүүд юм. Хоёр настайдаа хүүхэд өөрийгөө буюу би-гээ илүү мэдэрдэг онцлогтой. Энэ насандаа “би л хийнэ, би чадна” гэж зөрүүдэлж, би-гээ ярьдаг хувь хүн болох суурь нь тавигддаг үе. Гэтэл энэ хүүхдүүдийн хувьд арилахгүй улам гүнзгий болсон байгаа нь ажиглагдсан. Энэ нь эцэг эхчүүдийн буруу хандлагатай холбоотой. Яагаад дөрөв таван нас хүрчихээд бусдыг хайрлаж мэдэхгүй зөвхөн өөрийгөө л хайрлуулах гэдэг, яагаад магтаал л сонсох дуртай үг сонсож чадахгүй байна. Шүүмжлэл хэлэхэд сэтгэлээр гүн гүнзгий унадаг болох нь харагдсан.

    Эцэг эхчүүдийн бас нэг буруу хандлага бол “Магтаж сайшаах” гэдэг ойлголтыг хэтэрхий туйлширч, буруу аргаар хэрэгжүүлдэг явдал. Тэд хүүхдийнхээ бүх зүйлийг учир утгагүй магтаж, хэтэрхий хоосон магтаалд умбуулж өсгөдөг. Тэр нь хүүхдийг сэтгэлийн хатгүй, хүний үг сонсож чадахгүй, бусадтай нэгдэн нийлж, ажиллах чадваргүй хүн болох үндсийг тавьдаг. Зөв магтаж сайшаана гэдэг нь хүүхдийнхээ юу нь маш сайн болсон байна, юу нь арай болоогүй байна, юу нь яг болох гээд байна гэсэн гурван шалгуураар хэмжин, аль алиныг нь хэлж, болж буй зүйл дээрээ түшиглэн болохгүй, болох гээд байгаа тэр зүйлээ улам сайжруулж хийх, улам сайн сайхан болгохын төлөө тэмүүлэх эрмэлзлэлийг төрүүлж өгөхөд оршдог.

    “Ойр дотны хүмүүсээ халамжлах : Багадаа өвөө, эмээ ахмад хүмүүсийг халамжилж байсан хүүхэд том болж эцэг эх болсон хойноо гэр бүлдээ бүхнийг зориулдаг” “Хүүхдийн нэвтэрхий толь” сэтгүүлээс…

    Ж.ХОРЛОО: АЯГА УГААЖ БАЙХАД ХАЖУУД ЧИНЬ ИРЭЭД ОРОЛЦОХ ГЭЭД БАЙВАЛ ХАГАРДАГГҮЙ АЯГА БАРИУЛЧИХ

    -Эцэг, эхчүүдийн буруу харилцаа гэдэг нь яг юуг хэлж байгаа вэ?
    -Гурван нас хүртлээ хүүхэдтэй хаан мэт харьцах ёстой гэдэг үг байдаг. Гэтэл үүнийг хүүхдийг хэмжээ хязгааргүй эрхлүүлэх ёстой мэт эцэг, эхчүүд андуурдаг. Хаан хүн бол хүссэн зүйлээ хийж чаддаг, шийдвэр гаргаж чаддаг хүн юм. Таван нас буюу тодорхой хэмжээнд биеэ даах насанд хүрчихсэн мөртлөө бусдын хайр энхрийлэлд л умбах гээд хүний үгийг сонсож чаддаггүй, аливаа зүйлийн зөв буруу, сайн мууг ялгах чадваргүй, хүн бүхэн зөвхөн намайг л хайрлах ёстой гэсэн мэт авир нь цаашид үргэлжилсээр байвал амин хувиа хичээсэн, бусдыг боддоггүй харгис үзэлтэй хүн болно. Энэ хандлага руу эцэг, эхчүүд л түлхээд байгаа юм.

    -Эцэг эхчүүд тэгвэл яах ёстой вэ?
    -Бүх зүйлд хэмжээ хязгаар гэж зүйл байдаг гэдгийг хүүхдэдээ ойлгуулах ёстой. Хайр энхрийлэлд ч хэмжээ хязгаар бий. Хүүхдийнхээ хүссэн бүх зүйлийг өгч, хязгааргүй хайрлах нь хүүхдийг амьдралд хөлөө олох чадваргүй болгох хор уршигтай. Хүүхэд аливааг барьж үзэх гэж оролдоход эцэг, эхчүүдийн 90 хувь нь хориглодог гэж бидний судалгаан дээр гарсан. “Болохгүй, бохир заваан, хол бай” гэх мэтээр. Хүүхдийн сониуч, танин мэдэх занг нь хориглох нь хүүхэд өөрөө шинэ зүйлийг сурч мэдэх хүсэл сонирхолгүй болгох, хийж бүтээх гэсэн сэтгэлгээг нь унтрааж байна гэсэн үг. Хүүхэд юу хийх гээд байгааг нь сайтар анзаарч түүнийг нь дэмжиж өсгөх хэрэгтэй. Аяга угааж байхад чинь хажууд чинь ирээд оролцох гээд байвал хагардаггүй аяга бариулчих. Хувцсаа угааж байхад чинь хажууд чинь ирээд байвал оймсыг нь усанд хийгээд бариулчих. Гэх мэтээр хүүхдийг сонирхож байгаа зүйлийг нь хийлгэхээс битгий татгалз. Гэхдээ заавал тухайн үйлдлийг нь дуустал нь хийлгэх гэж залхаах хэрэггүй. Хийж үзэх хүслийг нь л битгий унтраа гэсэн үг.

    -Арван сартай охин маань болохгүй юмсыг барьж аваад л амандаа хийж үзээд байна. Боль гэх тусам улам л авахыг хүснэ. Ийм хүүхдийг яаж хүмүүжүүлэх вэ?
    -Арван сартай хүүхэд гэдэг бол бүхнийг амталж байж мэдэрдэг үе. Гэтэл та бүхэн гэрээ яаж тохижуулснаа нэг хараарай. Хэрвээ та хүүхдэдээ зориулж гэрээ тохижуулаагүй бол хүүхэд чинь болохгүй гэсэн бүхнийг чинь л барьж авах болно. Хүүхдийн нүд харлаа л бол түүнийг барих, амтлах хүсэл сэдэл нь төрнө. Сэдэл төрсөн бол тэрийг хориглоод нэмэргүй. Хүүхдийн авах хүсэл улам бадарч, өгөхгүй бол уурлаж уйлах гэх мэтээр цаашид ууртай уцаартай, зөрүүд хүүхэд болдог. Хүүхэд аливааг хүртэж мэдэрч байж танин мэдэхүйгээ хөгжүүлдэг гэдгийг мэдэж байх хэрэгтэй.

    -Цэцэрлэгтээ орж өгөхгүй нэг хүүхдийг мэдэх юм байна. Ээж нь гадаа тэвэрч 30-аад минут зогсож байгаад арай гэж оруулдаг. Эсвэл ямар нэгэн зүйлд дургүй нь хүрвэл шууд л ээж, аавыг цохиж зоддог хүүхэд ч байна. Зарим хүүхдийг их хорлонтой гэх нь ч бий.
    -Хүүхэд хорлонтой биш байхгүй юу уг нь. Дандаа л эцэг эхчүүдийн буруу хандлага харилцаатай л холбоотой. Хүүхдэд зөв буруу, сайн мууг ялгаж өгөлгүй хэмжээгүй хайрласнаас болж байгаа л хэрэг. Зөрүүдлэх нас бол уг нь 2-3 насны хооронд л байх ёстой.

    Ж.ХОРЛОО: ТАНАЙ ХҮҮХЭД ӨВӨЛ БОЛЧИХООД БАЙХАД Л ЗУНЫ ХУВЦАС ӨМСӨНӨ ГЭЭД ЗӨРЖ, УУРЛААД БАЙДАГ УУ

    -Их зөрүүд үед нь яаж харьцах ёстой вэ?
    -Тэр үед нь эвээр л харьцах хэрэгтэй. Сонголтгүй сонголтын аргыг жишээ нь хэрэглэж болно. Нэг л цамцыг энийг өмс гэвэл “үгүй” л гэнэ, нэг л зүйлийг идэх үү гэвэл “үгүй” л гэнэ. Харин сонголттойгоор “энийг идвэл том болно, энийг идвэл бүдүүн болно алиныг нь идэх вэ” гэвэл хүүхэд том болохыг нь л сонгоно. Бас нэг ээж “манай охин өвөл болчихоод байхад л зуны хувцас өмсөнө гээд дайраад зөрөөд байдаг” гэж хэлж байсан. Бас л ээжийн буруу. Яагаад өөрөө өвөл болчихсон байхад хүүхдийнхээ зуны хувцсыг далд хийгээгүй юм. Хэрвээ хүүхдийн нүдэнд өвлийн хувцаснууд нь сонголт хийж болохоор харагдвал тэрэн дундаас л сонгоно. Огт байхгүй далд хийчихсэн зүйлийг нэхэх нь тун ховор.

    Манай эцэг эхчүүд хүүхдийг зөрүүдэлж ууртай байгаа үед нь юмыг тайлбарлаж өгөх гэдэг. “Үзэг авна аа” гээд дайраад байгаа хүүхдэд “үзэг баривал аюултай нүд амаа сохолно” гэж мянга тайлбарлаад нэмэргүй. Харин ч өнөө үзэг үзэг гээд яриад байх нь өнөө үзгийг авах сэдлийг нь улам бүр өдөөгөөд байдаг. Түүний оронд анхаарлыг нь өөр зүйлд татах хэрэгтэй. Тэгээд анхаарал нь саринах зуурт үзгийг нь авчихдаг. Харин ууртай үед нь зүгээр л орхисон нь дээр.

    -Уур бухимдлаа янз бүрээр илэрхийлдэг хүүхдүүд байдаг. Айхтар чанга хашгирч орилох, юмыг хазах гэж дайрах гэх мэтээр?
    -Энэ бол маш түрэмгий ааш авирын нэг. Ер нь аливаа хүнээс гарч байгаа уур уцаар гэдэг бол дотоод эрчимтэй холбоотой. Тиймээс хүүхэдтэйгээ хамт тоглож, ярилцах гэх мэтээр хамтдаа аливааг хийж чадвал хүүхдийн доторх уур уцаар багасдаг. Уур уцаарын эрчмийг нь өөр зүйлд гаргах аргууд байдаг. Жишээ нь маш их энерги шаардсан барилдах, ноцолдох, гүйж харайх зэрэг тоглоомыг хамт тоглох. Гэхдээ хүүхдийг ууртай, зөрүүдэлсэн үед нь тоглоё гээд хэлбэл бас л зөрүүдэлнэ. Тэгэхээр аав, ээж нь өөрсдөө их сонирхолтой тоглож эхлэх хэрэгтэй. Тэгээд хүүхдийг тоглоё л доо гэж гуйх биш харин хүүхдээр өөрөөр нь “би тоглоё” гэж хэлүүлэх. Үүний зэрэгцээ ярина гэдэг маш их эрчмийг гадагшлуулдаг гэдгийг санаарай.

