creativemongolia

Category: human-development

  • Амжилтын тарни яагаад үйлчлэхгүй байна вэ?

    Яагаад амжилтын тарни үйлчлэхгүй байна вэ гэвэл амжилтын тарни хэрхэн яаж үйлчилдэг вэ гэдгийг сайн мэдэхгүй байна гэсэн үг.

    Бидний оюун ухаанаас гарч буй бодол далд ухамсраас гарч буй бодолтой нийцэж байх үед амжилтын тарни үйлчилж эхлэнэ.

    Гэвч ихэнх тохиолдолд энэ хоёр бодол хоорондоо нийлж чаддаггүй. Тодруулбал бид хичнээн эерэг байгаад, сайхан зүйлийг хүсээд, түүнийгээ төсөөллөө ч гэсэн энэ бодол далд ухамсарт бичигдээгүй тохиолодолд бодит болох боломжгүй. Өөрөөр хэлбэл бид сайхан хань ижил хүсээд, түүнийгээ бодож төсөөллөө ч гэсэн бидний далд ухамсар дахь бодол “надад сайхан хань ижил ерөөсөө тохиодоггүй, би их азгүй хүн, хувь тавилан минь ийм л байж, над шиг хүнийг хүн тоох болов уу” гэх мэт сөрөг бодлоор дүүрэн байгаа бол бидний итгэл үнэмшил, дадал зуршил, үйлдэл энэ далд ухамсар дахь бодлын дагуу хэрэгжинэ гэсэн үг.

    “Бидний өдрийн турш бодсон бодлын 95% нь далд ухамсраас гарч байдаг. Хүн бүр давамгайлж буй бодлынхоо дагуу үргэлж хөгжин хувьсаж байдаг.”

    Санаж яв: Бид оюун ухаанаараа бодлоо сонгож, далд ухамсраараа хэрэгжүүлдэг.

    Тиймээс Амжилтын тарни үйлчлэхгүй байгаа нэг шалтгаан нь бидний бодол далд ухамсар дахь бодолтой нийцээгүйн улмаас үйлчлэхгүй байгаа юм.

    Хэрвээ та мөнгөтэй болохыг хүсвэл, эрүүл чийрэг биетэй болохыг хүсвэл, сайхан хань ижилтэй болохыг хүсвэл… түүнийгээ бодоод, бичээд, хэлээд, төсөөлөх нь хангалтгүй. Учир нь тэр хүсээд байгаа зүйл далд ухамсарт тань бичигдсэн байна уу? гэдэг маш чухал. Үгүй бол далд ухамсартаа бичигдтэл бодох, бичих, унших, төсөөлөх хэрэгтэй. Үүнд амжилтын тарни их үүрэг гүйцэтгэдэг.

    Харин далд ухамсарт бичигдсэнээр оюун ухаанд байгаа бодолтой тохирч, түүний дагуу итгэл үнэмшил хүчтэй сууж, үйлдэл хийж, зөв дадалтай болж түүнийгээ бодит болгон хэрэгжүүлж чадна.

    Амжилтын тарни үйлчлэхгүй байгаа нөгөө нэг шалтгаан нь зөвхөн хүсээд, хэлээд, уншаад, төсөөлөөд, итгээд хүсэл биелэхгүй. Түүнийхээ дагуу заавал ҮЙЛДЭЛ хийх хэрэгтэй. Үйлдэл хийхгүй бол хэзээ ч биелэхгүй гэдгийг дахин дахин хэлье.

    Амжилтын тарнийг үйлтэй хослуулснаар гайхамшгийг бүтээнэ.

    Тэгэхээр өдөр болгон өөртөө хэдхэн минут гаргаж байгаад, юу хүсч байна түүнийгээ төсөөлөөд, түүнд тохирсон амжилтын тарни уриад, далд ухамсраа дахин программчилж, өнөөдөр та хаана байна вэ, ирээдүйд хаана хүрсэн байх вэ гэдгээ тодорхой гарга. Бас түүнийхээ дагуу зорилго тавьж, төлөвлөгөө боловсруулж, үйлдэл хийж эхлэх нь зүйтэй.

    Ертөнц таны хүслийг биелүүлнэ. Хэзээ вэ гэвэл:

    Үйлдэл хийж эхэлсэн тэр л мөчөөс ертөнц түүнийг тэнь биелүүлэхийн тулд тантай хамтарч эхлэх болно.

    ХҮС. ХИЙ. ХҮР.

    ТАНЫ АМЖИЛТЫН ТӨЛӨӨ

    ©Ука Төмөр

  • Монголын За- Андагаар буй заа


    Б.Ренчин гуайн ийм нэртэй номыг би бараг сарын өмнө уншсан юм. Энэ ном Б.Ренчин гуайн 1950 оноос хойш бичсэн өгүүллэг, нийтлэл, дурсамжуудын түүвэр л дээ.

    Энэ номноос номны нэр болсон “Монголын За-Андагаар буй заа” гэсэн нийтлэл надад их таалагдсан тул өөрийнхөө блогтоо сэтгэгдэлээ хуваалцахаар шийдэв.

    Түүний бичсэнээр Монголын нууц товчоонд “Монголун жа андагаар буй заа” гэсэн өгүүлбэр байдаг аж. Үүнийг орчин цагийн монгол хэлэнд хөрвүүлбэл Монголын За-Андагаар буй заа гэсэн өгүүлбэр болно. Утгачилвал Монголчууд за гэж хэлсэн л бол андгай, тангараг өргөсөнтэй адилтган үздэг байжээ.

    Хамгийн сонирхолтой нь Б.Ренчин гуай за гэсэн үгээ тангараг мэт үзэхийг хамгийн том боловсрол юм шүү дээ гэж бичсэн байх юм. Яагаад боловсрол гэж хэлсэн юм болоо гэж нилээд гайхсан. Минийхээр бол боловсрол гэдэг тал бүрийн мэдлэгтэй байх тухай ойлголт. Ер нь бид чинь гадаадад сургууль соёл төссөн, хэл, устай нэгнийгээ тэр их боловсролтой хүн гэж ирээд л ярьдаг биш бил үү. Гэтэл яагаад ганцхан хэлсэндээ хүрдэг хүнийг боловсролтой гэж хэлж байгаа юм бол оо? Энэ асуулт бараг миний тархинд 1 сар байсан байх аа. кккк

    Энэ номыг уншсаны дараа би “за” гэж хэлсэндээ байнга хүрдэг билүү гэж өөрөөсөө асуусан. Харамсалтай хэлсэндээ хүрээгүй тохиолдлууд олон. Бүр заримыг нь аль хэдийн мартсан байна. Тэгээд яг одооноос эхлээд за гэж хэлсэндээ хүрдэг хүн байх гээд хичээгээд үзье гэж өөртөө хэлсэн.

    Даанч энэ тийм ч амар зүйл биш ажээ. Хамгийн энгийн жишээ: нэг найзтайгаа уулзая гэж хэлчихээд яг очих гэхээр өөр ажил гарчихна. Аль эсвэл хэн нэгнээс чадна гээд нэг ажил авчихна. Нөгөөдөхийгөө хийх гэсээр байгаад цагийг нь дөхүүлчихдэг. Тэгээд л амждаггүй гэх мэт. Нэг уулзалтанд очно гээд хэлчихсэн байтал гэнэт илүү чухал ажил гараад ирнэ. Зарим за гэж хэлсэн зүйлдээ “чадал” ч хүрэхгүй байх тохиолдлууд гарах юм.

    Тэгэхээр “за” гэж хэлсэндээ байхын тулд наад зах нь ажлаа төлөвлөдөг байх шаардлага гарч байгаа юм. Энэ нь ирээдүйд юу болохыг тодорхой хэмжээнд таамаглана гэсэн үг. Таамаглахын тулд туршлага хэрэгтэй. Бас хэн нэгэнд за гэж хэлээд нэг ажил хийхээр боллоо гэхэд тухайн ажлыг нь хугацаанд нь амжуулахын тулд залхуурлаа даван туулахаас эхлээд өөрийгөө удирдах чадварт суралцах шаардлагатай болчихож байгаа юм. Нөгөө талаас зарим чадахгүй, амжихгүй зүйлдээ шударгаар “үгүй” хэлж сурахыг ч бас шаардана. Ер нь тухайн нэр үгийн утгыг үйл үгнээс нь хаймаар юм шиг санагддаг. Боловсрол гэдэг үгийн үйл үг нь “боловсрох”. Боловсрох гэдэг үг нь аливаа амьтан нас бие гүйцэх, жимс ургамал бүрэн гүйцэт ургах гэх мэт утга илэрхийлнэ. Ингээд бодоход боловсорч байж л за гэдэг үгэндээ хүрч чадах юм байна.

    Тэгээд эцэст нь мань хүнтэй санал нэгдэхээр шийдсэн юм.

    (Нээрээ нэг япон судлаач ах япончууд бол будааны соёлтой хүмүүс гэж ярьж байсан. Учир нь будаа ургаад илүү сайн болох тусмаа бөхийдөг юм байна л даа. Яг тэрэн шиг япон хүн ч гэсэн боловсрох тусмаа бөхөлздөг гэж.)

    Б.Ренчин гуайн ачаар би өөртөө “боловсрол” гэдэг үгийг шинээр нээсэндээ баяртай байгаа. Боловсрол гэдэг чинь зүгээр л “За” гэж хэлсэндээ л хүрэх юм байна шүү дээ гэж. Бүр “боловсрол” тэр чигээрээ шүү.

    Эх сурвалж: http://abatorgil.blogspot.com/

  • ЭР ХҮНИЙ ТАНГАРАГ

    Арван есөн жилийн тэртээ 1996 оны хавар өвгөнтийн архичнаас ер ялгарах юмгүй, хөлчүү гэмээр царайтай,хар бор ажилд нухлагдсан Ганжуурын Нэргүй хэмээх залуу Сүхбаатарын талбайн өмнөх цэцэрлэгт сууж байхдаа фото зургаа татуулжээ.

    Ноорхой хүрэм, халцархай гуталтай харваас хөлчүү нэгэн өмнөөс ширтэнэ.
    Г.Нэргүйд тэр үед хорвоо зүйл бүрээр л хатуурхсан байх.
    Олон ч хүн түүнд “Өнгөрсөөн” – гэх ганц үгээр онош тавьсан байх.
    Харин тэр өөрийгөө ялж бусдын бодол буруу байсныг сэтгэл зүрх хөдөлмөрөөрөө харуулаж чадсан.
    Ийм байдалдаа цэг хатгана, тэгэхдээ ийм явсан гэдгээ хэзээ ч мартахгүй хэмээн өөрийнхөө энэ зураг дээр андгай бичин тавьжээ.
    Өнөөдөр Г.Нэргүй Говь-Алтайдаа ” Айргийн хад”- хэмээх нэртэй том компанийн захирал.
    Алдсан он жилүүдээ нөхөхийн тулд блокны машин нэгийг зээлж аваад цаг наргүй зүтгэсэн гэдэг юм. 2003 оны яг энэ өдөр тэрээр компани байгуулжээ. Түүний байгуулсан “Айргийн хад” компани 10 жилийн дотор хөл дээрээ бүрэн тогтож, жилдээ улаан тоосго 5 саяыг, явган замын хавтан 90 мянгыг, блок 280 мянган ширхгийг үйлдвэрлэдэг болжээ.
    Дээр нь барилга угсралтын ажил хийнэ. Сайн байгаа биз.
    Ингэлээ гээд тэр хөөрч шандуурсангүй. Хурдан морь, бөх тэхэд мөнгө зарсангүй. Харин амьдралын боломж муу ч сурлага сайтай хүүхдүүдийн сургалтын төлбөрийг нь даадаг уламжлалтай болж.
    Энэ жил гэхэд л 6 хүүхдийн төлбөрийг нь даасан байна. Болзол нь ганцхан. Сургуулиа төгсөөд төрсөн нутагтаа ирж 5 жил ажилла, цааш хэрхэхийг өөрөө мэд. Өөрийн компанидаа ажилла гээгүй юм шүү. Төрсөн нутгийнхаа хөгжилд хувь нэмрээ оруул, өөр хариу нэхэхгүй гэсэн үг. Үүнийг би эх оронч сэтгэл, нутагтаа хайртай, бас ухаантай хүний л үйлдэл гэнэ.
    Компанийнхаа 10 жилийн ойг ч тэрээр өвөрмөц тэмдэглэж буй.
    Морь уралдуулж, бөх барилдуулсангүй.
    Харин Улаанбаатараас эрдэм мэдлэгтэй, оюуны бядтай хүмүүсийг урьж, аймгийн төвийнхөнд цуврал лекц үнэгүй уншуулж, “Говь-Алтай аймгийн хөгжлийн чиг хандлага” сэдвээр эссэ бичлэгийн нээлттэй уралдаан зарлаж, гол гол салбарын тэргүүлэх мэргэжилтнүүдийг Говь-Алтайд урьж зөвлөгөө өгүүлэх зэрэг олон ажлыг жилийн турш зохион байгуулж, бүх зардлыг нь даажээ.
    Саяхан тэрээр “За найз нь хэдэн сайхан залуусыг ажилд сургалаа. Эд компаниа өлхөн аваад явчихна. Гурван жилийн дараа компаниа эд нартаа өгчихнө дөө. Залуу хүмүүс өмчтэй, амьдралын баталгаатай болог” гэж байсан.Мөн тэрээр олон залуусыг ажлын байраар хангаж, сайн ажилчингаа байраар шагнадаг гэнэ.Өнөөдөр ч түүний ажлын өрөөнд андгай тангарагийн үгтэй, фото зураг нь жаазтай байх ба ирсэн, уулзсан зочид зургийн хараад гайхан шагширч,түүнийг хайрлан бахархахаж хүндлэсээр буцдаг билээ.
    ” Эр хүн ” – хэмээх эрхэм алдар хүндийг, хэн дуртай нь түмэн олноос хүртээд байдаггүй, эрхэм нандин зүйл аж.

  • Габриель Гарсиа Маркесийн дэлхий дахинд илгээсэн сүүлчийн захидал

    “Зуун жилийн ганцаардал” зохиолоороо шуугиан тарьж, Нобелийн шагнал хүртсэн зохиолч Г.Г.Маркес булчирхайн хорт хавдраар өвчлөн ямар ч найдваргүй болсноо мэдээд дэлхий дахинд сүүлчийн захидлаа илгээжээ.

    Хэрвээ бурхан намайг утсан хүүхэлдэй гэдгийг хэдэн хором мартаад надад хумсын чинээ амьдрал бэлэглэвэл би бодсон болгоноо ярихгүй байсан байж магадгүй. Гэхдээ юун тухай ярьж буйгаа бодох нь гарцаагүй юм. Би эд зүйлсийг мөнгөөр биш, утга учраар нь үнэлэх байсан. Нүдээ аних хором болгондоо бид цаг хугацаанаас 60 секунд бүрийг алдаж байгааг ойлгон би бага унтаж, маш их мөрөөдөх байсан. Бусдыг зогсож байхад би урагш алхан явах байсан, бусдыг унтахад сэрүүн байх байсан. Бусдыг ярьж байхад би бурам идэж байгаа мэт таашаал аван сонсох байсан.
    Хэрэв бурхан надад ганцхан хором амьдрал дахин бэлэглэвэл би илүү даруу хувцаслаж, наранд биеэ шарж, дулаан илчинд нь сэтгэлээ бүлээцүүлэх байсан. Бурхан минь хэрэв надад зүрх байсан бол би бүх үзэн ядалтаа мөс рүү чихээд нар гартал хүлээх байсан. Би Ван Гогийн мөрөөдлөөр Бенедиттийн найраглалыг одод дээр зурах байсан. Би “Серрат” аязыг саранд зориулан дуу болгон бэлэглэх байсан. Би сарнай цэцгийн өргөсөнд хатгуулж, улаан дэлбээний үнсэлтийг мэдрэхийн тулд цэцэгсийг нь нулимсаараа услах байсан.Бурхан минь надад хумсын чинээ амьдрал үлдсэн бол хайртай хүмүүстээ хайртай гэж өдөр бүр хэлэх байсан. Надад хамгийн эрхэм хүмүүстээ хайраа илчлэн, хайрлан дурлаж амьдрах байсан. Төөрч будлиж яваа хүн болгонд дурлахаа больчихлоор ингэдэг юм гэж тайлбарлах байсан. Дурлахаа больчихлоор хөгширдөг юм гэж хөгширснөө мэдэхгүй хүмүүст хэлэх байсан. Хүүхдэд далавч бэлэглэвэл би түүнд өөрөө нисэж сурахыг нь зөвшөөрөх байсан. Настангуудад би үхэл хөгширснөөс бус мартсанаас ирдэг гэж ойлгуулах байсан. Хүмүүс та нараас би асар ихийг суралцжээ. Аз жаргал гэдгийг уулын оргил өөд хэрхэн гарахад оршдогийг мэдэхгүй харин ууланд л амьдрахыг ертөнц тэр чигтээ хүсэж байдгийг би ойлгосон. Дөнгөж төрсөн хүүхэд эцгийнхээ хурууг бяцхан алгандаа атгасан мөчөөс эхлээд хэзээ ч түүнийг тавьдаггүй гэдгийг ойлгосон. Хүн хүнээ эгц дээрээс нь зөвхөн босоход нь тусалж байх үедээ л харах эрхтэйг ойлгосон. Хүмүүсээс сурах зүйл хичнээн их байна гээч.
    Гэвч үнэн хэрэгтээ тэд хэрэг болохгүй л болов уу. Яагаад гэвэл намайг энэ хайрцганд хийхэд харамсалтай нь би үхчихсэн байх болно. Юу мэдэрч байгаагаа дандаа хэлж бай, юу бодсоноо дандаа хийж бай. Хэрэв би чамайгаа унтаж байгааг чинь эцсийн удаа харж байгаагаа мэдсэн бол чанга тэврээд Бурхнаас чиний сахиусан тэнгэр болгож өгөөч гэж гуйх байсан. Хэрэв би чамайгаа гарч явааг эцсийн удаа харж байна гэж мэдэж байсан бол чанга тэвэрч үнсээд илүү ихийг өгөхөөр ахин дуудах байсан. Хэрэв би чамайгаа эцсийн удаа сонсож байна гэдгээ мэдсэн бол чинийхээ дуу хоолойг хуурцганд бичиж аваад өнө мөнхөд сонсох байсан. Чамайгаа сүүлчийн удаа харж байна гэдгээ мэдсэн бол “Чамд хайртай. Хайртайг минь мэднэ гэдгийг гадарлаа ч үгүй тэнэг шүү дээ би” гэж хэлэх байсан. Маргааш гэж бий. Тиймээс амьдрал бидэнд алдаагаа засаж, залруулах боломж олгодог. Гэвч би алдаж яваад өнөөдрөөс өөр өдөр надад үлдээгүй бол чамд ямар их хайртайгаа, хэзээ ч мартахгүйгээ хэлэх байсан. Залуу хөгшин хэн нь ч бай ялгаагүй маргаашийн өдөр байдаг гэдэгт найдаж болохгүй. Өнөөдөр хайртай хүмүүсээ харж байгаа эцсийн өдөр ч байж болох шүү дээ. Тиймээс ямар нэгэн зүйл хүлээлгүй хийх хэрэгтэй зүйлээ өнөөдөр хий.Маргаашийн өдөр хэзээ ч ирэхгүй бол чи ганц инээмсэглэл, ганц тэврэлт, ганц үнсэлт өгөх цаг гаргаагүй сүүлчийн хүсэлтийг нь биелүүлэх дэндүү завгүй явсан тэр өдрийг хараан зүхэх болно. Ойр дотнын хүмүүсээ үргэлж дэмжиж, чихэнд нь тэд чамд ямар их хэрэгтэйг шивнэж, тэднийг энхрийлэн хайрлаж, уучлаарай, баярлалаа гэдэг үгийг марталгүй хэлж бай. Бодол санаагаар чинь хэн ч чамайг санаж үлдэхгүй. Тиймээс Бурхнаас юу мэдэрч байгаагаа ярьж байх ухаан, хүч хоёрыг мөргөн гуй.
    Найз нөхдөдөө тэд чиний хувьд ямар их чухал хүмүүс болохыг харуул. Хэрэв чи үүнийг өнөөдөр хэлэхгүй юм бол маргааш яг өчигдрийнх шиг байна. Хэрэв чи үүнийг хэзээ ч хийхгүй юм бол бүх зүйл утга учиргүй болно. Өөрийнхөө мөрөөдлийг биелүүл. Тэр мөч ирсэн

  • Чаплин: Охин минь, өөрийгөө үзэгчдээс дээгүүр мэт санасан тэр өдрөө тайзаа орхиорой. Парис хотын зах руу явж өөр шигээ бүжигчдийг хар. Тэдэн дунд чамаас илүү авьяастай нь ч таарна. Өөрийгөө бүү хуур

    ЧАПЛИНЫ ОХИНДОО БИЧСЭН ЗАХИДАЛ

    Чарли Чаплин 12 хүүхэдтэй байсан бөгөөд 1965 онд 76 настай байхдаа Парист бүжигчнээр ажиллаж байсан 21 настай охин Жеральдинадаа энэхүү захидлыг бичжээ.

    Охин минь, өнөөдөр зул сарын баяр. Дүү нар чинь аль хэдийнэ унтчихсан. Ээж чинь ч унтжээ. Надаас хэдий хол байвч дүр төрх чинь үргэлж хажууд минь байх юм. Чи минь Парисын театрын тайзнаа бүжиглэж байгаа ч хөлийн чинь чимээг сонсож, нүүр царайг чинь шөнийн оддын дундаас олж харах шиг болдог.
    Чи минь Татарын хаанд богтлогдсон Персийн гүнжийн дүрд хувиран бүжиглэж буйг би мэднэ ээ. Гоо үзэсгэлэнгээ гайхуулан бүжиглэ, охин минь. Од болон гялалз, охин минь. Тэгэвч үзэгчдийн алга ташилт, уухайн дуунд мансуурч, цэцэгсийн үнэрт толгой эргэж эхэлбэл эцгийнхээ захидлыг уншиж зүрх сэтгэлээ сонсоорой.

    Би бол чиний эцэг, би бол Чарли Чаплин. Балчирхаан байхад чинь олон олон шөнө орны чинь дэргэд сууж үлгэр ярин унтуулахдаа нойроо үлдэн хөөж байлаа. Би чинийхээ ирээдүйг, чинийхээ мөрөөдлийг харж байсаан. Чамайгаа бүжиглэж байгаагаар төсөөлдөг байлаа. Үзэгчид “Энэ чинь хөгшин алиалагч Чарлигийн охин шүү дээ!” хэмээн уулга алдаж байсаан. Тийм ээ, өдгөө аав нь хөгширчээ. Өнөөдөр чиний үе ирж. Бүжиглэ, охин минь! Аав нь уранхай, өргөн өмдтэй бүжиглэж байсан бол чи минь торгон даашинзтай бүжиж байна.

    Чиний бүжиг, үзэгчдийн алга ташилт чамайг тэнгэрт дүүлэн нисгэх болно. Дүүлэн нис, охин минь! Гэхдээ газарт бас буухаа мартуузай! Хүмүүсийн амьдралыг мэдэж байх учиртай шүү. Чи минь өлсөж ундаасан даарч бээрсэн гудамжны бүжигчдийн амьдралыг мэдэх учиртай. Би яг л тэдэн шиг байсаан. Унтахад чинь аав нь олон үлгэр ярьж өгдөг байсан боловч өөрийнхөө үлгэрийг өгүүлж явсангүй. Энэ бол Лондонгийн гудамжинд дуулж бүжиглэж байсан өлссөн алиалагчийн тухай үлгэр юм. Би өлсөхийн зовлон, орох оронгүйн зовлонг амссаан. Түүгээр ч барахгүй бардам зан маань хүмүүсийн шидэх зоосонд дарагдаж, өр өвдөж явсаан. Гэсэн ч би амьд үлдсэн юм шүү.

    Аав нь Чаплин нэрээрээ хүмүүсийг 40 гаран жил инээлгэлээ. Гэвч тэдний инээснээс илүүтэй би уйлж явсаан. Охин минь, энэ хорвоод дуу бүжгээс өөр зүйл бас байдаг юм шүү! Үдэш тайзнаасаа буухдаа чинээлэг шүтэн бишрэгчдээ мартаж болох ч гэрт чинь хүргэж өгөх таксины жолоочоос эхнэрийнх нь тухай асуухаа битгий мартаарай. Эхнэр нь жирэмсэн, хүүхдийн живхний мөнгөгүй бол халаасанд нь мөнгө хийгээрэй. Харин бусад хүмүүстэй яс тооцоо хийж бай.

    Хааяа ч гэсэн хотоор алхалж ядуу зүдүү, тарчиг амьдралтай хүмүүсийг харж бай. УРЛАГ ХҮНД ДҮҮЛЭН НИСЭХ ДАЛЬ ЖИГҮҮР ХАЙРЛАДАГ ХЭРНЭЭ ХӨЛИЙГ НЬ ХУГАЛЖ ХАЯДАГ ЖАМТАЙ. Охин минь, өөрийгөө үзэгчдээс дээгүүр мэт санасан тэр өдрөө тайзаа орхиорой. Парис хотын зах руу явж өөр шигээ бүжигчдийг хар. Тэдэн дунд чамаас илүү авьяастай нь ч таарна. Өөрийгөө бүү хуур.

    Аав нь чамд чекийн дэвтрээ явууллаа. Чамайгаа хангалуун амьдраасай гэж хүсэж байна. Гэхдээ охин минь, 2 франкийг өөртөө, 3 дахийг нь бусдад зориулж байгаарай. Аав нь циркэд олон жил ажилласан шүү дээ. Олсон дээр явагчдын өмнөөс их л санаа зовдог байлаа. Гэхдээ хүмүүс олсон дээр явагчдаас илүү газраар явахдаа хөл алддаг даа. Сайхан харагдсан очир эрдэнэ рүү тэмүүлэхдээ, сайхан эрийг хүсэмжлэхдээ чи эгээтэй л ямар ч туршлагагүй олсон дээр явагч шиг болно. Зүрх сэтгэлээ очир эрдэнэсээр бүү соль. Сэтгэл зүрхийг чинь хайрлаж чадсан хүнд л нүцгэн биеэ зориулаарай.

    Аавынхаа бичсэн болгоныг миний охин ойлгоно байх аа. Чарли өвгөрчээ. Хэзээ нэгэн цагт энэ хорвоог орхин одно. Охин минь, толинд харахдаа чи аавынхаа дүр төрхийг харах болно. Чиний судсаар миний цус гүйж байгаа. Би сахиусан тэнгэр шиг ариун байгаагүй ээ. Гэхдээ би хүн шиг хүн байхыг хичээж амьдарсаан. Чи минь ч бас ийм байхыг хичээгээрэй.

    Үнсье, охин минь. 1965 оны 12-р сар.

  • ​ЭРТНИЙ МОНГОЛЫН ТУЛААНЫ УРЛАГ ЭДҮГЭЭ ЦАГИЙН УЛАМЖЛАЛ, ШИНЭЧЛЭЛ

    Саяхан Хууль сахиулах их сургууль, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар, Батлан хамгаалах болон Хил хамгаалах байгууллагын тулааны урлагийн багш, офицеруудын дунд “Гардан тулааны урлаг” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал болов. Энэхүү хуралд “Монголын цуутай нударган тулаанчид” хэмээх хоёр боть ном туурвисан зохиолч, сэтгүүлч Б.Ойдов урилгаар оролцож “ЭРТНИЙ МОНГОЛЫН ТУЛААНЫ УРЛАГ, ЭДҮГЭЭ ЦАГИЙН УЛАМЖЛАЛ, ШИНЭЧЛЭЛ” ГЭСЭН СЭДВЭЭР илтгэл тавив. Ингээд уг илтгэлийг бүрэн эхээр нь хүргэе.