    Ж.ХОРЛОО: ТАНЫГ “ЯАГААД?”-ААР БУЛААД БАЙВАЛ…

    “Хүүхэд 4-5 насандаа зорилго тавьж чаддаг, үр дүнд хүрэхийн тулд төлөвлөдөг. “Яах юм “ гэдэг асуулт тавьдаг. Даруу , шударга , эрч хүчтэй ба зоригтой байх хүмүүжил олгох. Буруу юм хийсэн бол ичих ба бусдаас уучлалт гуйдаг. Энэ насны хүүхэд гомддог учир нийтийн дунд хүүхдийг зэмлэхгүй байх. Ойр ойрхон хүүхдийг үгээр урамшуулж сайшааж байх нь чухал” “Хүүхдийн нэвтэрхий толь” сэтгүүлээс…

    -Бүхнийг яагаад гэж асуудаг нас байдаг. Сүүлдээ ээж, аав нь хэлэх үггүй болтол нь “яагаад?”-аар булдаг. Энэ үед?
    -Зарим эцэг, эхчүүд “ юу гэж хэлэхээ мэдэхгүй дуугүй л өнгөрдөг” гэдэг. Ингэж болохгүй л дээ. Үнэхээр мэдэхгүй зүйл таарвал хүүхдээсээ өөрөөс нь асуу. “Харин яагаад ийм юм бол миний хүү юу гэж бодож байна” гэх мэтээр. Хүүхэдтэйгээ ярилцаж аливаа зүйлийн утга учрыг тайлбарлаж өгдөг, аливаа зүйлийг ойлгож мэдэхэд нь хамгийн дотны туслагч нь байх хэрэгтэй.

    Тав хүртэлх нас бол хүүхдийн маш чухал үе. Энэ үед нь бид цаг заваа зарцуулж хүүхдээ өсгөж хүмүүжүүлж чадвал цаашид хүүхэд таны хүссэн сайн хүүхэд болох боломжтой. Хүүхэдтэйгээ зөв л харилцаж байх хэрэгтэй.

    -Хүүхэд компьютер, зурагтад донтох болжээ. Сүүлийн үед ээж, аавынхаа гар утсаар байнга хүүхэлдэйн кино үзэх, тоглох гэх мэтээр?
    -Хүүхэд аливаа юманд донтож байна гэдэг ямар ч дүрэм журамгүй замбараагүй өсгөсөнтэй л холбоотой. Бага насанд нь хүүхдэд цаг хугацааны үнэ цэнийг ойлгуулж, бүх зүйл цаг хугацаатай байдаг гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй. Зурагт үзвэл 30 минут үзнэ, компьютерийг 30 минут тоглоно гэх мэтээр сургавал том болсон хойноо ч энэ хэвшлээрээ л явна. Эцэг, эхчүүд өөрсдийнх нь чих л амар байвал бусад нь хамаагүй гээд зурагтын өмнө суулгачихдаг. Ингэхээр хүүхэд өөрийгөө татаж авах чадваргүй, аливаад донтомтгой болдог. Хожим нь нөгөө хүүхэд нь компьютерт донтоход манай хүүхэд ингэчихлээ гэдэг. Гэтэл өөрийнх нь өсгөж хүмүүжүүлж сургасан нь тэр шүү дээ. Гэтэл хүүхэд 1-3 насандаа энэ хорвоо ертөнцтэй танилцах танин мэдэхүй хөгжиж байдаг. Харин эцэг, эхчүүд энэ үед нь эрхлүүлэх хайрлах талыг нь илүү гаргасан болохоос танин мэдүүлэх ажлаа орхигдуулсан байдаг.

    Тэрээр ийнхүү ярилаа. Ярилцлагынхаа төгсгөлд “Та хүүхдэдээ сайн байна уу”, “баярлалаа”, “сайхан амраарай” гэж хэлдэг, найрсаг соёлтой харилцаанд сургавал хүүхэд тань танихгүй орчинд ч алзахгүй, хүмүүстэй харилцаа тогтоож чаддаг болно” гэсэн “Хүүхдийн нэвтэрхий толь” сэтгүүлийн зөвлөгөөг та бүхэнд хүргэе.

    О.Ариунбилэг

    Эх сурвалж: http://news.gogo.mn/mr/134231

  • Сонсголгүй хүмүүс нь өөрийн гэсэн хэлтэй бөгөөд сонсдог хүнээс огт ялгарахгүй оюун ухаан, сэтгэхүй, бие бялдар, зан суртахуун, нийгэмшлийн бүх чадварыг эзэмших боломжтой

    Монгол улсын хэмжээнд сонсголгүй хүүхдийн боловсрол судлал нь цоо шинэ бараг судлагдаагүй шинжлэх ухаан гэж болох юм. Учир нь дэлхийн олон орны үндэсний их сургуулиуд нь сонсголгүй хүүхдийн боловсрол судлалын бүхэл бүтэн тэнхимтэй байдаг боловч манай улсын их сургуулиудад тэнхим байтугай сонсголгүй хүүхдийн боловсролын тухай ганц курс хичээл ч заадаггүй. Мөн манай улсын сонсголгүй хүүхдийн цор ганц дунд сургууль болох 29-р сургууль нь дэлхийн сонсголгүй хүүхдийн боловсролын хөгжил, хандлага, арга зүйгээс олон арван жилээр хоцорч, аль хэзээний үр дүнгүй болох нь нотлогдож дэлхий нийтээр хэрэглэхээ больсон амны хайрцагнаас уншуулах арга зүйгээр сургалтаа явуулсаар байгаа юм. Энэхүү буруу арга зүйг олон жил хэрэглэж байгаагаас сонсголгүй иргэдийн нэг бүхэл бүтэн үе хэл, сэтгэхүй, оюун ухааны хоцрогдолд орж, нийгэмд бие даан амьдрах чадваргүй болсон байна. Миний бие энэхүү эсээд Монголын сонсголгүй хүүхдийн боловсролын хөгжилд тулгамдаж буй асуудлыг хөндөж, бэрхшээлээс гарах арга замын талаар бичигдсэн болно.