    ЭРТНИЙ МОНГОЛЫН ТУЛААНЫ УРЛАГ
    ЭДҮГЭЭ ЦАГИЙН УЛАМЖЛАЛ, ШИНЭЧЛЭЛ

    Миний бие одоогоос арав гаруй жилийн тэртээ дэлхийн тулааны урлагийн мастер, кино од Брюс Ли-гийн “Эртний монголчуудын тулалдах урлаг, зэвсэгийн эрдэм Шаолинь сүмийн 316 эрдэмээс давуу байсан гэж үү?” хэмээн гайхан биширч байсныг Оросын нэгэн сэтгүүлээс уншиж билээ. Энэ бол ямар ч зохиолч, сэтгүүлч, судлаач хүний шүүрч аваад судалж бичих гоц санаа байлаа. Тэгээд л надад “Монголын цуутай нударган тулаанчид” хэмээх ном бичих санаа төрж, эрт урьдын түүхийг судалж, олон арван түүхч, эрдэмтэн мэргэд, тулааны урлагийн хүмүүстэй хүүрнэлдэж байсаар өдгөө дээрхи номынхоо нэг, хоёрдугаар дэвтрийг бичээд байна. Нээрээ ч эрт цагт алдарт Шаолинь сүмийн нударган тулаанчдыг “арчаад” өнгөрч байсан Монголын эрэмгий дайчдын үр сад нударган тулаанд гаргууд явсан болох нь түүхийн шарласан хуудас болон өвөг дээдсийн маань үлдээсэн домог ярианд тодорхой тусгагдсан байх ажээ. Монгол үндэстэн эртнээс цэргийн зохион байгуулалтанд шилжсэн хүчирхэг овог, аймгуудаас бүрдэж байсан бөгөөд чухамхүү тэр үеэс л гардан тулааны үндэс суурь тавигджээ. Аливаа дайн тулаан болон бусад үйлээр шалгарсан баатар цолтонгууд өөрийн үр хүүхэд болон овог, аймагтаа өөрийн эзэмшсэн зэвсэгтэй болон зэвсэггүй тулалдах сонгодог арга мэхүүдийг заан сургахыг үүргээ гэж үздэг бичигдээгүй хуультай байж. Ер нь Монгол үндэстний оршин тогтнож ирсэн, мөн нэгэн цагт дэлхийд хамгийн хүчирхэг их гүрнийг байгуулж чадаж байсаны нууц бол тун энгийн зүйл юм. Тэр нь гардан тулааны урлагийг гойд эзэмшсэн явдал байлаа. Монгол эр хүн хэрвээ 13 нас хүрсэн бол эр цэргийн дансанд албан ёсоор орж, харин 60 нас хүрмэгц цэргийн албанаас чөлөөлөгддөг байсан нь тухайн үеийн монгол хүний биеийн бойжилт болон өсөлт одоогийнхоос харьцангуй илүү байсаны тод жишээ юм. Эрт цагийн монгол цэргийн эрдэм нь байгаль шинжлэл, хүний биеийн бүтцийн ухаан, бодисын ухаан дээр суурилж байсан болохыг өнөө цагийн эрдэмтэд судлан тогтоосон байдаг. Зэвсэгийн эрдэм, уналгын эрдэм, биеийн эрдэм гэсэн гурван том салбар чиглэлтэй нэгэн цогц урлаг болон хөгжиж чадсаны үр дүнд монголчууд олон зууны турш хүчирхэг явж ирсэн түүхтэй. Харамсалтай нь эртний монголчуудын зэвсэгийн эрдмийн талаар өдгөө дэлхийд дуугарч байгаа хүн алга. Харин хятадууд кунфу, у-шу хийгээд Шаолинь сүмийнхээ 700 гаруй эрдмийн талаар дэлхийд шуугиулсан кино бүтээхийн сацуу зодооны урлагийн тухай мянга мянган ном хэвлүүлсэн байх аж. Сэлэмнээс өөр зэвсэггүй ганц хүн л бүхэл бүтэн хороо цэргийг хиаруулан устгаж, гал усан дээгүүр шувуу шиг нисэн дүүлж, сэлмээр ялаа шиг олон сумыг зад цохин хааж буйг бид телевизийн дэлгэцнээс олонтаа үзсэн. Өнөөгийн Хятадын уран бүтээлчид “Бид эрт цагт ийм агуу баатруудтай байсан. Тийм тулдаа л агуу их Хятад гүрэн өнөөг хүртэл хүч чадлаа хадгалж үлдсэн” гэх маягаар эрт цагийн тулааны урлагаа тун гайхалтай сурталчилдаг. Гэтэл нэгэн цагт энэ их гүрэн монголчуудын өлмий дор сөхрөн бөхийж байсан түүх бий. Учир нь Монголчууд тулааны эрдэмд гайхалтай нэвтэрсэн хүмүүс байв. Энэ талаар дэлхийд дуугарч чадаагүй ч Монголдоо дуугараад байдаг хэд хэдэн хүн бий. Тэдний нэг бол Монголын гардан тулааны холбооны тэргүүн С.Хаянгарваа юм. Энэ хүн зарим нэг улсын тулааны урлагийн эх үндсийг Монголоос үүдэлтэй гэж хэлсэн. Жишээ нь тэр “Дэлхийн олон оронд каратэ, таэквондо гэх мэт төрөл бүрийн нэртэй бие хамгаалах урлаг байдаг боловч энэ бүгдийн үүсэл гарал нь монголчуудын бие хамгаалах аргаас эхтэй” гэж бардам хэлдэг хүн. Ер нь Хүннүгийн хаан Модун Шаньюйгийн үеэс тулааны урлаг хөгжиж эхэлсэн гэж болно. Түүхээс харж байхад монгол гаралт эртний улсууд болох Сяньби, Кидан нарын үед тулааны урлаг хөгжиж байсан баримт байдаг. Ялангуяа сэлэм, жадаар байлдах урлаг бол Хятадтай хийх дайныг шийддэг байжээ. Харамсалтай нь талын нүүдэлчид бичиг соёлын дурсгалаа үргэлжийн дайн байлдааны явцад үгүй хийснээр өнөөгийн бидэнд тулааны урлагийн талаар дорвитой бүтээл үлдсэнгүй. Хятадууд буцаах буюу татах хүчийг анх нээж, үүнийгээ тулааны урлагт ашигласан гэж үздэг ч үүнийг анх хүннүчүүд нээсэн байдаг. Оросын нэрт эрдэмтэн Константин Циолковскийг орчин үеийн тийрэлтэт хөдөлгүүрийн эцэг гэж цоллодог. Циолковский завин дээрээс голын эрэг рүү цүнхтэй юмаа чулуудахад зав нь хойшоо бага зэрэг ухарсан, тэгээд л тийрэлтэт хөдөлгүүрийг анх санаачилсан гэх домог яриа байдаг. Гэхдээ 19-р зууны үед амьдарч асан Циолковскийгээс хамаагүй өмнө буцаах буюу татах хүчийг хүн төрөлхтөн аль хэдийн нээчихсэн байв. Наад захын жишээ гэхэд л үхэр буу. Гэвч үхэр буу гээчийг бий болохоос хамаагүй өмнө эртний хүннүчүүд “Татах хүч”-ийг ялан дийлсэн түүхтэй. Орчин үеийн нэрт эрдэмтэн Окладников үүнийг “Төв Азийн нум” гэж онцгойлон нэрлэсэн байх бөгөөд ухаандаа Хүннүгийн нумны ааг чадлыг их хаан Атиллын үед Европын хамгийн хүчирхэг цэрэгжсэн гүрэн болох Ромын импери бие дээрээ туршиж эмгэнэлтэйгээр “цоо цоо цохиулан” баталсаныг хэлж буй хэрэг. Үнэндээ ч хамгийн холч мэргэн зэвсэг нь дүүгүүр байсан ромын легионуудын хувьд хүннүчүүдийн нумны сум өнөөгийн тийрэлтэт миномёт шиг сүртэй, аюумшигтай зэвсэг байжээ. Тэгээд ч нэг жанжин нь “Аяа, энэ нүгэлт модон царцаахай” гэж дуу алдсаныг яруу найрагчид тэмдэглэн үлдээжээ. Хүннүгийн нум сум ийм л алдартай байсан бөгөөд ухаандаа орчин үеийн тийрэлтэт хөдөлгүүрийн эх үндсийг К.Циолковский биш эртний хүннүчүүд анх санаачилжээ. Үндэсний монгол тулааны урлаг нь Манай эриний өмнөх гуравдугаар зуунаас эхтэй юм байна. Үүнийг түүхэн талаас нь сонирхож үзэхэд Хүннү гүрний үед эмээлийнхээ бүүрэгнээс арван метр хэрийн урт нарийн жирэм сур уяад хоёр үзүүрт нь нойтон үлээсэн гүзээ, үхрийн давсагийг бэхлээд шогшоогоор юмуу, тойргоор давхих хооронд давсагийг ойж ирвэл хөлөөрөө, гүзээг нь гараараа цохьдог, мөн хар давхиагаар давхихад араас нь хөөж байгаа морьтон дуут, саран, гурвалжин хэлбэрийн зэвтэй сумаар харвадаг байж. Энэ нь монгол тулааны урлагийн эх суурь болсон байх бөгөөд 13-р зууны үед монгол цэргийн байлдах, тулалдах урлаг гаргууд сайн байсан нь үүнтэй холбоотой. Чингисийн үед цэргийн, морины уналгын, биеийн эрдэм гэх мэт олон төрөл байж. Тэгээд мөнхүү тулааны урлагаа үр хойчдоо зааж сургах бөгөөд Тэмүүжин, Хасар, Бэлгүтэй нар Ононгийн шугуйд юуны төлөө яах гэж харваж намнах эрдэмд боловсорч байсныг санахад л хангалттай. 1239 онд Гүюг хааны дэргэд жад цэрэг буюу тусгай цэргийн хороо байгуулагдаж байжээ. Тэдгээр нь Хүннүгийн үеэс өвлөгдсөн харвах, намнах, хатгах, цавчих эрдэмд төгс боловсорсон эрчүүд байсан бөгөөд тухайн үедээ 3000 орчим хүнтэй байсан аж. 1242 онд Бат хааны гучин мянган цэрэг Лигниц хотын дэргэд Европт тухайн үедээ хамгийн шилдэгт тооцогдож байсан Тевтоны ордны 80 мянган рыцарийг хиар цохьсон гэдэг билээ. Европын шилдэг рыцариудыг ийнхүү бут цохисон нь монголчуудын цэрэг зэвсэг, тулааны урлаг ямар агуу байсныг илтгэнэ. Мөн Арабын ертөнцийг байлдан дагуулсан Хүлэг хааны үед “Нохой цэрэг” гээч нь монгол цэргийн ялалтын нууц түлхүүр болж, Өрнөдийн ван, жанжинуудын зүрхэнд орж байжээ. “Нохой-цэрэг” нь болбоос хүйтэн усанд биеэ шилгээж норгоод нарийн элс, наалдмаг сайтай шавар шавхаагт хэдэнтээ хөрвөөж, мөнхүү үйлдлээ олон хоног давтах бөгөөд эцэст нь яг л хуягласан бодон лугаа зузаан арьстай болж, тэр нь суманд үл ажрах хуяг бамбай болж төгөлдөржинө. Тийм бөгөөс хуягласан “Нохой-цэрэг”-ийн ганц амин газар болох нүдийг нь олж хатгахгүй л бол дийлдэшгүй. Монгол цэргүүд энэхүү дийлдэшгүй чанараа Миссирийн дайнд бахдалтайяа харуулж, хожим Перс-Түрэгийн “Огуз-наме” хэмээх туульсын баатар болж, “Харвасан суманд үхдэггүй, ширвэсэн сэлмэнд өртдөггүй, хачин ер бусын, шилмэл нохой-цэргүүд” гэж дуурсагдах болтолоо тэмцэлдсэн юм. Энэ тухай би саяхан “Төрт ёс-Хаадын сан”-гаас зарласан түүхэн зохиолын уралдаанд тэргүүн байр эзэлсэн “Айн Жалудын цавчилдаан” хэмээх бүтээлдээ бас тусгасан. Тал нутгаас Өрнөдөд зорьж очсон монгол цэргүүд дайн тулаанд үхэх буюу сэхэхийг чухамхүү тэнгэрийн таалал гэж үзэх тул хацрыг нь жадлан байвч харсан нүдээ цавчихгүй, хар цусаа урсган байвч харьж огт буцахгүй. Хязгааргүй талын дунд мэндэлсэн монгол эрсийн мөрөөдөл үргэлж ертөнц адил задгай. Ер нь эртний монголчууд Манжийн халдан түрэмгийлэл хүртэл тулааны эрдэм чадлаар гаргууд байжээ. Харин Манжийн дарлалын хоёр зуун жилийн дотор өвөг дээдсийн маань тулааны урлагийн гайхамшигт өв сан тасран алга болжээ. Манж нар монгол эрчүүдийн дийлэнх хэсгийг лам болгож, үүний улмаас монгол эр хүний цэргийн эрдэм үгүй болох тийшээ хандсан байдаг. Тэгэхээр дайчин чанар нь алдагдана биз. Гэсэн ч монгол тулааны эрдэм, арга техник лам нар луу эргээд шилжиж, тэдний дунд нударган зодоон, хүрээ зодоон гэх мэтээр дахин хөгжиж, манай сүм хийдүүдэд өөрийн гэсэн өвөрмөц зодооны урлаг болох “Банди зодоон” түүхийн явцад үүссэн байдаг. Ухаандаа монгол гар зодооныг даяанч лам, бадарчин, шилийн сайн эрчүүд гэх мэт хатуухан заяа төөрөгтэй ганцаардмал хүмүүс анх сэдэж, өөр өөрийнхөө ур чадварт тохируулан бие хамгаалах зорилгоор хэрэглэж, тэр нь цаг хугацааны эргэлтэнд улам төгөлдөржсөн байх жишээтэй. Ингэж тэд эртний цөс ихт монголчуудын тулааны урлагийг зохих хэмжээнд үргэлжлүүлж явсан байх аж. Ардын хувьсгалаас өмнө Түвд, Лхас руу мөргөл үйлдэхээр яваа лам, бадарчингууд зам зуурын хүрээ хийдийн зодоончидтой гар зөрүүлэн өөрийнхөө бэлтгэл сургуулийг шалгадаг байжээ. Тэд зөвхөн гар зөрөлцөөд зогсохгүй хавчиг үүргэвчиндээ хүхрийг шар тосонд холин тусгай бэлтгэсэн мод юмуу, эсгий гадартай тэсрэх зүйлийг хийдэг байж. Тэгээд үүнийгээ чоно дагасан үед цэнэглэж хэрэглэх, зодоонд мөргөх зэргээр ашигладаг байсан байна. Бадарчин лам нартай зэрэгцээд 1860-аад оны үеэс хүрээнд халхын цуутай зодоончид нэгдэж Манжийн ноёд ихэсийн эд хөрөнгийг дээрэмддэг “Нууц бүлгэм” байгуулж байсан байна. Уг бүлгэмд Баруун хүрээний “Дүүгүүр” Зодов, Эрдэнэзуугийн “Том гар” Бат-Очир, Их шавийн бадарчин “Хонхор” Лодон, Сайн ноён ханы шилийн сайн эр “Мөр” Дэндэв, Баруун хүрээний Чойжоо маарамба, Засагт ханы шилийн сайн эр Магван, Зүүн хүрээний “Ганц хөлт” Дугар, “Солгой” Нацаг гэх мэт халхын цуутай зодоончид багтдаг байжээ. Тухайн үед эдгээр эрчүүд Вангийн хошууны, Гөрөөчний хошууны бүлгэм гэж хоёр тасарч нэг нь Богдын хүрээнд, нөгөө нь хилийн чанадад гэх маягаар ээлжлэн үйл ажиллагаагаа явуулдаг байсан баримт байдаг. Зүүн хүрээний “Ганц хөлт” Дугар гэдэг нь зүүн хөлөн дээрээ дэгэнцээд баруун хөлөөрөө гайхалтай өшиглөдөг хүн байж. Нэг удаа Дугар Хүрээний хэдэн банди нарын хамт арван ханатай том гэр барихаар ханыг нь тавьж байтал нэг банди “Дугар ч хөлөөрөө хүний эрүүг алдахгүй өшиглөдөг хүн дээ. Харин энэ арван ханатын хананы бүх толгойг хөлөөрөө тоолж чадах болов уу даа” гэж басчээ. Үүнийг сонссон Дугар үг дуугүй дээлийнхээ хормойг шуугаад монгол гуталтай баруун хөлөө толгойныхоо тушаа өргөөд хатавчнаас эхлэн хананы толгойг хөлөөрөө тоолж эхэлжээ. Үүнийг үзэхээр олон ч хүн цугларч. Дугар нэг ч удаа хөлөө буулгалгүй бүх хананы толгойг булга өшиглөж дуусахад тэнд байсан хүмүүс шагширч байсан гэдэг. 1910-аад оны үед халхын тэргүүн зодоончоор Сийлэнбүүвэй хэмээх эр тодорч байсан тухай түүхийн зарим нэг эх сурвалжид тэмдэглэжээ. Ингэж түүхэнд тэмдэглэгдэхийг бодоход Сийлэнбүүвэй нь аргагүй сайн зодоонч байсан төдийгүй тухайн цагийн засаг ноёд, лам хувилгаад нударган зодооныг бөх барилдахтай адил хэмжээнд үзэж сонирхдог, улмаар спортын нэгэн төрөл мэтээр үздэг байсан нь илт. Нэг удаа Вангийн хошууны, Гөрөөчний хошууны бүлгэмийнхэн нутаг булаацалдан нэлээд дуулиантай зодоон хийжээ. Олон эрчүүд ойр хавийн айлуудын хонины хашааны шургаагийг барьж зодолдсон бөгөөд тэр хавийн айлуудын хонины хашааг бүгдийг нь хугартал нанчилджээ. Уг зодоонд гурван эрийн гэзэгтэй хуйх хуу цохигдсон гэдэг. Бүтэн өдөр болсон дээрхи зодоон дуусахад дараагаар нь хоёр хошууны эрчүүл “Эвлэрсэний найр” гээчийг хийж гурван өдөр, гурван шөнө хөл толгойгүй найрлаж байсан гэдэг. Энэхүү сүрлэг зодоонд Халхын цуутай зодоончид бүгд оролцсон бөгөөд тэднийг ингэж нэгдсэний дараа бүгдийг нь Сийлэнбүүвэй захирах болжээ. Халхын тэргүүн зодоонч Сийлэнбүүвэй 1910-аад оны үед Богдын хүрээний манлай зодоончдын хоншоорыг зад өшиглөөд нэрд гарсан байна. Тиймээс түүнийг аливаа зодоонд оролцуулахаас айж, бүгд түүний удирдлаган дор захирагдах болсон гэдэг. Мөн тухайн үед Сүрэн гүний хошууны “Хар” Найдан гэгч эр “Арван гүзээний зодоон” гэгчид шилдэгээр шалгарч байжээ. Гоц сайн бэлтгэлтэй нударган зодоончийг шалгаруулахдаа 8-10 хонины хийлж хатаасан гүзээг хөөдөж гэрийн тоононоос зүүнэ. Тэгээд бэлтгэлээ шалгуулах хүнийг тод өнгийн дээл өмсүүлэн дасгал сургууль хийлгэхэд дээлээ хөөдөлгүй гарч ирвэл тэр сайн зодоонч гэж хэлэгдэх жишээтэй. Энэ нь олон хүнтэй зэрэг нударгалцахад хэрэгтэй дасгал болдог байв. “Хар” Найдан “Арван гүзээний зодоон”-д тэргүүлэгч болоод зогсохгүй хунз цайн дээр мөрийтэй зогсоод нэг байрнаасаа удаан тэвэг өшиглөөд ялдаг байсан бөгөөд ингэж тэвэг өшиглөх нь хөлөөрөө өшиглөх сургалт болдог байж. Мөн тэр гарынхаа эв, хурд, хүчийг сорьж үхрийн сээрний ясыг хуга цохидог байжээ. Харин Ардын хувьсгал ялан мандсаны дараа хүрээ хийдийн лам нарын гардан тулаан хумигдсан байдаг. Тэгэхдээ энэхүү эрдмийг гуч, дөчөөд оны үед Дотоод яамны чекистүүд их, бага хэлбэрээр өвлөн авч Хятад, Японы хорлон сүйтгэгч, тагнуул туршуулуудтай тэмцэлдэж явсан байх аж. Ингэхээс ч өөр арга байсангүй. Яагаад гэвэл хятад, япончууд бол гардан тулаанд эртнээс мэргэшсэн улс. Японы захын нэг самурай гэхэд л дор хаяхад айкидо, карате, жүдо, кудо зэргийнхээ аль нэгийг хийж чаддаг байжээ. Эрт цагт монгол цэргийн эрдэм буюу үндэсний тулааны урлаг нь цэвэр дайн тулаан, зэвсэгийн шинж чанарыг агуулж байсан бол орчин үеийн тулааны урлаг нь өнөөгийн нийгэм болон монгол хүний бие бялдар, зан онцлогт тохирсон, дэлхийн бие хамгаалах урлагийн төрлүүдээс ялгагдахуйц өвөрмөц мэх, техник, онол, өмсгөл, зэвсэг, ёс жаягтай мэргэжлийн болон сонирхогчийн хоёр чиглэлээр хөгжиж байна. Монголчууд сүүлийн жилүүдэд жудо, бокс, буудлагын төрлөөр олимпийн медаль хүртлээ. Энэ чинь тэр чигээрээ тулааны урлаг. Энэ бол эрт цагийн цөс ихт өвөг дээдсийн маань бидэнд үлдээсэн тулааны урлагийн өв эх эрдэм. Энэ их эрдэм чадлыг сүүлийн жилүүдэд манай олон арван гардан тулаанч дэлхий дахинд мэдрүүлж чадлаа. Жишээ нь мэргэжлийн боксын дэлхийн аварга Чой. Цэвээнпүрэв, “Чингисийн цавчилт” хэмээх алдрыг хүртсэн Ж.Нарантунгалаг, “Хар салхи” хочит Ц.Амарбаясгалан, каратэгийн дэлхийн аварга цолыг хэд хэдэн удаа хүртсэн Д.Бямбадорж нар тив, дэлхийд нэр алдараа дуурсгав. Мөн өдгөө энхийг сахиулагч манай цэрэг дайчид эртний монгол дайчдын агуу сүр хүч, тэсвэр хатуужил, эр зоригийг гадаад ертөнцөд харуулсаар байна. Энд ганцхэн жишээ хэлье. Өнгөрсөн жил Афгинастан улсад үүрэг гүйцэтгэж байсан Олон үндэстнүүдийн цэргийн багуудын дунд цэргийн ур чадварын тэмцээн болжээ. Энэхүү тэмцээнд оролцогчид хоёр хоёроороо нэг баг болж таван км гүйж дүүжинд жаран удаа, гар дээрээ 230 удаа суниагаад 16 кг ачаатайгаар дахиад таван км гүйж дүүжинд жаран удаа, гар дээрээ 230 удаа суниана. Тэгээд дахин таван км гүйж барианд орсоноор тэмцээн өндөрлөнө. Энэ тэмцээн нь эр цэргийн хүч чадал, тэсвэр тэвчээр, авхаалж самбааг сорьсон хүнд даалгавартай гэдгээрээ олон орны цэргийн албан хаагчдын дунд алдартай юм байна. Ерөнхийдөө энэ тэмцээнд оролцсон олон үндэстэний цэргийн багууд хамаг л хар хөлсөө цувуулж, шар махтайгаа хатдаг ажээ. Дэлхийд алдартай гэгддэг Америкийн тэнгисийн явган цэргүүд хүртэл энэхүү хүнд хэцүү тэмцээнд тамираа шавхаж, сөхөрч унадаг юм байх. Тэгтэл Афганистанд алба хааж буй Чингисийн удамт монгол дайчид өнгөрсөн жил энэ тэмцээнд оролцоод, дэлхийн талыг эзлэн тойгтоныг сөхрүүлж, толгойтныг бөхийлгөж явсан эцэг өвгөдийнхөө овсгоо самбаа, тэсвэр тэвчээрийг өнөө хэр нь өвлөж яваа шүү гэдгээ яруу тодоор харуулжээ. Уг тэмцээнд Монгол улсын цэргийн багийг төлөөлж 68 хүнтэй есөн баг оролцжээ. Тэгтэл 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7-р байр болон 9-р байрыг манай баг эзэлж, харин 8-р байрыг Америкийг төлөөлж оролцсон тэнгисийн явган цэргийн баг эзэлжээ. Бусад орны багууд байр ч үгүй хоосон хоцорчээ. Холливудын уран сайхны кинонуудад өөрсдийгөө хэнд ч дийлдэшгүй “төмөр цэрэг” мэтээр харуулаад байдаг Америкийн алдар цуут тэнгисийн цэргүүд ийнхүү Азийн цээжнээс аажуу уужуухан хөдөлсөн монгол цэргүүдийг гүйцэж түрүүлэх гэж араас нь амь тэмцэн гүйж, хар хөлсөө цувуулаад цувуулаад барсангүй. Ингэж манай дайчид Монгол гэж агуу дайчин ард түмэн Азийн цээжинд байдгийг дэлхий дахинд мэдрүүлж өгч чадсанаар уг тэмцээний дараа гадныхан, тэр тусмаа Америкийн цэргүүд өөрсдийн фейсбүүк болон тветтер хуудсандаа “Монгол цэрэг та нар чадлаа. Үнэхээр гайхалтай. Та нар биднийг алмайрууллаа. Талын хүчирхэг баатруудаар бахархаж байна” гэх мэтээр биширсэн сэтгэлээ илэрхийлж байсан юм. Энэхүү гайхам явдал Монголын үндэсний тулааны уламжлал, шинэчлэл биш гэж үү?
    Би илтгэлээ алдарт Брюс Ли-гийн хэлсэн үгээр эхэлсэн. Одоо харин Брюс Ли-гийн хэлсэн үгээр дуусгая.
    Брюс Ли “Мөрөн голын сайн эрчүүд”-ээс хэдэн хувь давж гарахын тулд дэлхийн бүхий л зодооны урлагтай холбоотой 2000 гаруй номыг цуглуулан судалж байжээ. Тэрбээр Житкундогийн дүрэм боловсруулахын зэрэгцээ эртний Шаолины сүм, Хятадын мөрөн голын цуутай эрсийн зэвсэгийн эрдмийн тухай өөрийн бодлыг бичиж байв. Уг номондоо Азийн У-шу, Карате, Кунфу, Айкидо, Жүшүними, Таеквондо гээд бүхий л төрлийн зодооны арга техникийн давуу, сул талуудыг тодорхойлжээ. Мөн Хятадын Кунфугийн урлаг үеэс үед доройтон суларч байгаа тухай, 800 жилийн өмнө мөрөн голын сайн эрс болгоны эзэмшиж чаддаг байсан дотоод хүч, амьсгалын хий зэрэг нууц эрдмүүд бараг үгүй болсон тухай, тэдгээрээс зөвхөн хөнгөний тамиртай цөөхөн мастерууд л Хятадад үлдсэн тухай, Кунфугийн эрдмийг цорын ганц итгэлтэй хүндээ уламжлуулан үлдээдэг эртний ганц ёсыг шүүмжлэн бичсэн байв. Энэхүү нэг хүнээр дамжих уламжлал нь эрт цагийн төгс эрдмийг улам бүр алга болгоход хүргэж байна хэмээн тэр үзэж байлаа. Уг номонд нэгэн сонирхолтой хэсэг байгаа нь монголчуудын тулалдах урлаг, зэвсэгийн эрдмийн тухай бичсэн бүлэг юм. Брюс Ли монголчуудын түүхийг нэвт сайн мэдэж байжээ. 1227-1282 оны хооронд яагаад нүүдэлчин, зэрлэг удмын монголчууд Хан, Тан, Алтан улсыг тэр чигээр нь эзлэн авч чадсан бэ? гэдэг асуулт түүний сонирхолыг ихэд татжээ. Учир нь тухайн үед Шаолинь сүмийн нэр хүнд гурван мөрнөөр цуурайтаж байсан гэдэг. Тиймээс Брюс Ли “Сүмийн оройд үсрээд гарчихдаг хөнгөний тамиртай сайн эрс, дотоод хүчээрээ зайнаас хүний ташаан дахь илдийг суга татдаг мастерууд Хятад орноор хөлхөлдөн байсан хэрнээ яагаад нүүдэлчин монголчуудыг ялан дийлж чадсангүй вэ?” гэж уурсан бичиж байжээ. Ухаандаа монголчуудыг Хан, Тан, Алтан улсыг эрхшээлдээ оруулж байх тэр үед Хятадад нударган зодоон хийгээд зэвсэгийн эрдэм ид оргилдоо хүрч цэцэглэн хөгжиж байсан аж. Гэтэл зэрлэг бүдүүлэг гэгдэх нүүдэлчин аймгууд тэр бүх эрдмийг төрүүлж гаргасан ард түмнийг уландаа гишгэн боолчилж орхисон нь Брюс Ли-гийн сонирхолыг зүй ёсоор татжээ. Тиймээс Брюс Ли “Монголчуудын тулалдах урлаг, зэвсэгийн эрдэм Шаолинь сүмийн 316 эрдэмээс давуу байсан гэж үү?” хэмээн гайхан биширч байжээ.