    Дэлхийн сонсголгүй хүүхдийн боловсролд сонсголгүй суралцагч болон иргэдийг хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж үздэггүй бөгөөд харин тэднийг өөрсдийн бие даасан хэл (дохионы хэл) соёлтой (хараан дээр суурилсан соёл) нийгмийн цөөнх юм хэмээн үздэг. Сонсголгүй иргэд нэгэнт жирийн сонсголтой иргэдтэй хамт нэг нийгэмд амьдарч байгаагийнхаа хувьд тэд тухайн улсынхаа бичгийн хэлийг эх дохионы хэлтэйгээ хослуулан хэрэглэдэг тул тэд нийгмийн шаардлагаар хос хэлтэй болдог. Дохионы хэл нь аман хэлтэй ижил түвшний бие даасан хэл бөгөөд аман хэлээр илэрхийлж болох тэр бүх ухагдахууныг дохионы хэлээр төгс илэрхийлэх боломжтой байдаг. Аман хэлд байдаг бүх л хэл зүйн шинжүүд буюу үг зүй, найруулга зүй, дүрэм, үгийн сан зэрэг нь мөн дохионы хэлэнд байдаг байна (Schick, et al, 2006; Valli, et al, 2011). Тиймээс сонсголгүй хүмүүс нь өөрийн гэсэн хэлтэй бөгөөд сонсдог хүнээс огт ялгарахгүй оюун ухаан, сэтгэхүй, бие бялдар, зан суртахуун, нийгэмшлийн бүх чадварыг эзэмших боломжтой. Сонсголгүй хүүхдийг жирийн сонсголтой хүүхдийн хэмжээнд хүртэл хэл сэтгэхүй, оюун ухааны чадвартай болгон хүмүүжүүлэхэд бид дэлхийн сонсголгүй хүүхдийн боловсролын дэвшилтэт арга зүй, чиг хандлагыг нэвтрүүлэх хэрэгтэй гэж би боддог.
    29-р сургууль нь анх 1964 онд амны хайрцагнаас уншуулах арга зүйг сургалтын гол чиглэлээ болгон байгуулагдсан нь тухайн үедээ тодорхой учир шалтгаантай байсан юм. Олон улсын сонсголгүй хүүхдийн боловсролын мэргэжилтэн судлаачдын чуулга уулзалт гэж болдог бөгөөд энэ чуулганд олон улсын онол практикын дэвшилтэт арга зүйг хэлэлцэж эндээс гарсан шийдвэрийг дэлхий даяар хэрэгжүүлэхэд анхааран ажилладаг байна. 1880 онд 2-р чуулган Итали улсын Мелан хотод болсон бөгөөд энэ чуулганаас амны хайрцагнаас уншуулах арга зүй нь хамгийн үр дүнтэй арга мөн гэсэн шийдвэр гаргасан байна (Милан Конгресс, 1880). Тийнхүү 29-р сургууль нь энэ арга зүйгээр байгуулагдсан юм. Харамсалтай нь олон жилийн судалгаа шинжилгээний үр дүнд уг арга зүй нь огт үр дүнгүй, тэр ч байтугай сонсголгүй хүүхдүүдийн хэл сэтгэхүйн хоцрогдолд орох гол шалтгаан болж байгааг илрүүлсэн байна. Дэлхийн сонсголгүй хүүхдийн боловсролын түүхэнд 1880-1960 онууд буюу амны хайрцагнаас уншуулах арга зүй ид цэцэглэж байсан үеийг “Dark Ages” буюу “Бурангуй Үе” хэмээн нэрлэдэг (Daley, 2010). Учир нь уг буруу арга зүй хэрэглэснээс болж дэлхийн сонсголгүй хүүхдийн боловсрол, сонсголгүй хүмүүсийн аж амьдрал бүрэн уналтад орсон байна.
    2010 онд Канадын Ванкувер хотод болсон Дэлхийн Сонсголгүй хүүхдийн боловсролын мэргэжилтэн судлаачдын 21-р чуулганд 1880 онд буруу арга зүйг хүчээр хэрэглүүлж дэлхийн олон сая сонсголгүй хүмүүсийн амьдралд засаж болшгүй уршиг тарьсан болохоо хүлээн зөвшөөрч дэлхийн нийт сонсголгүй иргэдээс албан ёсоор уучлалт гуйсан юм. Ингээд энэ чуулганаас 1880 оны чуулганаас гарсан бүх шийдвэрийг хүчингүйд тооцох буюу амны хайрцагнаас уншуулах арга зүйг сонсголгүй хүүхдэд боловсрол олгох үндсэн арга зүй болгохгүй байх, мөн НҮБ-аас гаргасан хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн эрхийн тухай конвенцийн заалтыг үндэс болгож аливаа улсын сонсголгүй хүмүүсийн мэдлэг, боловсрол, мэдээлэл олж авах үндсэн хэл нь тухайн улсын сонсголгүй иргэдийн хэрэглэдэг дохионы хэл байх, сонсголгүй хүүхдийн боловсролын байгууллага нь дохионы хэлээр үнсэн сургалтаа явуулах, сонсголгүй хүний соёлын үнэт зүйлсийг сургалтандаа тусгасан байх зэрэг зөвлөмжүүдийг гаргасан байна (Statement of Priniciple, Vancouver, 2010)
    Монгол улс нь 2007 онд НҮБ-аас гаргасан хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн эрхийн тухай конвенцид албан ёсоор нэгдсэн тул Монгол дохионы хэл нь сонсголгүй хүүхдийн эх хэл болох бөгөөд 29-р сургууль нь дохионы хэл, сонсголгүйн соёл, бичгийн хэлний хосолсон арга зүй буюу хос хэл соёлын арга зүйгээр сургалтаа явуулах нь сонсголгүй суралцагчдийн хуулиар олгогдсон эрх юм. Монгол улсын боловсролын тухай хуульд боловсрол “сургалтын байгууллага нь тухайн хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчийн тусгай хэрэгцээнд нийцсэн байх”, мөн бага дунд боловсролын тухай хуульд “хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчийн сурах нөхцөл боломжийг төрөөс хангах” гэсэн заалтууд байдаг боловч эдгээр нь амьдрал дээр хэрэгжихгүй байна.
    Монгол улсын хүн ам, орон сууцны 2010 оны нэгдсэн тооллогоор манай улсад нийт 12633 сонсголгүй иргэд амьдардгаас 2915 нь хотод оршин суудаг ба тэдний 403 нь 0-16 насны хүүхдүүд байна (Үндэсний статистикийн газар, 2010). Гэтэл 29-р сургууль болон 186-р цэцэрлэгт нийт ердөө 145 хүүхэд суралцаж, үлдсэн 258 хүүхдүүд сургуульд сурдаг үгүй нь тодорхойгүй байна. Тэдний дийлэнх нь жирийн хүүхдийн сургуульд сурсан сураагүй хоёрын хооронд явж байх өндөр магадлалтай бөгөөд эндээс ямар гаргалгаа гарч байна вэ гэхээр Монголын сонсголгүй хүүхдүүдийн талаас илүү хувь нь өөрийн хөгжлийн бэрхшээлд тохирсон сургалтын үйлчилгээ авах хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлж чадахгүй байгаа явдал юм.
    Сонсголгүй хүүхдийн боловсрол гэдэг бол бусад хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн боловсрол, заах арга зүйгээс тэс ондоо юм. Сонсголгүй хүүхдийн боловсрол, эх хэлээ сурах үйл ажиллагаанд орчин нь хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Тиймээс дэлхийн сонсголгүй хүүхдийн боловсрол судлалд сонсголгүй хүүхдүүдийг тусгаарладаггүй харин хамтад нь сургах буюу хотхон (campus) хэлбэрээр хүүхдийн сурах орчинг бүрдүүлж өгдөг байна. Гэтэл Монголд орчинг нь бүрдүүлж өгөх биш харин 29-р сургууль, 186-р цэцэрлэг хэмээн тус тусад нь байгуулж салгасан байдаг.
    Олон улсын практикт сонсголгүй хүүхдийн боловсрол, хэл сэтгэхүйн хөгжилд 0-3 насны сонсголгүй хүүхдийн боловсролын байгууллага шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг (Kushalnagar, et al, 2010). Хүүхдийн эх хэлээ байгалийн буюу төрөлх зөнгөөрөө сурах эгзэгтэй үе нь 0-3 нас байдаг тул уг сургалтын байгууллага нь сонсголгүй хүүхдийн боловсролын гол суурь нь болдог байна . Харамсалтай нь манай улсад ийм сургалтын байгууллага огт байхгүйгээс Монголын сонсголгүй хүүхдүүд аль хэзээний хэлээ сурахаасаа өнгөрсөн насандаа буюу 6-7 насандаа сургуульд орж байна. Нэгэнт суурь хэлгүй, харилцааны наад захын мэдлэггүй хүүхдэд боловсрол олгоно гэдэг бол туйлын хүнд ажил юм. Энэ нь 29-р сургуулийн багш ажилчид шантрах, сонсголгүй хүүхдийг юм сурах чадваргүй, оюун ухааны хоцрогдолтой гэж дүгнэх гол шалтгаан болж байгаа юм.
    Монголын сонсголгүй хүмүүсийн боловсрол туйлын хангалтгүй байгаагийн нэг баримт нь Монголын 15-аас дээш настай сонсголгүй хүмүүсийн 40.9% буюу бараг л тал шахуу хувь нь бичиг үсэг тайлагдаагүй болон бага боловсролтой байгаа явдал юм (Үндэсний статистикийн газар, 2004).
    Тэгэхлээр бид өнөөдөр юу хийх хэрэгтэй байна вэ?
    Юуны өмнө бид сонсголгүй хүүхдийн бүрэн чадамжийг хөгжүүлэх сургалтын сайн системтэй байх хэрэгтэй. Уг боловсролын систем нь сонсголгүй хүүхдийг жирийн сонсголтой хүүхдийн хэмжээнд хүртэл сурган боловсруулж чадахуйц тийм боловсролын систем байх юм.
    Нэгдүгээрт, 0-3 насны сонсголгүй хүүхдийн сургалтын байгууллагыг бий болгож сонсголгүй хүүхдийг төрсөн цагаас нь “эгзэгтэй үе”-д нь хэлийг нь сургаж, хэл сэтгэхүй, оюун ухааны хөгжлөөр жирийн сонсголтой хүүхдийн хэмжээнд хүргэх.
    Хоёрдугаарт, өндөр боловсролтой, багшлах чадвартай, сонсголгүй багш нарыг 29-р сургуульд үндсэн болон туслах багшаар ажиллуулж хос хэл соёлын орчинг бүрдүүлэх.
    Гуравдугаарт, Deaf campus буюу сонсголгүй хүүхдийн боловсролын хос хэл соёлын хотхонг бий болгож хөгжүүлэх. Миний бодлоор хос хэл соёлын орчинг бүрдүүлэх суурь бааз нь бидэнд бүрэн бий. Бид ердөө л 29-р сургуульд 186-р цэцэрлэгийн сонсголгүй хүүхдийн ангийг нэгтгэх, дээр нь 0-3 насны сонсголгүй хүүхдийн боловсролын байгууллагыг 29-р сургуулийн суурь бааз дээр тулгуурлан байгуулах юм. Ингэснээр бид Монголын сонсголгүй хүүхдийн боловсролд тулгараад буй асуудлуудыг цогцоор шийдэх боломж гарах болов уу. Бүх шатны сонсголгүй хүүхдийн боловсрол 29-р сургууль дээр төвлөрснөөр дараах үр дүн гарна:
    • Сонсголгүй хүүхдийн боловсролын залгамж холбоо бий болно
    • Хос хэл соёлын орчин бий болно
    • Сонсголгүй хүүхэд залуучууд, сонсголгүй хүүхдийн эцэг эхчүүд хоорондоо холбоо харилцаатай болж мэдээлэл туршлагаа солилцох боломжтой болно
    • Сонсголгүй иргэдийн хэл сэтгэхүйн хоцрогдол арилна
    Сонсголгүй байх нь хөгжлийн бэрхшээл биш бөгөөд тэд бол өөсдийн хэл соёлтой нийгмийн цөөнх юм. Би хувьдаа Монголын сонсголгүй хүүхдийн боловсролд шинэчлэл хийж, хүүхдийг багаас нь системтэй, зөв программаар сургаснаар тэд бусад сонсдог иргэдтэй эн зэрэгцэн хөгжиж, нийгэм, улс эх орондоо ихийг хийж бүтээж чадна гэдэгт маш итгэлтэй байдаг. Угтаа хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн гэж байдаггүй харин нийгэм нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүнийг бий болгодог юм байна. Америкийн сонсголгүй Оскарын шагналт жүжигчин эмэгтэй Marlee Matlin “Сонсголгүй байхын хөгжлийн бэрхшээл нь чихэнд биш харин хүний оюун санаанд бий” хэмээн хэлсэн байдаг (Matlin, 2009).

    Балжиннямын Намираа. МА. МУБИС-ийн цагийн багш

  • Гэмшилгүйгээр амьдрах нь …

    Өнөөдөр оросын сайт дээрээс энэхүү нийтлэлийг олж уншаад бусадтай хуваалцах хэрэгтэй гэж бодлоо. Аналитик сэтгэл судлаач Жанна Сергеева бидний амьдралын хэв маягын талаар бодлоо бичсэн нь маш сонирхолтой, үнэн санагдсан учир орчуулж орууллаа.

    Эх сурвалж: http://lenta.ru/columns/2014/11/08/psychologist/

    Миний танил хүүхдээ хэлний курст өгчээ. Хүүхэд нь 8 настай, хэл сурахдаа дуртай. Түүний хөрш нь хүүхдээ бас тэр курсд явуулж. Хүүхэд нь 4 настай. Гадаад хэл дээр дуу дуулах дуртай ч бусдаар бол ахиц гарсангүй. Эцэг эх нь харин түүнийг улам илүү шахахаар төлөвлөөд байна.

    Энэ бол зүгээр байгалийн л өгөгдлийн асуудал. Чадахгүй бол чадахгүй. Заримдаа гоц хүүхдүүд тааралддаг ч ер нь 4 настай хүүхдийн тархи 8 настай хүүхдийн тархи шиг ачаалал дааж чадахгүй. Тийм ч учраас ихэнх хүүхэд 7 насандаа л сургуульд сурахад бэлэн болдог гэж үздэг. 4-тэй хүүхэд нэг зүйл дээр удаан төвлөрч чаддаггүй, тэдэнд богино хугацаатай, тоглоомон дээр суурилсан хичээл хэрэгтэй байдаг. Харин эцэг эхчүүд бүх зүйл тохирсон цаг хугацаатай гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

    Томчуудын хувьд бас л төстэй асуудал бий. Томчууд өөрсдийнхөө бие махбодь,тархийг бүрэн хөгжсөн гэсэн хатуу итгэлтэй учраас бүхий л ачааллыг даах ёстой гэж боддог. Хэд хэдэн ажил, нэмэлт хичээл, тоо томшгүй найз нарын уулзалт, шинэ төслүүд гээд л “ажил хэрэг нь уулнаас буух цасан нуранги мэт” өсөх ёстой. Зарим нэг ачааллаа даахгүй байх вий гэхээс үхтэлээ айна. Нэг ажлаа алдвал мөнгө багатай болж цаашлаад бүр дампуурч болно. Нэг арга хэмжээнээс хоцроход л хүмүүс чамайг мартаж, дахиж юманд урихаа больж найз нөхөдгүй хоцорно. Ядуурах, ганцаардал 2 бол хүмүүсийг амьдралынхаа хэмийг хурдлуулахад хүргэдэг чухал хүчин зүйлс. Биднийг тойрон буй тодорхойгүй байдал нь биднийг суусан газар бүрээсээ шороо атгаад явахыг шаарддаг. Хэрвээ энэ ажлаас халчихвал яах вэ, энэ компани хаагдчихвал яана, энэ захиалагч явчихвал хэрхэх вэ. Ингээд л олон ажил, олон найз нөхөдтэй болж асуудал гарвал юу ч үгүй үлдэхгүйг хичээнэ. Амъдралын хэмнэл нэмэгдсээр.

    3 жилийн өмнөөс англи хэлэнд нэг үгсийн хураангуй гарсан нь “оны үг” санал асуулгаар 2-р байранд оржээ. Англиар уг хураангуйг FOMO гэх бөгөөд задаргаа нь ” fear of missing out” буюу ямар нэг чухал зүйлээс хоцрохоос айх айдас гэж орчуулж болно. Энэхүү айдсыг судлаачид юун түрүүнд олон нийтийн сүлжээтэй холбож үздэг. Сүлжээний найзуудынхаа статус, үйл явдлуудыг уншаад байхаар хэрэглэгчид таагүй мэдрэмж төрч эхэлдэг. Түүнд эргэн тойрных нь хүн бүр маш сонирхолтой, баялаг амьдралаар амьдарч өөрөө болохоор үргэлж бусдаас хоцорч буй мэт санагдана. Хүмүүс амьдралынхаа зөвхөн гоё сайхан хэсгийг л бусадтай хуваалцдаг гэдгийг мэддэг хүмүүсд ч ийм айдас төрөх нь бий. Тэглээ ч гэсэн өөрийнх нь амьдрал бусдынхтай адил сайхан байгаасай гэж хүснэ. Тэгэхийн тулд өрсөлдөгч нараа адилхан л сайхан үйл явдлаар гайхуулах хэрэгтэй. Тийм үйл явдал хайна. Амьдралын хэм нэмэгдсээр.

    Гэвч том хүний тархинд ч гэсэн боломжийн хязгаар гэж бий. Түүний шинэ сэтгэгдлийг хүлээн авах чадвар хязгаартай. Хэрвээ хүлээн авч буй мэдээллийн хэмжээ их бол тархи зүгээр л санахаа больчихдог. Сэтгэгдлийн хэмжээ их бол баярлахаа байдаг. Ингээд бид галыг галаар унтраах гэсэн урхинд орж эхэлдэг.

    Санах ойд юм бүхэн үлдэхгүй байгааг анзаарсан хүн түүнийг улам бүр хүчтэй ачаалж эхэлнэ. Уул нь яг эсрэгээр хийх ёстой юм. Сэтгэгдэл мөн л адил. Таашаал авахгүй бол бид сэтгэгдлийн хэмжээг багасгах биш тоог нь ихэсгэхийг оролддог. Баарнаас бааранд клүбээс клүб рүү орохдоо бид яагаад шинэхэн баар клүб бусад шигээ л уйтгартай байгааг гайхдаг. /нэгэн блогчин баар-хоппинг буюу баар хэсэлтийг “янз бүрийн макдональдсаар орж гамбургер захиалж идэхтэй адил” гэж зүйрлэсэн байдаг/

    Бидэнд бага наснаас эцэг эх, томчуудын үлдээсэн нэг захиас бол “хурдал”. Эцэг эхчүүд байнга л “хурдлаарай хоцорлоо шүү” гэж яаруулдаг. Өглөөний цайгаа хурдан ууж шагналын чихэрэа идэхийн тулд каашаа амандаа чихэх болдог. Хичээлээ хурдан хийхээс бус хичээлээ ойлгох цаг гаргадаггүй. Том болоод ч энэ яаруу хүмүүжил хүний зан байдал,үйлд нь тусаж байдаг.

    Жишээ нь урт хугацааны харилцаа үүсгэж чаддаггүй хүмүүс байна. Учир нь тийм харилцаанд яарах шаардлага байдаггүй. Тиймээс тэд хурдхан дуусгаад цаашаа явах боломжтой богино учралыг дуртай нь аргагүй эхлүүлж байдаг. Тэдний амьдрал бол парадокс юм. Маш их үйл явдал, газар, уулзалт, аялалаар дүүрэн ч өөрсдөд нь сонирхолгүй. Тэд мэдлэгийг маш муу хүлээж авдаг. Уншсанаа боловсруулах, эргэцүүлэх цаг байхгүй учир шууд л мартдаг. Муугаар бодоход тэд богино насалдаг. Хурдан амьдрахаар яарсаар залуугаараа явчихдаг.

    Эцэг эхчүүдийн байнгын яаруулдаг байдал нь өнөөгийн нийгмийн зарчимтай нийцдэг. Амьдралын ямар нэгэн шагналаас хоцрохоос үхтэлээ айцгаадаг. Аль болхоор олон ажил гүйцэтгэж, их баялаг хурааж, дуусашгүй сайхан сэтгэгдэлтэй үлдэхээр яарч байдаг үйлчлүүлэгчээсээ “за та энэ бүхэндээ хүрчихлээ гэж бодьё. Тэгээд цааш нь яах вэ?” гэж асуухад маань ихэнхдээ тэд маш гайхдаг. Амжилтад хүрэх зорилготой боловч тэр амжилтаараа юу хийх вэ гэдэг тухай бодож үздэг хүн цөөхөн. Зарим нь “сайхан амарч кайф авна” гэдэг. Тэгвэл амьдрал нь галзуу мэт ажиллаж нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөх ба гавъагаа эдлэх гэсэн 2 хэсэгт хуваагдах нь.

    Энэхүү 2 хэсэг нь ихэнхдээ нэг нэгнээ үгүйсгэх бөгөөд аль аль хэсэгт нь аз жаргалтай байдаг хүнийг олоход хэцүү. Хэрвээ эрч хүч багатай, идэвхи сул хүн бол ажлаа хийх гэж зовно. Тэрээр зөвхөн ирээдүйд хүлээж буй амралтыг бодож амьдарна. Хэрвээ эрч хүчтэй хүн бол амарч чадахгүй, юу ч хийхгүйгээс болж зовно.

    “Дараа нь юм хийхгүйн тулд их ажиллах” тактик нь бидний заримдаа самар цөмөхдөө хэрэглэдэг тактиктай адил. Ер нь бол самрыг нэг нэгээр нь цөмөөд шууд иддэг. Гэхдээ байж болох хамгийн их таашаалыг авахаар бид заримдаа эхлээд бүгдийг нь удаанаар цөмчихөөд дараа нь шууд л тэр их самраа идэж эхэлдэг. Ихэнхдээ энэ нь бидний урмыг хугалдаг. Их хэмжээгээр идэх нь нэгийг идэхээс илүү таашаал өгч чадахгүй байх нь олонтаа. Харин удаанаар цөмж удаанаар идвэл амт нь илүү удаан хадгалагддаг.

    Удаан амьдралын хэв маягаа та илүүдлээс /хоол, ажил, сэтгэгдлийн илүүдэл/ өлсгөлөн рүү шилжихээс эхэлж болно. Энэ нь гуйланчлалд бэлдэж буй хэрэг биш. Хэн ч таныг бүх ажлаасаа нэг зэрэг татгалзахад хүргэхгүй. Нөгөөтэйгүүр энэ бүх улс төр эдийн засгийн өөрчлөлтийн дараа аль ажил чинь үлдэхийг хэн ч хэлж чадахгүй. Тиймээс ямар нэгэн төслөөс өөрийгөө чөлөөлөхдөө дургүйд хүчгүй гэсэн энгийн зарчмаа барих хэрэгтэй. Хэрвээ бүх төслүүд чинь таалагдаггүй бол хамгийн бага таалагддагаасаа эхэл. Эсрэгээрээ бүх ажил, төслүүддээ дуртай бол логик тооцоогоо ашигла. Арга хэмжээний тоогоо 7 хоногт нэг болтол нь багасга. Сүлжээнд байх цагаа ч багасга. Угаасаа бүгдийг мэдэж амжихгүй, амжсан ч тэр дороо мартдаг юм.

    Тэгээд танд хангалттай цаг үлдэсний дараа түүнийхээ тодорхой хэсгийг юу ч хийхгүй байхад зарцуул. Өмнө нь ердөө анзаарч амждаггүй байсан шинэ хүсэл зорилго төрж байгаад та гайхах болно. Юуны тулд энэ бүхнийг хийх гэж? Зүгээр л удаан амьдрал сайхан болохоор л тэр. Тийм амьдрал таныг хуурахгүй, илүү юм амлахгүй, сэтгэгдэл мэдрэмжийг чинь хулгайлахгүй. Эсрэгээрээ ийм амьдрал танд өмнөх том том таашаалуудаас дутахгүй жижигхээн баяр баясгалангуудыг өгөх болно. Энэ амьдрал таны харааны, амтлах, хүртэх мэдэрхүйг сэргээнэ. Өөрийнхөө тухай бодох, өөрийгөө жоохон ч гэсэн ойлгох боломж олгоно. Найзууд болон гэр бүлтэй чинь дахин уулзуулах болно. Хамгийн гол нь хурдан хэмнэлт амьдралыг бодвол та хэрхэн амьдарч байгаагаа анзаарах болно.