    АНХААРАЛ ТАВЬСАН ТА БҮХЭНД БАЯРЛАЛАА.

  • Итгэл

    Нэгэн удаа их сургуулийн профессор оюутандаа асуулт тавилаа

    Профессор: Бурхан сайн уу?
    Оюутан: тиймээ.
    Профессор: Сатан сайн уу?
    Оюутан: Үгүй ээ.
    … Профессор: Тэр үнэн.. харин энэ дэлхий дээр ертөнцөд гай зовлон байдаг уу?
    Оюутан: Тийм ээ.
    Профессор: Гай зовлон хаа сайгүй тохиолдож байдаг тийм үү? Тэгээд Бурхан бүхнийг бүтээсэн гэдэг биз дэ?
    Оюутан: Тиймээ.
    Профессор: Хэн тэр гай зовлонг бүтээсэн юм бэ?
    Оюутан: …….
    Профессор: энэ дэлхий дээр гаж буруу үзэгдэл, дээрэнгүй ёс журам, өвчин зовлон, харанхуй бүдүүлэг ёс бүгд оршин байдаг биз дээ?
    Оюутан: Тиймээ эрхэмээ.
    Профессор: Тэгээд хэн энэ бүхнийг бүтээсэн болж таарч байна вэ?
    Оюутан: ……
    Профессор: Эргэн тойрныхоо ертөнцийг танин мэдэх 5 мэдрэмж хүнд байдаг гэж шинжлэх ухаан нотолдог. Хүү минь чи хэзээ нэгэнтэй Бурханыг харсан уу?
    Оюутан: Үгүээ эрхэмээ…
    Профессор: Хүү минь чи Бурханы дуу холойг хэзээ нэгэнтэй сонсож байв уу ? бидэнд хэлээд өгдөө…
    Оюутан: Үгүйээ эрхэмээ.
    Профессор: Чи хэзээ нэгэнтэй Бурханыг мэдэрч үзсэн үү? Түүнийг амсаж ч юм уу үнэрлэж үзсэн үү?
    Оюутан: Үгүй байх гэж айж байна эрхэмээ.
    Профессор: Ийм байж Түүнд итгэсэн хэвээр байгаа юм уу?
    Оюутан: Тиймээ.
    Профессор: саяны баримтууд дээр тулгуурлан дүгнэлт хийх юм бол Бурхан байхгүй гэж шиншлэх ухаан нотолж чадна. Чамд үүнийг эсэргүйцэх ямар нэгэн баталгаа байна уу?
    Оюутан: Үгүйээ профессораа надад зөвхөн итгэл л байна.
    Профессор: Яг зүүтэй. Энэ Итгэл гэдэг чинь шинжлэх ухаанд ноцтой асуудал учруулж байдаг юм.
    Оюутан: Профессораа хүйтэн байдаг уу?
    Профессор: ямар хачин асуулт вэ? Мэдээж хэрэг хүйтэн байдаг чи хэзээч даарч үзээгүй юм уу?
    “ залуугийн асуусан асуултыг сонссон оюутнууд нир хийтэл инээлдэв”
    Оюутан: Эрхэмээ бодит байдал дээр хүйтэн гэж байдагүй юм. Хүйтэн гэж бидний үзэж байгаа үзэгдлийг физикийн хулийн дагуу авч үзэхэд хүйтэн гэдэг ойлголт нь бодит байдал дээр дулаан байхгүйг л тодорхойлж байгаа юм. Хүнийг болон өөр ямарваа нэгэн эд зүйлийг судлахдаа тэдгээрт эрчим хүч байгаа эсэхийг болон тэдгээрийн эрчим хүч дамжуулах чадварыг судалдаг. Фаренгетийн дагуу -460 хэмийг туйлийн тэг гэж тооцдог бөгөөд үүний дагуу – 460 хэмд ямарч дулаан байхгүй гэж тооцдог юм байна..Хүйтэн гэж бодитоор байхгүй. Дулаан байхгүйг мэдрэх мэдрэмжээ бид тэгэж нэрэлсэн юм.
    “танхим чимээгүй болов”
    Оюутан: Харанхуй байдаг уу?
    Профессор: Мэдээч байдаг, шөнө гэдэг нь харанхуй байхгүй бол юу болж таарах вэ?
    Оюутан: Эрхэмээ та дахиад л буруу яриж байна. Харанхуй гэж байдаггүй харанхуй гэдэг нь гэрэл байхгүйг л хэлдэг. Бид гэрлийг судалж болно харин харанхуйг судалж болохгүй. Бид Ньютоны хулийг ашиглан гэрлийн хурд гэрлийн долгионы уртыг хэмжиж болно харин харанхуйг хэмжих боломжгүй. Жирийн гэрэлийн туяа харанхуй ертөнцөд нэвтрэн орж ирэн ертөнцийг гэрэлтүүлж чадна. Ямар нэгэн орон зай хэр зэрэг харанхуй байна гэдгийг та хэрхэн хэмжих вэ? Үүний тулд та гэрлийн хүчин чадал тухайн орон зайд хэр зэрэг их байна эсэхийг хэмжинэ биз дээ? Тийм биш гэж үү? Тиймээс харанхуй гэдаг ойлголт нь хүмүүсийн гэрэл байхгүйг тодорхойлох гэж гаргасан ойлголт юм. Харин одоо эрхэмээ та хэлээч үхэл гэж байдаг уу?
    Профессор: Мэдээч байдаг. Амьдрал байдаг мөн түүний нөгөө тал болох үхэл гэж байдаг.
    Оюутан: Профессороо та дахиад буруу байна. Үхэл гэдэг нь амьдралын нөгөө тал нь биш харин амьдрал байхгүйг тодорхойлж байгаа үг юм. Таны шинжлэх ухааны баталгаанд маш том ангал үүслээ дээ.
    Профессор: Залуу минь та үүгэрээ юу хэлэх гээд байна?
    Оюутан: Профессороо та оюутанууддаа хүн сармагчингаас үйссэн гэж заагаад байдаг. Та тэр хувьсалийг өөрийнхөө нүдээр харж үзсэн юм уу?
    Яриа хааш эргэж байгааг гадарлан дрофессор толгой сэгсрэн инээмсгэлж зогсов.
    Оюутан: Энэ үйл явцыг хэн ч өөрийн нүдээр харагүй болохоор таныг эрдэмтэн гэхээс илүүтэй лам гэмээр юм байна.
    “танхим дүүрэн инээд дэгдэв”
    Оюутан: За одоо энд байгаа хүмүүсээс профессорын уураг тархийг харсан юм уу, барьж сонсож үнэртэж үзсэн хүн байна уу?
    Оюутнууд инээлдсээр байлаа.
    Оюутан: Хэнч тэгээгүй бололтой тийм болохоор шинжлэх ухааны баримтан дээр тулгуурлан дүгнэлт гаргахад профессорт уураг тарихи байхгүй гэсэн дүгнэлт гарч байна. Таныг хүндэлж яавдаг ч бид таны зааж сургаж байгаа зүйлд хэрхэн үнэмшиж болох вэ?
    Танхим чив чимээгүй боллоо.
    Профессор: Би бодохдоо та нар зүгээр л надад итгэх хэрэгтэй байх.
    Оюутан: Яг тийм… Бурхан хүн хоёрыг холбож байдаг цорын ганц зам бол Итгэл юм.
    Профессор суудалдаа суув.
    Тэр оюутныг Albert Einstein гэдэг байв..