    Орос хэлнээс орчуулсан С.Энхтөр https://twitter.com/turuu09
    Эх сурвалж: https://enkhtur.wordpress.com/

  • Ж.Жамсран: Элэг эмзэг номхон эрхтэн ч өвчилж догшрохоороо дийлддэггүй

    Сэтгэлийн их хат, өөрийн биеийн хүч энерги, төрсөн нутгийнхаа байгалийн хишигт шүтэн биширч, зөв харьцан, эдгэшгүй хэмээн оношлогдож байсан Ж. Жамсран гуай элэгний аюулт хүнд өвчнөө эдгээж, өдгөө энх тунх амьдарч байна. Олонд “Элэгний Жамсран” хэмээн домог мэт яригддаг тэрбээр 90 насны босгоор хэдийнэ алхаж, 100 руу дөхөж яваа. Түүний өөрийгөө эмчилж эдгэрүүлсэн эмчилгээний арга энгийн хэрнээ өвөрмөц, бас сонирхолтой. Ж.Жамсран гуай хэдийгээр анагаах ухааны боловсрол эзэмшээгүй ч үзэж харсан, биеэр туулж хуримтлуулсан эмчилгээний туршлага ихтэй. Тэрбээр өөрийн зориг тэвчээр, амьдралын ухаанаар эрүүл мэндээ элэгний хүнд өвчнөөс аварч чадсан нь хүмүүст одоо ч гайхал төрүүлдэг. Энэ сайхан буурал өөрөө өөрийгөө эмчилж, эрүүл явах ухаанд суралцаж, юу мэддэг чаддагаа олон түмэнтэй сэтгэл харамгүй хуваалцдаг билээ. Өрөөлийг өөр шигээ эрүүл болгохыг зорьж, тэтгэврийн хэдэн төгрөгөө хураан байж элэгний өвчнийг хэрхэн эмчилж болох талаар өөрийн үзэж туулсан, амьдрал туршлагад тулгуурлаж, 10 гаруй ном хэвлүүлсэн. Түүний ном олон уншигчийн амь насыг өвчнөөс аварсан гэдэг. Өвчинтэй тэмцэж, өөрийгөө ялж чадсан түүнийг Монголд мэдэхгүй хүн ховор болжээ. Ингээд уншигчдынхаа өмнөөс Ж.Жамсран гуайдаа энх тунх, эрүүл саруул, урт удаан наслахыг ерөөе.

    Элэг эмзэг номхон эрхтэн ч өвчилж догшрохоороо дийлддэггүй

    -Таныг элэгний аюулт өвчнөө өөрөө эмчилж эдгээсэн тухай өмнө нь домог мэл зүйл сонсчихоод их гайхаж билээ. Элэгний өвчнөөр шаналж буй хүн олон байгаа тул тантай уулзаж, зовсон хүмүүст зөвлөгөөг тань хүргэе гэж бодоод танайхыг зориод ирлээ?

    -Би 1970 оноос элэгний өвчинтэй тэмцэж өнөөг хүргэлээ. Москвад Цэргийн дээд курст суралцахаар явахад бие минь гэнэт муудаж, Оросын цэргийн эмнэлгийн эмч нарт үзүүлтэл элэгний онц аюултай өвчин, тэр дундаа элэг ходоодны холбоо судасны өргөсөлт болсон байна гэсэн онош тавьсан. Орос эмч нар эмчлэх гэж үзээд дийлээгүй тул Болгарын эмч нарт хандахыг зөвлөлөө. Зөвлөснийх нь дагуу Болгарыг зорьж, хоёр сар хэвтлээ, мөн л эмчилж чадсангүй. Нэг өдөр германы эмч нар “Таны өвчин их хүнд юм. Бид чадлынхаа хэрээр эмчилж байна. Амь булаалдах эмчилгээ хийгээд ч дийлэхгүй нь. Та эх орон руугаа буцсан нь дээр” гэж хэллээ. Надад ч нутаг ус, эх орноо эртхэн бараадъя гэх бодол тэр үед төрж эхэлсэн байв. Германаас онгоцоор буцаж явахдаа зүүрмэгллээ. Тэгтэл ээжийгээ “Миний хүү нутагтаа ир. Эх орон, төрсөн нутаг хүнийг авардаг юм” хэмээн хэлж байгаагаар зүүдэллээ. Тэр зүүднээс хойш ээж минь намайг сүнсээрээ удирдаад байх шиг санагддаг болж, үгэнд орохоор шийдсэн. Ээж минь надад амьд сэрүүн байхдаа “Чи Хэрлэнгийн усаар угаалгаж хөхөө хөхсөн, бас Хэрлэнгийн ширгээсэн ус балгаад ухаан орсон” гэж ярьдаг байсан юм.

    -Тэр үед “Одоо ч өнгөрчээ. Бушуухан харья” гэж яаран тэмүүлэх танд тэр зүүд их нөлөөлсөн байх аа?

    -Тэгсэн. Монголд ирээд сайд нарын зөвлөлийн эмнэлэгт хэвтэж байхдаа эмч нарт төрсөн нутгаа зорихоор шийдсэн тухайгаа хэллээ. Тэгтэл энэ тухай яриа Ю.Цэдэнбал даргын чихэнд хүрчээ. Ю.Цэдэнбал дарга “Чи буруу ярьж байгаа юм биш үү. Сайд нарын зөвлөлийн эмнэлгээс сумын төвийн эмнэлэг бараадаж, хөдөө хээр ууланд гарч зэрлэгшинэ гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ” гэхэд “Даргаа өндөр хөгжилтэй олон орон намайг эмчилж дийлсэнгүй. Тэгээд надад өөрийнхөө төрсөн нутагт очиж, ясаа тавья гэх бодол төрсөн юм” гэж хариулав. Тэгтэл Ю.Цэдэнбал дарга “За ерөөсөө чамд онгоц гаргаж өгье. Тэгэхгүй бол чи замын явдал суудал даахгүй” гээд онгоцоор Төв аймгийн Мөнгөн морьт суманд хүргүүлсэн. Би ч тэндээс нутгаа зорьж, Бурхан Халдун ууланд Тигр гэдэг нохой, Цагаадай хэмээх морьтой нөхөрлөн хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж зэрлэгшиж амьдарсан. Тэр үед хүмүүс Бурхан Халдун уул савдагтай болж гэнэ гэж ярьдаг байлаа. Таньдаг нэг нь “Зэрлэг хурандаа”, зарим нь ч “Мөнгөн морьтын зэрлэг”, “Гүйдэг хар”, “Мөнгөн морьтын савдаг” хэмээн нэрлэсэн дээ.

    Усанд өвчин анагаах увдис байдаг гэдэгт одоо ч эргэлзэхгүй итгэдэг

    -Та яриандаа Хэрлэн голын тухай байн байн дурдлаа. Энэ голын ус таныг өвчнөө анагаахад их тус болжээ дээ?

    -Тийм ээ. Би Хэрлэнгийн усыг рашаан гэж боддог. Ээж минь надад “Ээ дээ чи энэ яваа насандаа Хэрлэнгийн усаа битгий мартаарай. Чамайг гурав удаа аварсан юм шүү” гэж захидаг байв. Хүүхэд байхдаа би Цэнхэр мандал сумын сургуульд сурахаар очсон байхдаа бие муудан ухаан оролгүй тав хоносон. Нэг сэрээд хартал аав маань дэргэд сууж байна. Аавд багийн дарга Тангад “хүүгийн тань бие муу байна” гэж дуулгасан тул шөнөжин явж ирсэн байв. Аав намайг ухаан орсонд их баярлаж ” Аав нь чамайг замдаа байхгүй боллоо доо” гэж бодож ирсэн. Ээж тань айхтар хүн болохоор Хэрлэнгийн уснаас гүзээний буланд хийгээд чамд хэд балгуулаарай гэж захисан юм” гэв. Аав маань ээжийн захиснаар намайг ухаангүй байхад Хэрлэнгийн уснаас хэд балгуулжээ. Тэгтэл би ухаан орсон гэдэг. Усанд өвчин анагаах увдис ид шид байдаг гэдэгт одоо ч эргэлзэхгүй итгэдэг шүү.

    -Таныг элэгний аюулт өвчнөө эдгээхдээ янз бүрийн эмийн янз ургамал түүж, тусгай жороор найруулан уудаг байсан тухай хүмүүсээс сонссон л доо?

    -Цагаа тулахаар хүн үхэхгүй төлөө өвчинтэй, бас саад бэрхшээлтэй их тэмцдэг юм билээ. Бурхан Халдун уулнаас Мянган уулын шүүдэр цэцэг хэмээх ургамал түүж хэрэглээд эдгэрсэн түүх бий надад. Өнөө цагт ховордож, нүдний гэм болсон энэ эмийн ургамлыг хавар зургадугаар, долдугаар сард түүдэг юм. Энэ ургамал 250 төрлийн өвчнийг анагаах ид шидтэй. “Хорыг хороор анагаана” гэдэг үг бий. Энэ ургамал хортой. Товчхон хэлбэл биед учруулсан хорыг түүнээс илүү чадалтай хор болох эмээр дарж эдгээнэ гэсэн үг. Тиймээс энэ эмийн ургамлыг тусгай жороор найруулж хэрэглэдэг юм. Мянган уулын шүүдэр цэцгийн найрлага дахь бодисын талаар дурдъя. Хелодинин алкалоид нь морфин папаверинтай төстэй өвчлөлийг дарах үйлчилгээтэй. Булчингийн агшилтыг сулруулж, артерийн даралтыг бууруулан, судасны лугшилтыг удаашруулна. Гемохелидонин бол таталдуулах хор бөгөөд биеийн тодорхой хэсгийн өвчлөл намдаана. Сангвинарин нь шүлсний булчирхайн шүүрлийг өдөөх, гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг идэвхжүүлэн, нойрсуулах үйлчилгээтэй. Мөн өвчин үүсгэгч нянгын эсрэг үйлчилгээ үзүүлдэг. Протропин бол савны гөлгөр булчинг чангаруулах, вегататив мэдрэлийн системийн өдөөгдлийг бууруулна. Ийм учраас жирэмсэн эмэгтэйчүүд энэ ургамлын бэлдмэл хэрэглэвэл савны булчин чангарч, үр зулбаж болзошгүйг анхааруулдаг. Энэ ургамалд агуулагддаг бодис нь эд эрхтэнүүдэд болон эсийн түвшинд хүрч үйлчлэхдээ эрүүл эсийг хөнддөггүй, эмчилгээ, эм тариатай харшилдаггүйгээрээ онцлогтой.

    -Танд хэрэглэж үзээгүй эмийн ургамал ховор биз?

    – Надад идэж, хэрэглэж үзээгүй ургамал ногоо цөөн. Хүн өөртөө эзэн, бас эмч байх ёстой гэдгийг өвчинтэй тэмцсэн он жилүүдэд мэдэрсэн. Би хөдөлгөөнийг эрхэмлэж ирсэн. Өглөө бүр дасгал хийж хэвшээд 30 гаруй жил болж байна. Хүн хөшиж үхдэг болохоос хөгширч үхдэггүй юм гэдгийг өөрийн бодит амьдралаар харуулж яваа. Өдөр бүр усанд орж, усан бамбардлага тогтмол хийнэ. Биедээ усан бамбардлага хийсний дараа алчуур хэрэглэхгүй хатаадаг. Усанд анагаах түмэн ид шид бийг дээр өгүүлсэн шүү дээ. Усан эмчилгээг зөв хийвэл эрүүл мэндэд сайн. Бодисын солилцоог сайжруулж, биеийг эрч хүчтэй, сэтгэл санааг өөдрөг тайван, ажил хийх бүтээмж өндөр болгоно. Эрүүл мэндэд ургамал ногооны үнэр их нөлөөлдөг. Ховд аймагт ургадаг чийр хэмээх модны давирхайг өглөө бүр үнэртдэг юм. Хүнд амьтан их тус хүргэдэг гэдгийг мартаж болохгүй. Би морь, нохой хоёртоо их дасаж, анд нөхдөөс дутуугүй нөхөрлөсөн. Ойн хөвчид өвчнөө эмчилж байхдаа би чих хатуу, нүдний хараа муутай байлаа. Нохой маань өдөр болгон миний дэргэд ирж хэвтээд нүүр, нүд, чихийг минь долоодог байлаа. Тэгж долоосны хүчинд л би сонсгол, нүдний хараа хэвийн болсон шүү.

    -Элэгний хорт хавдар удамшдаг гэж хүмүүс яриад байдаг. Танд тийм зүйл тохиолдсон юм болов уу?

    -Элэгний өвчин удамшдаг гэдэг оргүй үг биш. Миний аав, ээж, ах дүү нар бүгд элэгний өвчнөөр хорвоог орхисон. Ардын ухаан гэж агуу гайхамшигтай зүйл шүү. Намайг бага байхад нутгийн оточ маарамба Сэрээтэр хэмээх хүн “Хүн ус, цус хоёроо хайрлан гамнаж явах ёстой юм шүү” гэж хэлж захидаг байв. Би хоёр ахтай. Том ах маань түүнээс “Хэрвээ цус алдвал яаж анагаах вэ” гэхэд “Тэр үед уулын хаан амьтан тус болно доо” хэмээн хариулж байсан нь санаанд тод үлдсэн. Олон жилийн турш элэгний өвчинд шаналж явсан надад нэг өдөр тэр өвгөн оточ маарамбын хэлж байсан үг сэтгэлд буусан. Нутгийн эрдэмтэй цөлх ухаантай хашир өвгөд “Цус алдалтыг хөвчийн хүрэн баавгай цөс тогтоодог юм даа” гэж хэлдэг байсан нь санагдав. Баавгай уулын хаан амьтан шүү дээ Ойд найман төрлийн баавгай амьдардаг. Тэдний дундаас Цахар минжийн хүрэн баавгай онцгой. Баавгай бид хоёр нэг нэгнээ хардаг хэрнээ нэг нэгэндээ халдаж байсангүй.

    Бурхан Халдун уул өвчинд шаналсан намайг ингэж харж ивээсэн юм даа

    -Танай гэрт өлгөөтэй байгаа баавгайн савар ямар учиртай юм бэ. Таны яриад байгаа Цахар минжийн хүрэн баавгайн хөл үү?

    -Намайг бие муу байхад нам засгийн нөхөд, тэр үеийн удирдагууд санаа тавьдаг байлаа. Нэг удаа Төв аймгийн Мөнгөн морьт суманд Хэрлэнгийн застав дээр байтал сумын даргын машин хүрээд ирлээ. Би ч юун хүн хүрээд ирэв гэж гайхаад асуутал Улаанбаатараас С.Лувсан тантай уулзахаар ирж байна гэж хариулав. Ю.Цэдэнбал дарга миний биеийг асуугаад “Тэр нөхрийн хийморийг сэргээж өг” гээд Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн орлогч дарга С.Лувсан гуайг явуулсан байлаа. С. Лувсан гуай бид хоёр сайн танил. Тэрбээр надад номхон морь унуулаад, нутгийн хоёр сайн анчнаар газарчуулаад Бурхан Халдун уулын оройд гарлаа. Их сайхан өдөр байж таарсан. Тэрбээр Орост элчин сайдаар олон жил ажилласан, мэргэн бууддаг хүн байлаа. Түүнтэй ярилцах зуураа “Би өвчнөөсөө салахын тулд баавгайн цус уух хэрэгтэй байгаа юм” гэж хэлэхэд “Энэ тухай бодож ирсэн. Би зөвшөөрлийг нь өгдөг хүн, чамд бол зөвшөөрнөө. Чехэд элчинг давхар хийж байхад надад энэ винтовыг Москвад очиход бэлэглэсэн юм. Нэг ёслол хийх үү” гээд хэдэн сум тавих санаатай бууныхаа гохыг дартал гацаад дуугарсангүй. Бид уулнаас уруудаж явтал унаж явсан морь маань гэнэт цочиж үргэлээ. Хартал зүүн урдаас баавгай ирж яваа харагдав. Тэгтэл С.Лувсан гуай ч буугаа шагайлаа. Би ч дотроо “Хөөрхий дөө дуугарахгүй буу шагайгаад баавгай унагаж дийлэх үү” гээд дотроо шоолж байтал гэнэт буу тасхийтэл дуугарч баавгай ч ойчив. Баавгай цус, цөсийг нь тэр даруй халуун дээр нь уув. Бурхан Халдун уул өвчинд шаналсан намайг ингэж харж ивээсэн юм даа. Энэ уулын ургамал, ан амьтан намайг аварсан. Тэр үед “Улаан Од” сонины эрхлэгч байсан, хурандаа СГЗ, түүхийн ухааны доктор У. Баярмагнай миний зааварлагч байлаа. Тэрбээр Герман руу ажлаар явахдаа Ёндон сайдтай уулзахаар эмнэлэг дээр очжээ. Тэгсэн намайг эмчилж байсан герман эмч түүнээс “Танай хурандаа Жамсран Монголдоо очоод хэр удсан бэ” гэж асуухад тэрбээр “Өө манай хурандаа амьд сэрүүн байгаа, аюулт өвчнөөсөө салаад эрүүл болсон шүү дээ” гэхэд дуу алдаад “Хөөх ямар гайхамшигтай хүн бэ. Энэ чинь дэлхийд байхгүй туршлага байна” гэж хариулсан гэдэг.

    -Монголд элэгний өвчнөөр олон хүн шаналж байна. Эмчилгээгүй гэсэн оноштой олон хүн аргаа бараад аврал эрж танд ханддаг биз?

    -Нэг өдөр манайд хоёр охин ирээд мэндийн сөхөөгүй учиргүй уйллаа. Гайхаад шалтгааныг нь асуутал тэд “Манай ээжийг Сумьяа гэдэг. Элэгний өвчин нь хүндэрсэн тул эмч ээжийг минь эмчилгээгүй гэсэн. Өнөөдрөөс хэтрэхгүй байх. Аргаа бараад таныг туслах болов уу гээд аврал эрж ирлээ” гэж байна. Тэгэхээр өөрт хадгалсан баавгайн цөс найруулаад өгч явууллаа. Тэгтэл жилийн дараа манай хаалгыг нэг хүн тогшлоо. Онгойлгоод өгтөл өөдөөс нэг эмэгтэй “Би Сумьяа гэдэг хүн байна. Таны өгч явуулсан баавгайн цөсөөр хөл дээрээ бослоо. Танд баярласнаа илэрхийлэхээр ирлээ” гээд уулзсан. Мөн Хэнтий нутгийн харьяат Энхтуяа гэх бүсгүй мөн л нэг өдөр намайг зорьж ирэв. Нөхрийг нь бас л эмчилгээгүй гэж хэлсэн учир надаас арга чарга байна уу ханийн минь амийг аврах зүйл хэлж өгөөч гэж гуйлаа. Тэрбээр миний зөвлөснөөр нөхрөө эмнэж, аварч чадсан. Энэ мэтчилэн би олон хүнд өөрийн мэдэх чадах зүйлээр тусалж явна. Би өвчинтэй тэмцэж, өөрийгөө ялж чадсан. 90 насны босго хол давж 100 руу дөхөж яваа маань дэг журам баримталж, хорт муу зуршлаас хол амьдарсантай холбоотой.

    Өвдлөө гэхэд эдгэнэ гэж итгэдэг байх хэрэгтэй

    -Ширээн дээр чинь “Аюулт өвчнийг ялж, 100 насны босго алхав”, “Миний амьдрал тэмцлийн 90 нас” зэрэг ном харагдана. Эдгээр номыг та олонд зориулж хэвлүүлжээ?

    -Би элэгний аюулт өвчинтэй тэмцэж, өөрийн эмчилгээний туршлагад тулгуурлаж эдгээсэн тухайгаа өгүүлсэн 10 гаруй ном хэвлүүлсэн. Хоёр жилийн өмнө тархинд цус харваж эмнэлэгт хэвтлээ. Өөрийн аргаар эмчилж хөл дээрээ боссон. Намайг хүмүүс одоо “Үхээд боссон хурандаа”, “Өөрийгөө анагаасан хурандаа”, “Бурхан Халдуны зэрлэг хурандаа” гэж цаашлуулдаг юм. Гурван сая төгрөгөөр хэвлүүлсэн номоо би Улаанбаатар хотоос алслагдмал аймгийн хүмүүст хэрэг болох болов уу гэж бодоод номын сан болоод сумынх нь удирдлагуудад өгсөн. Гэтэл хөдөөгийн иргэдийн дунд элэгний өвчин газар авсаар байгаа нь аймаг, сумын удирдлага нь нуггийнхаа олны эрүүл мэндэд анхаарал хандуулахгүй байгаатай холбоотой байх.

    -Та эмийн ургамлын арвин цуглуулгатай. Түүнийгээ ямар өвчинд хэрхэн хэрэглэж уух тусгай жортой. Өөрийгөө эмчилж эдгээсэн эмийн ургамлуудынхаа тухай сонирхуулж яриач?