  • Асуудлаа яаж хурдан, зөв шийдэх вэ?

    Яаж хүчирхэг болох вэ? гэдэг асуултыг надаас их асуудаг. Миний хувьд өөрт тохиолдсон асуудал бэрхшээлээ хэр их шийдвэрлэнэ тэр хэмжээгээрээ хүчирхэг болно гэж боддог. Хэрвээ асуудал бэрхшээлээсээ айгаад, тойроод яваад байх юм бол бид хэзээ ч тэр асуудал бэрхшээлийг давж чаддаг хүн болж чадахгүй.

    “Асуудал бэрхшээл биднийг хөгжүүлдэг.”

    Тиймээс өнөөдрийнхөө бичлэг дээр асуудал бэрхшээлээ яаж хурдан, зөв шийдэх тухай бичлээ.

    1. Асуудал болгонд шийдэл бий гэдэгт итгэх.

    2. Өөрийгөө аль болох тайван байлгах. Санаа зовсон, сэтгэл түгшсэн үед хүний сэтгэн бодох чадвар их муу байдаг.

    3. Асуудлыг байгаагаар нь шударгаар, эрүүл ухаанаар, ийм тийм гэж алагчлахгүйгээр авч үзэх.

    4. Асуудлаа цаасан дээр бичих.

    Цаасан дээр бичсэнээр асуудал бэрхшээлээ бодохын хажуугаар харах болно. Харж чадна гэдэг маш чухал.

    Тиймээс болохгүй бүтэхгүй байгаа зүйлээ цаасан дээр буулгаснаар болж бүтэх аргыг олж харна. Маш гайхамшигтай.

    Хэрвээ танд ямар нэгэн асуудал байгаа бол өнөөдөр түүнийгээ цаасан дээр буулгаарай. Хувийн асуудал, бизнестэй холбоотой асуудал, гэр бүлийн, санхүүгийн асуудал гээд л бүх асуудлаа цаг гаргаж байгаад бичээрэй. Ингэж чадвал та асуудлаа хурдан, зөв шийдэх болно.

    АМЖИЛТЫН ТАРНИ

    Асуудлаа шийдэх гайхамшигтай олон санаа надад байнга төрдөг.

    ХҮС. ХИЙ. ХҮР.

    ТАНЫ АМЖИЛТЫН ТӨЛӨӨ

    ©Ука Төмөр

  • Анкет, СиВи- CV ний загвар хэрэгтэй бол татаад аваарай

    CV- г бичихдээ зөвхөн ажил олгогчид зориулж бичих биш, өөртөө зориулж бичээрэй. Өөрийгөө үнэлж дүгнэхдээ бас ашиглаарай. Ер нь нэг сайн СV бэлтгээд тавьсан байхад хэзээд хэрэг болно. CV- гээ жил бүр уншиж танилцаж сайжруулж байгаарай.

    АНКЕТ- СиВи- CV загвар by YARU

  • Археологич Д.Эрдэнэбаатар: Хүннүгийн хаадын булш Монголд л бий

    Жак Уэтерфордын нэрэмжит 2011 оны тусгай шагнал” 1. “Гол мод -2” археологийн судалгаа

    Улаанбаатар их сургуулийн Археологийн тэнхимийн эрхлэгч, профессор, археологич Д.Эрдэнэбаатараар ахлуулсан эрдэмтэн, судлаач, багш оюутнууд Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийн нутаг Балгасын тал хэмээх газар орших Гол мод нэртэй Хүннүгийн хаадын булш бүхий газрыг шинээр илрүүлэн олж, Хүннүгийн хааны булш олсноо зарласан. Архангай аймгийн Хайрхан сумын Хүнүй голын хөндийд Гол модны Хүннүгийн хаадын булштай газартай ижил нэртэй, дурсгалын хувьд ч ижил байгааг анзаарч түүхэн дурсгалтай ижил газраас ялгахын тулд “Гол мод-2” хэмээн нэрлэжээ. Археологийн судалгааны үр дүн Монгол орны хүрэл зэвсгийн үеийн түүхийн он цагийг, өмнөх судалгааны үр дүнгээс 1000-1500 жилээр урагшлуулан “Чемурчекийн соёл”, Мөнххайрханы соёл”, “Тэвшийн соёл” зэрэг монгол нутагт хүрэл зэвсгийн эрт болон дунд үед амьдарч байсан овог аймгуудын үлдээсэн дурсгалуудыг шинээр илрүүлэн олжээ. Хүннүгийн их хааны булшны малтлага судалгааны үр дүн бол түүхэндээ анх удаа монголчууд гадны тусламжгүйгээр бие даан бүрэн цогцолбороор дагуул булш болон тахилын байгууламжийн хамт малтан шинжилсэн. Хүннүгийн их хааны булш хэмжээний хувьд ч тэр, малтлага судалгааны ажлын үргэлжилсэн цаг хугацаа, оруулсан хөрөнгө оруулалт, ажилласан хүний тоо, илрэн олдсон археологийн эд өлгийн дурсгал зэргээрээ олон дээд амжилтыг тогтоожээ

    Түүнтэй хийсэн ярилцлагаас хүргэе.
    Д.Эрдэнэбаатар: Хүннүгийн хаадын булш Монголд л бий

    “Би чамд маш сонин зүйл үзүүлье” гэж хэлэхдээ түүний нүд илт сэргэв. Шүүгээнээсээ нандигнан боосон эд гаргаж ирээд “Энэ юу вэ. Таа даа” гэлээ. “Мэдэхгүй” гэтэл алчуурыг яарангуй задалж, дотроос нь шилэн аяга гаргаж ирэв. Бидний хэрэглэдэг аяганаас ялгах аргагүй юм. Гэвч энэ нь археологич Д.Эрдэнэбаатарын хувьд хамгийн үнэтэй олдворуудынх нь нэг аж. Торгоны их зам Монгол орныг их хөлийн газар болгосон өнө эрт цагт араб, персүүдийн урласан шилэн аягыг тэрбээр олжээ. Үүнийгээ “Дэлхийд шуугиулах ховор олдвор” хэмээсэн археологич, профессор Д.Эрдэнэбаатар бидэнд сонирхолтой зүйл олныг дэлгэсэн юм.

    -Зорилго нэгт нөхөд тань таныг “Хүрэл зэвсэг, Хүннү судлаач” хэмээдэг юм билээ. Хүннүчүүд ер нь хаанаас ирсэн хүмүүс вэ?
    -Шинжлэх ухаанд хоёр янзын таамаглал байдаг. Эхнийх нь хүннүчүүдийг Ордосоос нүүдэллэн ирсэн. Харин дараагийнх нь “Хүннүчүүд угаас Монгол нутагт аж төрж байсан уугуул ард түмэн” гэсэн санал юм. Судлаачийн хувьд би хүннүчүүдийг Ордосоос хойш чиглэн нүүдэллэж, Монголд ирсэн гэдгийг байж болох хувилбар юм болов уу гэж боддог. Хэдийгээр Ордос Хятадын нутагт оршдог боловч тухайн цагтаа нэг л бүс нутаг байсан. Тэгээд ч улс төр, эдийн засгийн гол төв нь Монгол байсан гэдэгтэй маргах аргагүй. Үүнийг нотлох зүйл олон бий. Хүннүгийн үеийн язгууртнуудын булшны дийлэнх нь манай улсын нутаг дэвсгэрт байдаг. Цөөн хэсэг нь ОХУ-ын Буриадын нутагт байгаа. Гэхдээ энэ бол “Монголын хилээс гадна” гэсэн үг биш. Тухайн үед Хүннүгийн газар нутаг Байгаль нуурын хойд хэсэг хүртэл үргэлжилж байсан. Тиймээс хүннүчүүд монголчуудын өвөг дээдэс яах аргагүй мөн.

    -Судалгааны явцад зарим зүйл нь илт зөрчилдөж, сэтгэлийг тань гонсойлгосон зүйл байдаг уу. Аж байдлын хувьд биднээс огт өөр соёл, заншилтай байсан бол яана?
    -Тийм зүйл байхгүй. Хүннүчүүд бидний өвөг байсныг нотлох маш олон зүйл бий. Тэд мал аж ахуйг голлон эрхэлдэг байсан. Үүнээс улбаалж, тэдний ахуй амьдралаа хөтөлж байгаа нь өдгөөгийн монголчуудынхтай үндсэндээ ижил юм. Би олон баримтаар нотолж чадна шүү. Хүннүгийн түүхийг бид эртний Хятадын түүхэн сурвалжийн мэдээ, Монгол нутагт малтан шинжилж буй археологийн дурсгалууд дээр тулгуурлан судалдаг. Энгийн жишээ хэлье л дээ. Хятадын түүхэн сурвалжуудад “Умардын нүүдэлчид мал шигээ бүдүүлэг. Тэд өвсний соргог, усны тунгалгийг даган нүүдэллэнэ. Чингэхдээ малынхаа арьсыг гадагш нь харуулж өмсөөд явдаг” гэж өгүүлсэн байдаг.

    -Үнэхээр тийм байсан юм уу?
    -Нэг соёлыг нөгөө өнцгөөс харж байгаа нь тэр л дээ. Үстэй дээлтэй хүнийг малынхаа арьсыг нөмөрчихсөн явж байна гэсэн л санаа юм. Өнөөгийн монголчууд хонь, ямааныхаа арьсыг хэрхэн элдэж, дах, дэгтийгээ хийж өмсдөг билээ дээ. Энэ соёлыг ойлгохгүй хүн бол “Малынхаа арьсыг нөмөрчихөж” л гэж хэлнэ. Бид ч ялгаагүй. Хятадын газар тариалан эрхлэх соёлыг ойлгохгүй байж “Хятадууд газар ухахаас өөрийг мэдэхгүй” гэж муулбал ард түмнийг нь доромжилсон хэрэг болно. Үүнтэй адил эртний Хятадын сурвалж бичигт муучилж, ойлгохгүй зүйлээ гайхаж бичжээ.

    -Яагаад гайхсан гэж?
    -“Хүннүчүүдийн дуулах нь чоно улих мэт” гэсэн байгаа юм. Үнэхээр ч нүүдэлчдийн соёлыг ойлгохгүй хүнд чоно ульсан мэт сонсогдож магадгүй. Гэтэл бидний ахуй амьдралд хамгийн түгээмэл байдаг уртын дууны өнгө аяс тэр үед байсан л байна. Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт малтсан булшнаас Хүннүгийн үед ясаар хийсэн хэл хуур олдсон. Хөгжмийн зэмсэг, нүүдлийн мал аж ахуйн тухай өөр олон баримтыг хэлж болно. Хамгийн сүүлд олдсон баримтынхаа тухай ярья л даа. Чингис хаан Хятадын их сэтгэгч Чан Чунь бумбатай уулзсан дурсамжийн тухай шавь нарынх нь бичсэн номыг Хятадад хэвлүүлсэн байдаг. Хоёр эрхмийн ярианд дурьдагдсан нэгэн мэдээ бий. Чингис хаан “Бид их Хүннүгийн шанью нарынхаа угсаа соёлыг залгамжилсан улс шүү” гэж Чан Чунь бумбад хэлжээ. Түүх соёлын улбаа заавал байдгийн тодорхой жишээ энэ. Чингис тэгж хэлж байна гэдэг бол хүннүчүүд монголчуудтай угсаа гарлын хувьд салшгүй холбоотой гэдгийг илтгэх баримт юм.

    -Модун шанью, Чингис хоёрын төр улсаа захирах арга барил ижил байв уу. Ер нь Модун шаньютай холбоотой эд өлгийн зүйлс олддог уу?
    -Археологийн судалгааны баримтаар “Модун шаньюгийн эд зүйл, баримт” гээд үзүүлчих юм үнэндээ алга. Түүхийн эх сурвалжийн мэдээг уншихад Модун шанью, Чингис хаан хоёрт ижил төстэй шинж олон байсан. Тухайлбал, Модун шаньюг “Эцгийгээ хөнөөж, хаан ширээнд суусан” гэж Хятадын сурвалж бичигт бичсэн байдаг. Модун шанью нэг талаар харгис хэрцгий мэт харагдаж байгаа ч сул дорой эцгээ төр барих чадваргүйг мэдсэн учраас ийм алхам хийхээс аргагүйд хүрсэн байх. Чингис хаан ч гэсэн гол өрсөлдөгч болох Бэгтэрийг харваж хөнөөдөг. Уг нь тэр хоёр нэг эцэг, хоёр эхтэй ах, дүү хоёр шүү дээ. Уламжлалаараа бол ахмад хөвгүүн нь хаан ширээнд суудаг учраас Бэгтэр Чингисийн өрсөлдөгч байсан. “Монголын нууц товчоо”-нд дүрсэлснээр хоёр хүүхдийн хоорондох асуудал шиг харагдавч ирээдүйд хэн нь хаан ширээнд суух вэ гэдэг л тэмцэл юм. Үүнийг хүмүүс харгис хэрцгий юм шиг ойлгодог. Хэн хамгийн хүчтэй удирдагч байх вэ гэдгээ мэдэрч байна гэдэг нь агуу хүмүүсийн чанар.

    -Хүннүчүүд аль овог, аймгийнхантай найрамдаж, алинтай нь дайсагналцдаг байсан бол?
    -Хятадын сурвалж бичигт Дунху, Хун зэрэг олон овог, аймгийн тухай бичсэн байдаг. Хэдийгээр өөр, өөрөөр бичсэн боловч эдгээр нь Монгол нутагт байсан овог, аймгууд юм. Тэр үед 24 аймгийн холбоо байсан бөгөөд нэгнийгээ шанью болгон өргөмжилдөг байсан. Овог, аймгийн ноёдын зөвлөлгөөнөөс нэгнээ ийн сонгодог хэрэг л дээ. Харин Модун шанью эцгийгээ харваж хөнөөгөөд хаан ширээнд сууснаас хойш угсаа залгамжилдаг болсон. Шанью нарын угсаа залгамжилдаг овгийн тотем нь чоно. Чингис хааны угсаа залгамжилсан овог нь ч Бөртэ чоно. Тэгэхээр хоорондоо холбоотой байгаа биз. Хэдийгээр 1000 гаруй жилийн зайтай оршин тогтноцгоосон ч угсаа залгамжилсан овог, аймгууд байжээ гэдэг нь харагддаг. Гэхдээ бусад нутагт Хүннүгийн язгууртнуудын булш байна уу, үгүй юү. Байвал хаана байна вэ. Казахстан, Тува, Киргизэд “Хүннүчүүд бидний өвөг дээдэс” гэж бичдэг. Тийм л юм бол тэр үеийн хаадын булш хаана байгаа юм бэ.

    -Хүннүчүүд хэдүүлээ байв. Тэд бидэнтэй орчин цагийн монгол хэлээр “ойлголцох” болов уу?
    -Унгар, Хятадын судлаачид “Хүннүгийн хэл бол өвөг монгол хэл байсан” хэмээн түүхэн баримтад түшиглэн хэлсэн. Өвөрмонголын профессор Учралт Хятадын түүхэн сурвалжид дурьдсан хятад галигаар бичсэн монгол үгсийг сэргээгээд “17 үг байна” гэж Монголд саяхан болсон хурлын үеэр илтгэлдээ дурьдлаа.