    -Бололгүй яахав. Би Мянган уулын шүүдэр цэцэг, онгол, хулангийн ундаа, хөхөөний ундаа, баавгайн цөсөөр өөрийгөө эмчилсэн. Бурхан Халдун уулын хишиг баавгайн цусыг тан байдлаар найруулж, 21 хоног уугаад, мөн цөсийг нь (ичээний баавгайн) олон удаа найруулан ууж, цусаар бөөлжихөө тогтоож чадсан. Тиймээс өөрийн хэрэглэж байсан эмийн ургамлуудын өвчин хэрхэн анагаадаг талаар өгүүлье. Би өвчтэй байх үедээ залуу зандан мөчир ихтэй мод тэврэн зогсож, налан хэвтэх байдлаар өвчнөө илааршуулдаг байв. Мөн газрын чийг арилахаар хөл нүцгэн явж, тэрийн хэвтэх гээд олон аргаар байгалтай шүтэлцэж амьдарсан. Байгаль эхийг хэдий чинээ хайрлаж хамгаална төдий чинээ буян болдог. Би давстай, сүүтэй өтгөн цай халуун саванд хийж уудаггүй. Цайндаа давс хийхийг бүр татгалздаг. Харин хааяа хужир хийнэ. Халуун саванд удаан хадгалснаас урвалд орж ходоод гэдсэнд сөргөөр нөлөөлөх талтай. Хааяа сүүтэй цай уудаг ч ихэнхдээ буцалгасан ширгээсэн ус уудаг. Би усыг чандмань эрдэнэ гэж их дээдэлдэг. Булаг шанд хурын ус, нар агаар үздэг ус бол жинхэнэ чандмань эрдэнэ юм. Эрүүл саруул аз жаргалтай явахад архи, тамхи хэрэглэхгүй байх нь чухал. Миний хүнд өвчнөө ялсан гол эх сурвалжийн нэг нь архи, тамхи хэрэглэхгүй явсантай холбоотой. Идэх унтах жаргал биш. Нойрыг сэрж барахааас унтаж барахгүй. Цэвэр агаар эм, тиймээс цэвэр агаарт алх. Гар хөлөа байнга хөдөлгөж бай.” Сууж таргалахаас явж тур” гэдэг үг байдаг. Сэтгэлийн тэнхээтэй байж хүн амьд явна, аюултай гэсэн бүхнийг даван туулна шүү дээ. Хүнд итгэл, бишрэл тодорхой хэмжээгээр байх ёстой. Өөртөө итгэх итгэлээ хэзээ ч хаяж болохгүй. Өвдлөө гэхэд эдгэнэ гэж итгэдэг байх хэрэгтэй.

    Онгол буюу Чага мөөгний анагаах шид

    Онголын гол шид нь хорт хавдар, элэг дэлүү, ходоод, гэдэс уушиг, улаан хоолойн хавдар, 12 нугалаа гэдэс, савны хортой, хоргүй хавдар анагаахаас гадна тамир тэнхээ оруулах, биеийн дархлааг сайжруулж, аливаа хавдрын вирус үржих чадварыг зогсоодог. Өвчний вирусыг шимэн өтгөн шингэнээр шүүн гадагшлуулна. Би 1975 онд Хэнтий уулын их хөвч Цахир минжийн тайгаас уг онголыг анх олж номноос санаа авч бэлдмэл хийж уугаад амжилт олсон юм.

    Хулангийн ундаа

    Монголын говьд ургадаг энэ ургамлын бэлдмэлийг 100 мл-ээр өдөрт хоёр удаа 14 хоног уусан. Элэгний усархах явцыг зогсоодог юм билээ.

    Хөхөөний ундаа

    Элэгний хавдар, элэгний усжилт, шарх эмчилдэг. Цусны бүлэгнэлд сайнаар нөлөөлж шээсний замаар өвчин хөөх, уушиг зүрхний үйл ажиллагааг дэмжих, бөөрний аливаа өвчин, цистит, савны доторх цус алдалт, шамбарам зэрэг шарх түргэн аниулах шээс хаагдах гэмийг засаж, судасны сүв нээнэ.

    Баавгайн цөс

    Судасны сүвийг боож, цус алдалтыг зогсоох, шарыг дарах, хараа сайжруулах, шинэ мах төлжүүлдэг тул хамраас цус гарах, цусаар суулгах, нүдний дотор цус хурах өвчлөл эмчлэхэд ач тустай. Түүнчлэн ходоод, элгэнд бэтэг тогтож, цөс гадагш цалгиж, цөсний ам алдран шараар бөөлжих, суулгах зэрэг өвчинд бусад эмийн ургамалтай хавсран хэрэглэх жортой. Энэ мэтчилэн Их тан-25 (зэрлэг гахайн цус оролцуулан) Наран мандал, Ванлаг-37 зэрэг тан өөрөө найруулан хэрэглэж эмч, оточ нартай санал бодлоо хуваалцаж дэмжлэг авч гайхалтай үр дүнд хүрсэн шүү. Хавдар тусаад эмчилгээгүй гэж хоногоо хүлээж байсан хүн ч надаас тан, баавгайн цөс авч уугаад илааршиж олон жилээр насаа уртгасан тохиолдол нэлээд бий.

    -Хэвлүүлсэн номнуудаас чинь “Хавдрыг эмчлэхдээ аймаар, ичмээр, сэжиглэмээр зүйлүүдийг хэрэглэсэн хүний яриа” гэх ном сонирхлыг минь их татлаа. Та энэ номондоо тэр бүх зүйлээ дэлгэрэнгүй бичсэн үү?

    -Тийм ээ. Миний хувьд өвчнөө ялна гэж шантрахгүй тэмцсэн. Эр зориг, өөдрөг сэтгэл минь намайг аварсан юм шүү. Элэг хэмээх эрхтэн хүсэл таашаал, гуниг санаашралыг хамгийн түрүүнд мэдэрч эмзэглэдэг. Би одоо ингээд өнгөрчээ гэсэн бодолтойгоо эвлэрсэн бол сэхэхгүй байсан болов уу. Элэг эмзэг номхон эрхтэн ч өвчинд өртөж догшрохоороо дийлддэггүй эд. Өөрийгөө эмчлэхийн тулд аймаар, ичмээр, сэжиглэмээр зүйлүүдийг хэрэглэсэн дээ. Баавгайн цөс, чоно, могойн мах, хар хорхой, чийгийн улаан хорхой гээд таарсан бүхнээ идэж үзсэн. Залгих, чанах зэрэг олон аргаар хэрэглэсэн. Би өөрийгөө ямар архаг өвчтэйг эхэлж судалсан. Эр зориг гаргаж өвчинтэйгээ тэмцээгүй бол аль хэдийнэ тэнгэрт одсон байх байлаа. Тиймээс зэрлэгшиж явсан намайг хүмүүс үхэж босоод, дахиж амьдарсан хүн гэж ярьдаг юм. Би уулын хүн болж хэдэн жил амьдрахдаа мал, амьтан дотроос морь, нохой шиг үнэнч хань байхгүйг мэдэрсэн. Өдрөөс өдөрт өвчин зовлонгоо мартаж эрүүлжихээр байгаль хүн хоёр хүйн холбоотой гэдгийг сайн ойлгосон. Инээж, баярлаж явбал өвчин илааршиж, нас уртасдаг юм билээ.

    Халгай

    Би өвдсөн цагаасаа хойш халгайг өвөл зунгүй хэрэглэсэн. Одоо ч хэрэглэдэг хэвээрээ. Халгайгүй хоол идэхээ больсон. Хамгийн элбэг ургадаг энэ ургамлыг мэдэхгүй хүн байхгүй хэрнээ түүний ид шидийг мэдэж хэрэглэдэг хүн тун цөөн байдаг нь харамсалтай. Халгайг төмс, байцаа болон бусад хүнсний ногоо шиг идэж хэрэглэж болно. Тэдгээрээс шим тэжээл, витаминлаг чанараараа хол давуу юм. Халгай нь элэг цөс, бөөр чулуужих, үе мөч, хөлдөлт, түлэгдэлт, цагаан мах гарах, ходоод шулуун гэдэсний салстын үрэвсэл, шээс задгайрах, эмэгтэйчүүдийн савны өвчин, сарын тэмдгийн мөчлөг алдагдах, гэдэс гүйлгэх зэрэг өвчин анагаадаг. Мөн дотор хаванг арилгах, шарх эдгээх, усан хаван хөөх, биеийн тамир тэнхээ сэргээх, хамраас цус гарах, цусан суулга, цусаар шээх, нойр муудах, зүрх судасны системийн үйл ажиллагаа алдагдахад хэрэглэнэ. Үс уналтыг зогсоох, өнгийг нь сэргээх гялалзсан сайхан болгох, үсээ урт ургуулах зэрэгт халгайн ханд хамгийн үр дүнтэй. Халгайн навчийг хатааж, аяга буцалсан усанд хийж битүү жигнэж тавина. Хоёр цагийн дараа идээшмэлээс хөвөнд шингээн хуйхандаа түрхэхэд хаггүй уян зөөлөн өнгөлөг үстэй явна. Долоо хоногт хоёр удаа түрхэнэ. 0,5 грамм шинэхэн халгай, 10 грамм алтан хундага цэцэг хоёрыг 0,5 литр буцалсан усанд хийж битүү жигнээд дээрх хугацаагаар байлган хуйх болон арьсныхаа ил хэсгүүдэд түрхээд үзээрэй. Энэ бэлдмэлд арьсыг өнгөлөг, уян хатан болгох гайхамшигтай ид шид нуугдаж байдаг. Халгайн хандыг бүх ужиг, хууч биеийн эсэргүүцэл суларсан тохиолдолд дараах хоёр аргын аль нэгийг сонгож хэрэглэнэ.

    -Аяга халуун усанд амны том халбагаар халгайн нунтаг навч хийж, хэсэг хугацаанд идээшүүлж хөргөөд хоолны халбагаар өдөрт гурван удаа ууна.

    -200 грамм навчийг шил архинд хийж хутгаад сэрүүн газар хонуулна. Маргаашнаас нь харанхуй газар найм хоног хонуулж сайн зайлаад навчийг нь шүүж авна. Гарсан уусмалыг өглөө өлөн элгэн дээрээ унтахаас өмнө тус тус цайны халбагаар нэг ууна. 50 гр ийм уусмалыг гурван долоо хоног уухад хүний бие эрч хүчтэй болдог. Тэр тусмаа хаврын шинэ халгайн шүүс нь зүрхний үйл ажиллагаа, цусны эргэлтийг сайжруулж, тамир тэнхээг нөхөхөд илүү үр дүнтэй байдаг юм. Халгайгаар ядаргаа тайлах, витамины дутагдал, бусад олон шалтгаант өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор халгайн шөл, зууш, цай хийж хэрэглэх нь нэн тустай. Хог хаягдлаар бохирлогдоогүй газраас зургадугаар сарын дунд үе хүртэл 20-25 см өндөр ургасан халгайг түүх нь хамгийн чанартай шим тэжээлтэй. Түүсэн халгайгаа бүлээн усаар хоёроос гурван удаа зайлж усны өнгө хувирахгүй болтол угаана. Халуун усаар угаах нь шим тэжээл алдагдах муу талтай. Халгайгаа сүүдэр газар хатаах эсхүл давслан даршлах байдлаар хадгалж бүтэн жилийн турш хэрэглэж болно. Зөвхөн хатаасан нунтаг халгай нэгээс хоёр литр байхад нэг өрхийн жилийн хэрэгцээг бүрэн хангана. Өөрөөр хэлбэл бүтэн жилийн турш витамин С-ээр дутахгүй байх бололцоотой. Энэ хэмжээний халгайг нөөцлөхөд халгайг хугацаанд нь түүж боловсруулалт хийнэ гэсэн үг. Шөлтэй хоолонд аягандаа нэг жижиг халбага хуурай халгай хийж идэхэд шөнөдөө нойртой хононо.