    -Ямар, ямар үгс байх юм?
    -Хөх тэнгэр, чоно, малгай, дээл гэх мэт олон үг байсан. Тухайн үед хятадууд хүннүчүүдийг тэгж хэлэхийг сонсоод хятад хэлнээ галиглахдаа буруу биччихсэн байгаа юм. Түүнийг л залруулж, монгол үг болохыг нь тогтоосон. Харамсалтай нь Хүннү улсын хүн ам хэчнээн байсан бэ гэдгийг тогтооход хэцүү. Бид Эгийн голд 100 гаруй булш малтсан юм. Тэдгээрийг хэдэн жил болсныг тогтооход “100 гаруй жил” гэсэн дүгнэлт гарсан. Зөвхөн нэг голын савд шүү дээ. Өөр газруудад ч тийм булш бий. Гэхдээ тэр үед хэчнээн хүн амтай байсныг тодорхойлох бололцоо их муу. Хэрэв хүннүчүүд хэдүүлээ байсныг тогтооё гэвэл Монголд байгаа бүх булшийг тоолох хэрэгтэй. Тэгж байж багцааг нь гаргана.

    -Олон улсын эрдэмтэд ДНК-ийн шинжилгээ хийж, хүннүчүүдийг “Монголчуудын өвөг” гэдгийг баталсан гэдэг. Та энэ тухай сонссон уу?
    -Тийм ээ, үнэн. Монголын төв хэсгээс олдсон олдворуудад хийсэн ДНК-ийн судалгаа, өдгөөгийн амьдарч буй хүмүүсийн ДНК ижилхэн байна гэдгийг 1990-ээд оны эхээр доктор Батсуурь нотолсон. Түүнээс хойш ч гэсэн харьцуулсан судалгаа хийж, улам баталгаажуулж байна. Хүннүчүүдийн оршуулах ёс заншил гэдэг нь монголчуудтай холбох нэг сэжим юм. Өнөөгийн монголчууд талийгаачийг оршуулахдаа уулын энгэрт хойд зүгт хандуулан тавьдаг. Эд өлгийн зүйлсийг нь дагалдуулан хийдэг шүү дээ. Энэхүү зан үйл эртний Хүннүгээс эхтэй.

    -Эрт цагт хөшөө дурсгалдаа зос түрхдэг байсан нь ямар учиртай юм бол?
    -Улаан зос хэмээх байгалийн шороон будгийг оршуулгийн зан үйлд ашигладаг байсан. Үүгээр нь өвөг монголчууд гэдгийг нотолдог. Дээл, хувцас, гутал байна. Энэ бүхэн 2000 жилийн тэртээгээс өдгөөг хүртэл хувьсч өөрчлөгдөлгүй уламжилж ирсэн. Ялангуяа XIII зууны үед өмсч байсан монгол дээл Хүннүгийн үеийнхтэй хийц загвар нь яг адилхан. Тиймээс “Хүннү бидний өвөг дээдэс” гэж бодох, бас эргэлзэх хэрэггүй юм. Монгол нутгаас олдсон Гол мод I, II хэмээх алдартай газрууд бий. Манай улсад Хүннүгийн үеийн хаадын булш байгааг гэрчлэх тодорхой баримт бол энэ. Танд үзүүлж буй зураг бол тэр үеийн язгууртны булш. Нийт 200 гаруй булш байгаагийн хамгийн том нь л доо. Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийн нутагт орших уг булш уртаашаа 80, өргөөшөө 42 метр. Нийт 30 иргэний булшийг дагалдуулж тавьсан онцлогтой. Хаад, язгууртныг дагалдуулж, хүн, адуугаар тайлга тахилга хийдэг ёс Чингис хааны үе хүртэл үргэлжилсэн. Монголчууд “Дэр авч үхнэ” гэж ярьдаг. Хүнээр дэр тавьж үхнэ гэх тайлга тахилга л уламжилж байгаа нь тэр юм.

    -Булшинд тухайн хүмүүсийн зэрэг зиндаа, байр суурийг илтгэх ул мөр байдаг уу?
    -Эрт цагийн оршуулгын бүхий л зан үйлээр тухайн хүний зэрэг зиндааг байнга илтгэдэг байсан. Одоо ч мөн адил. Эртний язгууртнуудын булш хэмжээ, хэлбэр том, жирийн хүмүүсийнх бага байдаг. Дагалдуулсан эд өлгийн зүйлс нь ч ялгаатай. Зэрэг зиндаа хамаарахгүйгээр аль ч булшинд байдаг олдвор бол ханан хээ юм. Чулуун авс байлаа гэхэд дээр нь энэхүү дүрсийг сийлнэ. Модон авсны гадуур төмөр, алт, зэс, хусны үйсээр ханан хээг дүрсэлдэг байсан. Манайхны “Ханан гэрт төрж, хадан гэрт очно” гэдгийн нотолгоо юм. Үгээгүй ядуусыг хадны ангалд оршуулдаг байж. Энэ нь дээрх хэлц үгний утга санааг илэрхийлж байгаа хэрэг. Буган чулуун хөшөө бол хүн. Нүүр, дээл, зэр зэвсэг зэрэг бүх юм байна. Түүнийг ямагт зүүн тийш хандуулж тавьдаг. Наран мандах зүг гэдэг нь хүрэл зэвсгийн үеэс авахуулаад өдгөөгийн монголчууд хүртэл тасралтгүй үргэлжилж буй уламжлал юм. Нар, сарны бэлгэдэл дээр гал нэмэгддэг. Ертөнцийн энэхүү гурван бэлгэдэл нь өчигдөр, өнөөдөр, маргааш гэсэн үг.

    -Д.Эрдэнэбаатар гэдэг зохиогчтой түүхийн номнууд бишгүй бий. Бидний ярилцлагыг уншиж буй хүмүүс “Энэ ер нь хэн гээч вэ” хэмээн сонирхож магадгүй. Өөрийнхөө талаар танилцуулахгүй юу?
    -Археологийн шинжлэх ухааныг шимтэн судлаад 25 жил болж байна. Профессор Д.Наваан, Н.Сэр-Оджав, академич Д.Дорж багшийн шавь. Тэднийхээ зааж сургасан эрдэм, түүх, соёлоо дээдлэх уламжлалыг үргэлжлүүлж явна. Би таван ном бүтээсэн. “Монгол нутаг дахь дөрвөлжин булш, хиргисүүрийн соёл”, “Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө”, “Эртний металлург боловсруулалтын түүх” зэргийг бие даан бичлээ. Бусдыг нь хүмүүстэй хамтран бүтээсэн. Монголын түүхийн I ботийг бүтээхэд хүрлийн үеийн тухай бичилцсэн ийм л нэгэн археологич.

    -Багш нар тань мөн л хүрэл зэвсэг, Хүннүгийн үеийг судалж байв уу?
    -Миний багш Д.Наваан гэж алдартай профессор байсан. Тэрбээр хүрэл зэвсгийн үеийг судалдаг байлаа. Өнгөрсөн намар бурхан болсон доо. Багш маань намайг оюутан байхад дагалдангаар ажиллуулж байв. Дараа нь би хүрээлэнгийн ажилтан болж, хүрэл дуулга олчихоод багшдаа “Дөрвөлжин булшнаас хүрэл дуулга оллоо” гэхэд “Битгий худал ярь. Би 44 жил би малтаад олоогүй” хэмээн гайхаж байсан. Гэхдээ өөрийн гар дээр тавьж үзээд итгэсэн. Тэрхүү хүрэл дуулгыг би нэг бус, хоёр ч удаа олж билээ. Эхнийхийг нь олчихоод дараа жил нь олоход өвгөн багш минь “Миний хүү гараад л хүрэл дуулга олоод ирдэг болж дээ” гэж урамшуулж байсан. Ер нь би яагаад хүрэл зэвсэг, Хүннүг хамтад нь судалж байна вэ гэвэл Монголын түүх тасарч болохгүй. Хүрэл зэвсгийн үеийг залгамжилж гарч ирсэн овог, аймаг нь яах аргагүй Хүннү. Тийм учраас үргэлжлүүлэн судлах шаардлагатай байна. Ерээд оноос хойш Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Эгийн голын нутагт Хүннүгийн булшийг малтах ажлаа эхэлсэн. Хүрлийн үеэ ч энэ далимд судлан шинжилсээр байгаа.

    -Археологичид ер сонин хүмүүс шүү. “Дөрвөлжин булш, буган хөшөө тэнд байна” гэж яаж олж очдог хэрэг вэ?
    -Тэр бол нэг их далд байдаггүй, харин ч нүдэнд ил байдаг юм. Монгол орны нэг гайхамшиг нь хүрлийн үе болон Хүннүгийн булш газрын хөрсөн дээр ил харагддаг. Тэдгээрийг хайх нь нэг их түвэгтэй биш. Дотроос нь “Бидний өвөг дээдсийн соёл мөн байна” гэдгийг нотлох эд өлгийн дурсгал олох л чухал. Гэвч ихэнх нь тухайн цагтаа тоногдчихсон байх аюултай боловч баталгаа болгох зүйл зөндөө олддог. Би ганцхан жишээ үзүүлье. Энэ бол Хүннүгийн үеийн булшнаас гарсан тамгатай шагай. Голынх нь наран тамга, бусад нь дэгрэй, сэрээ тамга. Наран тамга бол Чингис хааны тамга. Дэгрэй тамга нь Өгөөдэй хааных, сэрээ нь Мөнхийн удмын тамга юм. Эдгээр нь тэдний үед гаргасан зоос, мөнгөн тэмдэгтүүд дээр байдаг. Дээр дурьдсанчлан Чингис хааны хэлсэн үг батлагдаж буй нэг баримт бол энэ. Бид бичсэн түүх байхгүй ч газрын хөрсөн дээр, бас доор үлдээчихсэн агуу их түүхтэй.

    -Олон жилийн туршид цөхрөлтгүй хайсан олдвор танд бий юү. Түүнийгээ олов уу?
    -Би бусад хүнийг бодвол мөрөөдөлдөө хүрсэн. Хүүхэд ахуйгаасаа л археологич болохыг мөрөөддөг байлаа. Дунд сургуульд байхад түүхийн хичээлийн сурах бичигт “Ноён уулыг малтаж буй нь” хэмээх тайлбартай зураг нийтлэгддэг байсан. Тэрхүү зурагт хэдэн хүн тойроод суучихсан байхыг хараад “Ийм л болох сон” гэж бодсоор археологич болсон л доо. Монгол түүх, соёлоо хэн ч маргахын аргагүйгээр “Бидний өв соёл энэ шүү” гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулчих юмсан гэсэн хүсэл минь ханахгүй л явна.

    -Гол багаж тань юу вэ?
    -Багс, хутга. Зарим хүн булшийг хүрз, жоотуугаар ухчихдаг юм шиг ярьдаг. Тийм биш. Жижиг багажаар өвстэй хөрс, шороог цэвэрлэж, зөөх гэх мэтээр чимхлүүр нарийн ажил хийдэг учраас цаг их шаардана. Үнэндээ залхуу хүн хийхээр ажил биш л дээ.

    -“Ямар хачирхалтай олдвор вэ” гэж гайхаж явсан үеэ дурсаач?
    -Их сургуулиа төгсч, Шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэнд ажиллан анхны экспедицэд гарч, олсон олдвор маань хүрэл морь. Олзтой, хийморьтой яваа минь хүрэл морьтой холбоотой гэж бэлгэшээж явдаг. Хүннүгийн үеийн булшнаас бэхийн чулуун янтай олсон. Өөрийн олсон гайхамшигт олдворуудаа дурьдвал нэлээд их юм болно. Олдворууд маань дэлхий дахинд Монгол Улсын түүхийг өгүүлэн үнэт үзмэр болон танигдаж байна. Мэдээж, тэнд “Д.Эрдэнэбаатар үүнийг олсон юм” гэсэн үг байхгүй л дээ. “Монголын тэр аймгийн тийм нутгаас олдсон” хэмээн танилцуулж байгаад нь би бахархдаг.

    -Та одоогоос 4000-2500 жилийн өмнөх түүхийн үнэнийг эрэлхийлж яваа. Гэвч тэр цагаас хойш өчнөөн олон удаа үймээн самуун, цөвүүн цаг тохиож байсан. Эд өлгийн зүйлсийг хэр гэмтээж, хөндсөн байна вэ?
    -Амьдралынхаа туршид 200 гаруй булш шинжилж үзэхэд 4-5-хан л бүтэн булш таарсан. Ихэнх нь тоногдсон байлаа. Тухайн цагтаа тоногдсон хэрэг шүү дээ. Хүннү, Сяньби, Жужан, Түрэг, Монгол гэх мэтээр дараалан байгуулагдсан улсуудын нэг нь нөгөөгийнхөө дурсгалыг устгадаг байсан гашуун түүх бий. Үүнийг хэнээс ч нуух аргагүй. Гэвч тэдгээрээс үлдсэн нь бидэнд өнгөрсөн үеийнхнийхээ тухай мэдэхэд хангалттай баримт болдог. Хүннүгийн хаадын булшийг Сяньби буюу Хятадын сурвалжид бичсэнээр Дунху нар толгой дараалан тоносон байдаг. Монголд нэгэн эвгүй үг бий. “Ясыг нь өндөлзүүлнэ” гэж. Амьдад нь хүчирхийлж дийлэхгүй учраас үхсэнийх нь дараа булшин дээр нь очиж хонзонгоо авдаг муухай заншил байсан хэрэг. Нэг ёсондоо гутаан доромжилж байгаа юм.

    -Хадны сүг зураг дээрх элдэв дүрс нь тухайн овог, аймгийн нэрийн хуудас” гэлээ. Хүннү, Сяньби, Жужаны “нэрийн хуудас” ямар утга санааг илэрхийлдэг вэ?
    -Хадны сүг зургуудийг чулуун, хүрэл, эртний улсуудын ба Монголын үеийнх гэж ангилдаг. Тэдгээр нь тухайн цагт амьдарч байсан хүмүүсийн гарын үсэг юм. Тэдгээрийг аль үед хийсэн бэ гэдгийг хараад ялгах боломжтой. Харамсалтай нь Хүннү, Сяньби, Жужаны үеийнх гэж ялгачихаар сүг зураг хангалттай олдоогүй. Хүннүгийн үеийн хадны сүг зургууд бол байна. Зургийн хөдөлгөөн, дүрсээрээ бусдаасаа ялгаатай. Тэдгээрт хүний амьдралын бүх үйл явдлыг дүрсэлсэн. Дайн, тулалдаан, бүжиг, наадам, оршуулгын зан үйл, ан гөрөө гэх мэт нь бидний түүхэн эх сурвалж.

    -Энэхүү эротик дурсгалыг хаанаас олсон билээ?
    -Өвөрмонголын Улаанхад хошууны нутгаас олдсон юм. Дэлхий даяар шуугиан тарьж байна л даа.

    -Аль үед хамаарах вэ?
    -8000-5000 жилийн өмнөх үеийнх. Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн соёлын илэрхийлэл болсон энэхүү олдвороороо Хятадын археологичид дэлхийг шуугиулж байна. Гэхдээ Өвөрмонголын нутаг сүүлд л Хятадад хамаарсан болохоос хэрэг дээрээ Монголын нутаг байсан. Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Онгон сумын урд талын хошуу шүү дээ. Хувь заяаны эрхээр манай улсын хилийн цаана үлдсэн ийм л дурсгал. Агуу дурсгал үлдээж байгаа улс бүдүүлэг байна гэдгийг би тэвчдэггүй. Олон хүн хэлдэг. “Умардын нүүдэлчид бүдүүлэг. Тэд соёлгүй” гэж. Гэтэл Монгол нутагт бүтээн босгосон буган хөшөө, хадны сүг зурагнууд зэрэг урлагийн гайхамшигт дурсгалыг үзсэн хүмүүс хэзээ ч “Бүдүүлэг” гэж хэлдэггүй.

    -Хүн чулуу, буган хөшөө, хиргисүүр зэрэг нь түүхчид, археологичдын оноосон нэр үү?
    -Уламжилж ирсэн нэр ч бий. Бидний өгсөн нь ч байгаа. Хүн чулуу, хиргисүүр гэдэг нь уламжлалт нэр. Манай ахмад судлаачид хиргисүүрийг “Киргизийн хүү” хэмээх үг сунжраад хиргисүүр болсон юм гэнэ лээ” гэдэг. Хэдий тийм боловч цаг хугацааны хувьд энэ нэр томъёо таарахгүй. Монголчуудын хиргисүүр гэж нэрлэсэн дурсгал нь 4000-5000 жилийн өмнөх олдвор юм. Тэгэхээр Киргизийн хаант улстай ямар ч холбоогүй гэсэн үг.

    -Та түүхийн өөр цаг үеийг судлах сан гэж боддог уу?
    -Монголын археологичид бид цөөхүүлээ. Саяхныг болтол гарын арван хуруунд багтдаг байсан бол одоо 20-30 болсон. Гадаадын зарим судлаач намайг “Чи хүрэл судлаач юм уу. Хүннү, бас Монгол судлаач уу” гэж гайхдаг. Яагаад гэвэл, бид эх нутгаараа явахдаа замд таарсан дурсгал болгоныг шинжилж байна. “Энэ нь миний сэдвээс өөр. Үзэхгүй” гэж хэзээ ч хэлдэггүй. Таарсан олдворуудаа шинжлэх ухааны үүднээс судалж, тэр тухайгаа хэвлэн нийтлүүлдэг учраас гадаадынхан намайг тоглоом шоглоомоор цаашлуулдаг. Харин гадаадад нэг хүн нэг сэдвээ барьж, нарийвчлан судалдаг юм билээ. Манайд ийм бололцоо алга.

    -Таны ярианаас “Монгол археологичид дэлхийд эх орныхоо түүхийг өгүүлдэг” гэж ойлгож болох юм?
    -Үнэн. Археологичдын судалгааны үр дүнг 1990 он хүртэл зөвхөн Орос, Монголын хүрээнд ашигладаг байсан. Гэвч нээлттэй нийгмийн тогтолцоонд шилжмэгц дэлхийн бүх судлаач манай улсад анхаарал хандууллаа. Социализмын үед Монгол тэдний хувьд хаалттай бүс байсан. Манай улсад жил бүр археологийн 20 гаруй хамтарсан экспедиц ажиллаж байна гээд бод доо. Эндээс өргөн хэмжээний судалгаа хийдэг гэдгийг ойлгох байх.

    -Эвгүй асуулт ч байж мэднэ. Сэтгэлийнхээ мухарт “Олчих юмсан” гэж бодож явсан зүйлээ хэзээ нэгэн цагт олбол эрлээ зогсооно” гэсэн бодол танд төрдөг үү?
    -Ер нь хайгаад олчих юмсан гэх зүйл маш олон байна.

    -Тухайлбал?
    -Хүннүгийн бичиг үсэг, ном судрыг олох сон гэж чин сэтгэлээсээ хүсдэг. Түүнээс биш судалгаагаа зогсоох тухай огт боддоггүй. Хүн амьсгалж, амьдарч л байгаа бол ажиллах хэрэгтэй. Насны хязгаараар улс намайг тэтгэвэрт гаргах л байх. Гэхдээ миний багш нар өтөл нас хүртлээ ажлаа хийж байсан учраас би амьсгал хураатлаа судалгаагаа хийнэ.

    -Та бүхнийг “Түүхч, геологичдоос тэс өөр ажилтай хүмүүс” гэж бодлоо. Санал нийлж байна уу?
    -Тийм ээ. Амьдралын минь ихэнх хугацаа хөдөө хээр өнгөрдөг. Өвөл, намрын улирлыг номын санд өнгөрүүлнэ. Эхнэр маань надад “Чи жилийн хэд хоногт гэртээ байдгаа мэдэж байна уу” хэмээн гомдоллосон удаатай. Бодоод үзсэн чинь жилийн 365 хоногийн 225-д нь би хээрийн судалгаа хийж, гадаад руу хурал, семинарт явж байсан байна. Гэхдээ судалгааг гэр, хөдөө хээр, анги танхимдаа ч хийнэ шүү дээ. Төрийн албан хаагчид оройн 18 цагт ажлаасаа тардаг бол бид тэгдэггүй. Оройн 22 цаг хүртэл ажил дээрээ сууна. Гэртээ очсон ч тэр. “Түүний баримтыг олчих сон. Хэн судалсан бол” гээд л юу ч гээгээгүй мөртлөө хайдаг хүмүүс гэж биднийг шоглодог юм. Археологичид гэж ийм л зовлонтой улс даа.


    С.ТУЛГА

    Эх сурвалж http://www.info.mn
    http://monarcheo.blogspot.com/2010/07/blog-post.html


    Д.Эрдэнэбаатар: Голомт дээр нь суучихаад Хүннү гүрнийхээ ойг тэмдэглэхгүй байж болох уу


    -Хүннү судлаачид манайд хэр олон байдаг юм бэ. Та бүхэн Хүннү гүрний ойг тэмдэглэх ёстойг хэдийнээс ярьж эхэлсэн бэ. Ирэх жил тэмдэглэх учиртай юм бол үнэндээ оройтож байна даа?

    -Ер нь Хүннү гүрэн байгуулагдсан түүхэн ойг тэмдэглэх тухай, бүр 1970-1980 оноос суд­лаачид ярьдаг байсан. Тухайн үед хэт их үзэл сурталжсан үе байсан учраас хүлээж аваагүй байх. Харин 1991 онд манай алдарт түүхч Г.Сүхбаатарын санаачилгаар 2200 жилийн ойг тэмдэглэж, олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал хийж байсан юм. Уг нь тэр уламжлалаа барьсан бол төр бусдаар хэлүүлэлтгүйгээр ирэх онд 2220 жилийнх нь ойг тэмдэглэж байх учиртай. Монголд өнөөдөр хүннү судлалаар ажиллаж байгаа маш олон эрдэмтэн байна. Дэлхий дахинд ч ялгаагүй. Орос, АНУ, Солонгос, Хятад, Унгар гээд хүннү судлалаар дагнасан олон эрдэмтэд, янз бүрийн төвшинд судалж байна. Аль ч орон өөрийнхөө төр, улсын түүхийг цаашлуулах сонирхолтой байдаг. Гэтэл манайд эсрэгээр. Төр улсынхаа түүхийг наашлуулах гээд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Түүнээс өмнө Монголын төр улс байсан шүү дээ. Дэлхий дахинд Хүннүг монголчуудын өвөг дээдэс биш гэсэн шинжлэх ухааны үзэл бий. Бид албан ёсныхоо бүхий л эх сурвалж дээр Хүннү бидний өвөг дээдэс мөн гэж бичсэн байгаа. Нэг ёсондоо бид тогоон дотроо л ингэж ярьж, бичиж байна шүү дээ. Одоо бид Хүн­нү бол монголчуудын өвөг дээ­дэс яах аргагүй мөн гэсэн нотолгоог дэлхий дахинд гаргаж өгөх ёстой байгаа юм. Грек, Ром, Хятадын соёл иргэншил гэж ярьдагтай нэгэн адил нүүдлийн соёл иргэншил гэдэг зүйл 4000-5000 жилийн өмнө монгол нутагт байсан шүү гэдгийг дэлхий дахинд ойлгуулах зайлшгүй шаардлагатай. Тэр утгаар нь Хүннүгиин ойд анхаарал тавихгүй бол болохгүй гэж яриад байгаа юм.


    -Хүннүчүүд бол яах аргагүй бидний өвөг дээдэс мөн гэж байна. Гэхдээ үүнийг батлах биет болоод бичгийн эх сурвалж хэр олон байдаг юм бэ?

    -Монгол орноос олдсон Хүннүгиин археологийн дурсгалуудаас харахад тэр агуу их соёлыг бүтээсэн ард түмний ул мөр маш тодорхой байгаа юм. Наад зах нь, хүрэл-төмрийн хүдрийг өөрийнхөө санасан хэмжээгээрээ боловсруулан хэрэглэж, аж ахуйн эд хэрэглэл, зэр зэвсэг, гоёл чимэглэл хийж байсан. Хоёрдугаарт, аж ахуйн гол үндэс суурь нь мал аж ахуй байсан. Дэлхий нийтээр байгапь, экологийн сүйрэл болж байгаа өнөө цагт нүүдлийн соёл иргэншил нь байгальд хамгийн хор хенөөл багатай аж ахуйн хэлбэр байж гэдгийг ойлгоҗ эхлээд байна. Түүнийг бүтээгч нь хэн бэ гээд эргэж харахад нөгөө Монгол нутаг дахь Төв Азийн эртний нүүдэлчин ард түмэн болж таарч байгаа байхгүй юу. Одоо үнэндээ нүүдэлчний соёл иргэншлээ хадгалж байгаа орон, манайхаас өер алга. Энэ бол Хүннү, Сяньбигийн үе, түүнээс ч өмнө эхэлсэн нүүдэлчний соёл. Өнөөдер дэлхий даяараа хүннүчүүд агуу их соёл бүтээсэн гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Гагцхүү түүний залгамж халаа хэн бэ гэдэгт л маргалдаад байгаа юм. Хүннү бол бидний өвөг дээдэс мөн гэдгийг батлах нэг жишээг дурдъя. Одоогийн Монгол нутаг дахь хүннүтэй холбоотой археологийн дурсгалуудыг бүртгээдүзэхэд, Монгол нутагт маш их нягтаршилтай байрлаж байгаа. Бидний өвөг дээдэс гэж өөрсдийнхөө түүхэнд хамааруулах гэж үзээд байгаа тэр хүмүүст бид асуулга тавьж болно. “Хүннү нар танай өвөг дээдэс мөн юм бол үлдээсэн түүх-археологийн дурсгал нь хаана байна” гэж.

    Ганц нэг хүннү цэргийн булш гаднын нутаг дэвсгэрт байж болно. Харин Монголд байгаа Хүннүгийн язгууртнуудын болоод жирийн иргэдийн булш, хот суурингийн үлдэц энд Хүннүгийн төр улс төвлөрч байсныг илтгэх маш тодорхой баримт юм. ОХУ-ын нутагт хоёр, гурван газар язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бий. Одоогийн ОХУ-ын Буриад улсын нутаг тухайн үеийн Хүннүгийн нутаг дэвсгэр байсныг олон түүх гэрчилнә. Хамгийн гол нь Хүннүгийн түүх дурс-галын нягтаршил нь одоогийн Монголын гол төв гэдгийг батлаад байхад бид зүгээр сууж болохгүй. Хүннү бидний өвег дээдэс гэдгийг батлах олон баримт энд хэлж болно. Бас нэг жишээ дурдахад, Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Балгасын тал дахь Тол мод-2 гэдэг газар Хүннүгийн язгууртны булшийг илрүүлж олсон юм. Энэ бол Евроазид байгаа Хүннүгийн хаадын хамгийн том булш бүхий газар. Энд 200 гаруй язгууртны болон жирийн иргэдийн дагалдах булш бий. Үүнээс 30 дагуул булш бүхий нэгдүгээр булшийг малтан шинжлэх явцад гуравдугаар дагуул булшнаас хүүхдийн оршуулга олсон юм. Энэ оршуулгын зан үйлд дагал-дуулжтавьсан 200 гаруй шагай олдсон. Тэр дунд дөрвөн тамгатай шагай байсан. Тэр шагайн дээрх наран тамга нь хожмын Чингис хааны тамга, сэрээ тамга нь Мөнхийн удам угсааны тамга, дэгрээ тамга нь Өгөөдэйн удам угсааны тамга. Тамга гэдэг зүйл санаандгүй зүйл биш. Түүх үргэлжилдгийн баталгаа. “Чингис хаан Чанчун бумба гэж Хятадын гүн ухаантантай уулзсан тэмдэглэл” хэмээх Хятадын түүхэн сур­валж байдаг. Тэр сурвалжид Чингис хаан “Бид агуу их Шаньюй хааны түүх, уламжлалыг авч яваа” гэдгээ нотолсон байдаг. Дуу, хуур, бөхийн барилдаан гээд бидний соёлын эхлэл Хүннү гүрэнд байсан. Түүний нэг баталгаа ньхүрлээр хийсэн бөх барилдаж буй хоёр хүний дүрстэй, бүсний арал, Хятадын түүхийн эх сурвалжид “Хүннү нарын дуулах нь чоно улих мэт” гэж доорд үзән бичсэн нь бий. Бодоход тэр нь уртын дуу байх л даа.

    -Хүннү гэж асар их соёлтой ард түмэн байжээ. Түүнийг өнөөдрийг хүртэл судалсан судалгаа ямар төвшинд байгаа юм бол?

    -Монгол нутагт байгаа Хүннүгиин олдвороос 100 хувь судалсан судалгаа байхгүй. Хүннүгиин талаархи түүх, соёлын дурсгалуудыг ерөнхийд нь тоон хувь болгоод үзвэл, 10 хувьд нь ч хүрээгүй. Бид Хүннүгийнхээ түүхийг бүрэн гаргасан гэж ам бардам хэлэх цаг болоогүй. Манай алдарт судлаач Ц.Доржсүрэн 1960-аад онд “Умард Хүннү” гэж том зо-хиол бичсэн. 1980 онд Г.Сүхбаатар багшийн “Монголчуудын эртний өвөг” бүтээл, 30-аад жилийн дараа З.Батсайханы “Хүннү”гэдэгном бичсэн. Орост С.Руденко, Н.Гумилев, П.Б.Коновалов, Н.Крадин, С.Миняев, С.Данилов, Японд Умехара, Унгарт Борболла гээд маш олон судлаач Хүннүгиин тухай судалсан, одоо ч судалсаар байна. Эдгээр хүний ном дэлхий нийтийн судлаачдын уншиж байгаа гол бүтээл нь болж байна. Харин Хүннүгийн хожмын залгамжлагч нар хэн бэ гэдэг дээр маргаан хийж байгаа судлаачид Монголын энэ их дурсгалыг өөрсдөө үзээгүй байгаа. Бид ч үүнийг дэлхийн нийтэд түгээхэд бага анхаарч байгаа тал бий. Үүнийг нуугаад яахав. Сүүлийн 3-4 жил гадаадын шинжлэх ухааны сэтгүүл дээр судалгааны өгүүлэл хэд хэдийг бичсэн. Түүнээс хойш зарим судлаач улам илүү анхаарч байна. Хятад, Унгарын зарим судлаач эртний Хүннүүгийг Хятадын түүхийн сурвалжаас шүүж, харьцуулан судалж үзээд одоогийн монгол хэлтэй төстэй байгааг хэлж байгаа.

    Жишээ нь, Өвөрмонголын суд­лаач Учралт гэж хүн Хятадын түүхийн сурвалжаас одоогоор 24 уг олоод, туүнийгээ монгол үг байна гэдгийг нотолсон. Мөн Унгарын Бела Кун гэж эмэгтэйн бидэнд ирүүлсэн захидлаар “манай Унгарт 200 гаруй үг байна. Энэ бол славяни хэлний үгбиш. Унгарын мажархэлний үг бас биш. Латин үг ч биш байна. Явсаар монгол хэлтэй адил байна. Унгарын Транс-лавяни мужийн ард түмэн хэлэхдээ, “Хүннүгийн үг гэж хэлдэг” гэсэн. Энэ мэт зарим орны судлаач Хүннүгийн хож­мын үеийг монголчууд гэдгийг бага багаар зөвшөөрч эхэлж байгаа юм. Гэхдээ дэлхийн нийт хүлээн зөвшөөрөхөд маш их баримт хэрэгтэй. Түүх, архео­логийн, угсаатны, хәл шинжлэлийн олон баримт байх хэрэг­тэй. Сүүлийн үед байгалийн шинжлэх ухааны судалгаагаар буюу ДНК-гийн шинжилгээгээр нотолгоо гаргах боломжтой болж байна. Хүннүгийн эртний булшнаас олдсон яс, зөөлөн эдээс авсан шинжилгээг мон­голчуудын ДНК-тай харьцуулж хэдэн хувьтай давхцаж байгааг үзәж болно. Энэ мэт олон шинжлэх ухааны уулзвар дээр нотолсон баримт гаргаж тавьж байж дэлхий нийтийг үнэмшүүлэх ёстой. Миний хувьд Хүннү бол маргахын аргагүй бидний өвөг дээдэс мөн. Түүх, археологи, оюуны соёлын олон баримт одоогийн монголчуудын ёс заншилтай ижил байгаа учраас баттай хэлж чадна.