    Ягаан цээнэ

    Халуун ханиад, ханиалгах, уушигны янз бүрийн өвчин, цэр ховхлох, бөөрний өвчин, шээс задгайрах, ходоодны шархлаа, ходоод, бүдүүн гэдэсний үрэвслийн өвдөлтийг зогсооно. Мэдрэлийн өвчнийг тайвшруулах хөгшрөлтийг удаашруулах зорилгоор хэрэглэнэ. Хорт хавдрын эм хийхэд, толгой өвдөхөд, ходоодны хүчлийг нэмэгдүүлж хоолны шингэц сайжруулахад хэрэглэнэ. Найм, есдүгээр сарын эхээр түүж хатаагаад хэрэглэвэл зохино.

    Таван салаа

    Шовгор үзүүртэй таван салаа нь ходоодонд, харин мөлгөр навчтай нь гадуур хаван хавдарт сайн. Их таван салааны шинэ навчны шүүс нь нүдний эвэрлэг бүрхүүлийн шарх эдгээнэ. Ханд нь тайвшруулах болоод артерийн даралт буулгана. Бас цус тогтоох, шархны эдгэрэлтийг түргэсгэнэ. Идээ бээр цэвэрлэнэ. Арьсны янз бүрийн өвчин, яр шарх, хатиг, давсаг зэрэгт угаах шавших зайлах зэргээр хэрэглэнэ. Мөн ходоод болон бөөрний архаг өвчин амьсгалын замын өвчинд сайн.

    Сөд өвс

    Ардын эмнэлэгт хийсэн судалгаагаар элэгний архаг үрэвсэл, цусан суулга, идээ бээр, шар ус, уушигны өнгөр цус хатаах, бөөр савны өвчин, яр шарх, цөсний гэрийн үрэвсэл, гэдэс дүүрэх зэрэг гэдэсний талын өвчинд тустай. Найм, есдүгээр сарын эхээр үндэс, иш, цэцэг зэргийг нь түүж, сүүдэр газар хатааж хэрэглэнэ.

    Нохойн хошуу

    Нохойн хошууг Монголчууд эрт дээр үеэс эмчилгээний зорилгоор ашиглаж ирсэн. Дараах өвчин эмгэгийн нохойн хошууны тусламжтайгаар анагаадаг. Хөгширч тамир доройтсон хүн хоёр хоолны халбага нохойн хошууны жижиглэсэн үр авч 0.5 литр усанд хийж 15 хором зөөлөн гал дээр буцалган хучиж, шөнөжин хандлаад шүүнэ. Зөгийн балтай хольж, өдөржин цай мэт ууна. Ингэвээс биеийн чалх сайжирч судас хатуурхаа болино. Нойр муудвал хонины гоньдыг нарийн талхлан ургамлын тосонд хуурч хөлийн уланд шавж эмчилдэг. Ханиад томуу туссан бол нохойн хошууны хуурай жимсийг үрж нухлан хоолны таван халбагыг нэг литр хүйтэн усанд хийж, гал дээр 10 минут буцалгаж 8-10 цаг байлгасны дараа шүүнэ. Өглөө эртнээс нэг шилэн аягаар хоёроос гурван цаг тутамд зөгийн бал, чанамал жимс, элсэн чихэртэй холиод хоногийн турш ууна. Уух бүрийн дараа амаа бүлээн усаар зайлна. Эс тэгвээс хүчил нь шүдний пааланг иднэ. Долоо хоног уухад өвчин бүрэн илааршина. Элэгний аливаа өвчинд нохойн хошууг сайн талхалж, хонины элэгний хальс, шөрмөсийг хатааж түүнийгээ хувь тэнцүүлэн найруулан нухаж өдөрт хоолны халбагаар гурван удаа уух сайн. Элэгний халуун өвчний хорын үед нохойн хошууны үр ашиглана. Нохойн хошууны үр С амин дэмээр баялаг. Түүнд агуулагдах амин дэм нь үхрийн нүднээс 10, нимбэгнээс 50, алимнаас 100 дахин их болох нь батлагдсан. Элэгний өвчний үед хандыг бэлтгэхийн тулд 10 гр жимсийг 200 гр усанд идээшүүлж хоолны халбагаар ууна. Цөс болоод бөөрний чулуутай бол нохойн хошууны хандаас өдөрт дөрвөн удаа шилэн аягаар долоо хоногийн хугацаатай ууваас барагтай чулуу элс болон туугдана. Цөс өвдөхөд нохойн хошууны жимс, тэхий шээгийн мод, алтан гагнуур, гоёог адил хэмжээгээр хольж буцалгаад өдөрт хоёр удаа 7-21 хоног ууна. Бөөрний өвчтэй хүн нохойн хошуугаар чанасан цайнд зөгийн бал хольж ууна. Нохой хошууны жимсний 500 гр ханданд 15 гр зөгийн бал хольж болно. Үе мөчний өвчнийг эмчлэхийн тулд таван сайн рашаанд үхэр, арц, даль, нохойн хошуу, ганга өвс тэнцүү нийлүүлэн буцалгаж хөргөөд өвчилж буй газарт шавшиж хэрэглэ. Жилд хоёр удаа давтана. Нэг удаад энэ эмчилгээг 7-9 удаа давтана. Арьсны намарс, экзем, хайрст үлд, хөхний товч хагарах, арьс холцрох, түлэгдэлт зэрэгт нохойн хошууны тослог хандыг самбайнд шингээж өдөрт хоёр удаа тавина.

    Чийрийн давирхай

    Монгол хүний биед нэн тустай энэ чухал эмийн ургамлыг өөрийн биеэр хэрэглэж ач тусыг нь мэдэрсэн юм. Гол нь амьсгалын замын болон мэдрэлийн талын өвчинд тустай. Даралт ихэссэн үед нунтаглаад хамрын тамхи, гаансанд нэрэх байдлаар татаж болдог. Товчхон хэлбэл амьсгалын замын өвчин, мэдрэл, үе мөч, элэгний талын өвчинд хэрэглэдэг олон төрлийн эмийн найрлагад ордог тул манай эрдэмтэн судлаачид тал бүрээс нь судалж олонд хүргээсэй. Миний мэдэж байгаагаар монгол орны ганцхан цэгт багахан газар ургадаг ургамал билээ.

    Хус модны нэрмэл

    Хус модны хуучин үйсийг тусгай аргаар нэрж гарган авдаг. Миний хувьд цагаан мах гарах өвчнийг энэ бэлдмэлээр эмчилсэн. Түрхэх, утах аргаар хялбархан эмчилж болдог юм. Мөн нүүрэн дээр гарах яр шархийг эмчилж болдог ид шидтэй.

    Чацаргана

    Чацаргана элэг дотрын өвчин тэр дундаа ходоодны хүчлийг тэнцвэржүүлэх, гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөн идэвхжүүлэх, элэг уушигны аливаа шархийг засахад сайн чанарын эмчилгээ болдог. Би өөрийн ажиллаж явсан Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт Донойн хөндийн чацаргана, Хэрлэнгийн голын хөвөөнд ургуулж буй Ч.Юра хэмээх хүний тарьж ургуулсан чацаргана жимс амтархан идсэн дээ.

    Гоёо

    Гоёо хорт хавдрыг эмчлэх увдистай. Гоёо нь улаан, цагаан хоёр янз байдаг. Улаан гоёо нь намар газрын хөрсөнд гүн нуугдаж өвөлжөөд, хавар дахин ургаж ханш нээгдэх үеэр бие гүйцэн толгой нь уушигны өнгөтэй болно. Их хурын улирлаар цухуйгаад зуны улирал эхэлмэгц цэцэглээд тэр чигтээ өтөлнө. Улаан гоёо эхүүн, амтлаг, гашуун гурван төрөл бий. Улаан гоёог намар, өвөл малтаж авна. Энэ нь халуун бүлээн чанартай, хий шар бадганыг дарах үйлчилгээтэй. Мөн ходоод гэдэсний архаг үрэвсэл, зүрх, уушиг, шүд зэрэг олон өвчин анагаадаг. Бас эхэн үедээ яваа хорт хавдрыг ч эдгээдэг.

    Зуун наст

    Зуун настын ид шидийг биеэрээ үзсэн билээ. Энэ ургамлыг хатааж нунтаглан усанд найруулан төрөл бүрийн харшил, арьсны янз бүрийн өвчин, үлд, түлэгдсэн болон бусад янз бүрийн яр шарх, сэтгэл санааг тайвшруулах, хүүхдийн унадаг өвчинд хэрэглэнэ. Мөн үс угааж, нүд арчиж болно. Шүд хорхойтвол аруу 1-2 граммыг нунтаглаад урьдаар давсаар шүдээ арчиж, дахиад угаасны дараа шүдэн дээрээ бэлдмэлээ тавина. Цустай цэрээр ханиавал аруугийн шинэ навч 15-30 граммыг цэвэрлээд усанд дэвтээж нялцгай хэсгийг гарган усыг буцалгаж ууна. Бас хатаасан цэцэг 9-15 граммыг усанд буцалгаж ууна. Машинд бөөлждөг бол өглөө нь хальсалсан түүхий аруугийн навч 3-9 граммыг иднэ. Зуун настын шүүс нь ходоод гэдэсний өвчинд бодисын солилцоог идэвхжүүлэн, хоолны шингэц сайжруулахаас гадна элэг, цөс, бөөр, зүрх, эмэгтэйчүүдийн өвчин, хорт хавдарт ууна. Таван настай зуун настын жижиглэсэн хэсэг 150 граммыг сайн чанарын 250 грамм зөгийн бал, 350 гр усанд үзэмний чангаруулсан архийг нийлүүлж, сайн хутгаад харанхуй сэрүүн газар 5-7 хонуулаад уугаарай.

    Г.Батцэцэг

    Эх сурвалж: http://www.hiub.mn/content/read/602.htm