    -Хүннүгийн судалгааг бага хийж байгааг таны ярианаас ойлголоо. Одоо ойг нь тэмдэглэнэ гэж байна. Дэл­хий нийтэд энэ түүхийг мэдрүүлэхийн тулд ямар шат дараалалтай ажиллах ёстой гэж судлаач хүний хувьд бодож байна вэ?

    -Дэлхий нийтэд таниулахаас өмнө бид монголчууддаа мэдрүүлж, ухааруулах ёстой. Энэ бидний өвөг дээдэс шүү, энэ бидний түүх шүү гэд­гийг л ойлгуулах ёстой. Суд­лаач нарын хүсдэг хамгийн гол асуудал энэ. Хүүхдийг цэцэрлэгээс нь эхлээд дунд, их, дээд сургуулиудад Монгол Улсын түүх гэдэг хичээлээр яс маханд нь шингэтэл суулгах ёстой. Одоо манайд хэчнээн телевиз ажиллаж байна. Тэднээс үндэсний түүх соёлынхоо талаар нэвтрүүлэг хийж байгаа хэдэн телевиз байна. Дан солонгос кино эсвэл христос шашны юм үзүүлж байна шүу дээ. Тэр дунд ядаж нэг цагт нь Монголынхоо түүх соёлын талаар ярьж байх ёстой байхгүй юү. Эх түүхээ өөрсдөө мэддэг болчихоод дараа нь бид ийм түүхтэй ард түмэн гэж дэлхий дахинд ярих ёстой. Энэ бол хоёр дахь шатны ажил. Дунд сургуульд түүхийн хичээлийн цагийг хассныг би ерөөсөө ойлгохгүй байгаа юм. Одоо их, дээд сургуульд элсч байгаа хүүхдүүдэд бид Монголын түүхийг анхан шатнаас нь зааж байна. Өдгөө манай улсад нэг сумын ой, нэг байгууллагын, эгээтэй л нэг айлын ойгтэмдэглэхгүй байна шүү дээ. Гэтэл төр, улсынхаа түүхэн ойг мэдэхгүй сууж байна. Чингис хаан Их Монгол Улс байгуулсны ойг хийсэн шигээ Хүннүгийн төр улсын туүхэн ойг улс даяар өргән хийх ёстой. Тэгвэл манай улсын түүх урагшилна. Хүмүүс мэдэрнэ. Их Монгол Улсын, “Монголын нууц товчоо”-г бүтээсний түүхэн ойг хийхэд монголчууд нэг хэсэг түүхээ мэдэж, омогшлоо шүү дээ.

    -Чингис хаан гэж ямар хүн байсныг мэдэхгүй ч түүний хөрөг, хөшөө олон байдаг. Түүн шиг Модун Шаньюйг дүрсэлсэн эх сурвалж байдаг юм уу?

    – Модун Шаньюйгийн дүр төрхийг гаргаж ирэхэд хэцүү л дээ. Ганц маргашгүй үнэн юм хийж болно. Хэн ч харсан сайхан монгол эр байна гэхээр хүн сонгоод, тэр хүний дүрээр хөшөө хийж яагаад болохгүй гэж. Хүннү гүрнийг хамгийн хүчирхэг болгосон нь Модун хаан. Евроази гэдэг их хээр талын хоёр хязгаарт байгаа өрнө, дорнын хоёр соёлыг Торганы зам гэдэг худалдааны замаар холбосон хүн бол яах аргагүй Модун Шаньюй. Яагаад энэ түүхийг ярьж байна вэ гэхээр тэрээр багадаа Юэчжи улсад барьцаалагдсан. Тэр улс Евроазийн төв зам дээр байсан. Яавал хүчирхэг болж, хөг жиж цэцэглэж болохыг Модун тэр үед харсан. Нутагтаа эргэж ирээд, өөрийн эцэг Түмэн Шаньюйг харван алж, хаан ширээнд суусан гэсэн мэдээ бий. Тэгж бодохоор их харгис хүн шиг санагдаж болно. Гэхдээ Түмэн Шаньюйгийн хулчгар, сулдорой байдал нь төр улсад халтай байсан учраас хүү нь эцгээ егүүтгэж, улсаа аварсан гэж би боддог. Ингэснээр Хүннү гэдэг хүчирхэг гүрнийг бий болгосон. Ер нь аль ч улс, түүхэнд үлдсэн сайн, муу төрийн зүтгэлтнээ хараадаггүй. Манайх л өнгөрсөн түү­хээ хараадаг. Герман улс Гитлерээ хүн төрөлхтөнд гай тарьсан гэж ярьдаг боловч, харааж байгааг нь лав сонсоогүй.

    -Манайхан, ялангуяа залуус Чингисийн үеэс манай түүх эхэлж байгаа мэт ойлгодог. Тэгвэл Чингисээс, Модунаас урагш Монголын түүхийг хэр судалсан байдаг юм бэ?

    -Хүннү гэдэг төр улс, гэнэт цэцэг шиг дэлгэрээд гарч ирээгүй. Олон том овог аймгийн үндэс суурь дээр Хүннү гэдэг ард түмэн бий болсон. Тэгэхээр бид түүхийг тасралтгүй хүргэдэг сувагтай болохгүй бол таны хэлдэг шиг Чингис хааны байгуулсан төрөөс манай түүх эхэлдэг юм шиг ойлгох юм бол түүхийн том алдаа болно. Ийм алдаа их гараад байна. Энэ алдаа санаатай юм уу, санамсаргүй юу гэдгийг хэлэхэд хэцүү. Дээр хэлсэнчлэн аль ч орон угсаа гарлынхаа түүхийг цаашлуулахын төлөө тэмцдэг. Одоо хятадуудыг хар. Хятад гүрэн 5000 жилийн түүхтэй ард түмэн нь үнэн.

    Гэтэл чулуун зэвсгийн үеэс олдсон эртний хүний ясыг синантроп буюу хятад хүн гэсэн нэр өгч дэлхий даяар шуугиулж байна. Үүгээрээ Хятадын түүх ийм урт шүү гэсэн санааг хэлж байна. Түүн шиг манай оронд чулуун зэвсгийн үеийн олдвор байна уу, байна. 1940-2000 онд үүнийг манай судлаачид маш сайн судалж байсан. Академич Д.Дорж багш бурхан болсноос хойш энэ судалгааг авч яваа нэр нөлөө бүхий том судлаач алга. Монгол нутгаас эртний хүн олдоно. Олтлоо хайгуул хийж чадахгүй байна. Харин хүрэл зэвсгийн үеийн овог аймгуудын үлдээсэн соёлын тархалтын судапгаа бидэнд бий. Энэ олон овог аймгийн суурин дээр Хүннү улс төр улсаа байгуулсан. Түүний дараа Сяньби, Жужан, Түрэг, Их Монгол Улс ирж байгаа юм. Сяньбигийн түүхийг өнөө хүртэл Г.Сүхбаатар багшаас өөр хүн судлаагүй байна. Түрэгийн түү­хийг ч Н.Сэр-Оджав, Д.Баяр, Ц.Баттулга нараас өөр судалсан хүн байхгүй. Археологийн дурсгал нь манай улсад хангалттай байхад шүү дээ. Энэ олон түүхэн үйл явцуудаа нэгтгээд, тасралтгүй нийтэд хүргэхдээ муу анхаарч байгаа нь бидний аюул болоод байна. Их Монгол Улс байгуулагдаад, дараа нь Эзэнт гүрэн болсон. Эзэнт гүрэн задраад хэд хэдэн жижиг улс болсон. Жишээ нь, Цагаадайн улс одоогййн Туркмен, Узбекийн улсууд байна. Алтан ордны улсууд одоогййн ОХУ-ын нутагт байна. Хүлүгэгийн улс Ирак Перс гээд байна. Тэр улсууд өөрсдийнхөө түүхийг Монголтой салшгүй холбоотойгоор бичиж байна. Ийм агуу түүх үлдээчихээд бид чимээгүй суугаад байж болохгүй шүү дээ. Монголчууд 800 жилийнхээ ойг тэмдэглэсэн. Гэхдээ Монгол дотроо л шуугиад байсан болохоос биш нөгөө агуу их Алтан ордны, Хүлүгэ­гийн, Цагаадайн, Юань улсын тухай хэн ч дэлгэрүүлж яриагүй шүү дээ. Юунаас нь айсан юм бүү мэд. Монголын байлдан дагууллыг харгис хэрцгий дайн байсан гэж нэг хэсэг бичсэн. Харин Монголын эзэнт гүрний харъяанд орж байсан улсууд одоо “Бид Монголын хүчинд нэгдсэн” гэж үзэж байна. Жишээ нь, Оросын түүхчид, “Тархай бутархай байсан олон жижиг вант улсыг Алтан ордны улсын хүчинд нэгтгэж, Орос улс хүчирхэг болсон” гэж. Иран, Персийн тэр хөгжил цэцэглэлтийг Монголын эзэнт гүрэн улам дэлгэрүүлсэн гэж хүлээн зөвшөөрч байна шүү дээ. Энэ бол бидний бахархал болохоос биш бусдын түүх, соёлыг булаах гэсэн зүйл огт биш.


    -Судалгаа олигтой хийгдэхгүй, хийсэн нь олонд хүрэхгүй байгаа нь нөгөө л төрийн бодлого байхгүйтэй холбоотой байх даа?

    -Хүннүгийн түүхийг судлах, сурталчлах гэдэг зүйл бас л мөнгө санхүүтэй холбоотой болоод байна. Өнөөдөр манай улс шинжлэх ухааны салбарт хэдэн төгрөг зарцуулдгийг би үнэндээ мэдэхгүй. Түүхийн шинжлэх ухаанд лав бага мөнгө зарцуулж байгаа гэж би боддог юм. Би Хүннүгийн түүхийг судлах гээд сүүлийн таван жил төсөл бичиж өгсөн. Батлагдаагүй. Аль шатандаа очиж хасагддаг юм, мэдэхгүй. Миний ажиллаж байгаа “Гол мод-2″-ын судалгааны зардлыг сүүлийн 10-аад жил Улаанбаатар Их сургуулиас гаргаж байгаа. Үүний хүчинд судалгааны ажил явж байна. “Гол мод-2″ дахь Хүннүгийн хаадын булшийг би найман жил цэвэрлэж байна. Дагуул 30 булшны сүүлийнхийг энэ жил малтаж дууссан. Үүнийг түгээн дэлгэрүүлж, монгол түмний хүртээл болгох зайлшгүй шаардлага бий. Төрийн нэгдсэн бодлого үүнд хэрэгтэй байна. Судлаачдад түүхээ судал, судалгааны үр дүнгээ дэлгэрүүл гэж мөнгө өгдөг, эргээд хариуцлага тооцдог болчих хэрэгтэй байна. Түүнээс биш зүгээр сонирхсон хэдэн хүн түүх бичээд олныг хамарч чадахгүй.

    -Хүннүгийн түүхийг судалдаг гадаад, дотоодын олон судлаач байдаг юм байна. Хоорондын уялдаа холбоо хэр байдаг юм бэ. Мөнгө санхуүгээс гадна харилцан туршлага судалгаанд багагүй нөлөөтэй байх?

    -Манайд өдгөө түүх, археологийн судалгаа хийдэг 20 гаруй гадаадын хамтарсан экспедици ажиллаж байна. Энэ олон судалгааны ангиуд яг үнэн­дээ судалгааны ажлын үр дүнгээ нэгт­гэж чадахгүй байгаа. Энэ бол бидний буруу. Нэгзорилго чиглэлд хийж бай­гаа судалгааны ажлыг ашиглахгүй байгаа нь том алдаа. Нөгөө нэг алдаа нь хамтарч ажиллаж байгаа гаднын судлаачид судалгааны зардлаа олж ирдэг. Тиймээс “мөнгөө төлсөн хүн хөгжим захиална” гэдэг шиг өөр өөрс-дийнхөө байр сууриас судалгааны үр дүнгтайлбарладаг. Энэ бол хамгийн аюултай. Жишээ нь, хоёр жилийн өмнө Монгол нутагт Оросын судлаа­чид монголчуудтай хамтран Хүннү­гийн булш бүхий Ноён уулд хорьду-гаар булшийг малтсан. Тэндээс гарсан эмэгтэй хүний яс, эд өлгийн зүйлсийг харьцуулан судалж үзээд “Хүннү нар Туркистан гаралтай нь нотлогдлоо” гэсэн өгүүүлэл нийтэлсэн байгаа юм. Үүгээрээ монголчуудын угсаа гарлыг шинжләх ухааны аргаар үгүй хийж байгаа хэлбэр. Судалгаанд мон­гол судлаач оролцсон. Төр улсаа төлөөлсөн тэр хүн юу хийсэн юм бэ. Тэр булшнаас гарсан эмэгтэй Туркис­тан хүн байж болно. Хүннүгийн хаад дэлхийн аль ч өнцгөөс эхнэр авсан байхыг үгүйсгэхгүй. Зөвхөн тэр эмэгтэйгээр Хүннүгийн угсаа гарлыг тодорхойлно гэдэг бол шинжләх ухааны аргазүйн хувьд буруу. Ингэж ямар нэг аргаар Хүннүг монгол биш гэж нотлохыг хичээх судлаач нар олон бий. Үүнийг монгол судлаач нар өөрсдөө залруулах ёстой.

    -Сонирхож асуухад, хаанахын судлаачид байв даа, Монголоос нэг булш олсноо сүр дуулиантай зарлаж байгаа баримтат киног сая-хан үзсэн. Жишээ нь тэр таны ярьсанчлан манай түүхийг өөрсдийнх болгон тайлбарласан нэг жишээ юү?

    -Тэр чинь Герман, Орос, Мон­голын хамтарсан археологийн судал­гаа байсан юм. Бас л өөрсдийнхөөрөө тайлбарласан. Тэнд бас л монгол суд­лаач орсон. Би өмнө нь нэг удаа Францын экспедицийнхэнтэй ажилласан. Баримтат кино хийж байхдаа надаар Хүннүгийн түүхийг яриулж, судал­гааны ажлаа хамтран хийж, хоёр жилийн турш авсан киногоо монтажлаад, францын эрдэмтэд хийсэн болгоод гаргаж байгаа байхгүй юү. Тэгэхийг нь мэдсэн бол би гэрээ хийх ёстой байж л дээ. Тэгжчадаагүй миний хохь болсон. Ийм зүйл олон давтуулахгүйн тулд судалгааны ажлыг төрөөс санхүүжүүлэх ёстой. Дээр хэлсэн 20 гаруй хамтарсан экспедцийн судалгааны мөнгө бүгд цаанаасаа санхүүжилттэй байгаа. Ийм ядарсан улс байж болохгүй шүү дээ. Хамтарч ажиллаж болно. Ядаж 50:50 хувийн хөрөнгө оруулалттай байх ёстой.

    -Хүннүг таниулах ажлыг дотроосоо эхэлж хийх ёстой гэж та хэлсэн. Үүний тулд зөвхөн дунд сургуулийн хичээлийн цагийг нэмэхээс илүү баримтат кино шиг хэвлэл мэдээллээр дамжуулж нөлөөлөх ёстой юм шиг?

    -Есүсийн талаар хүүхэлдэйн киног хар. Хүүхдүүд салахгүй үзэж байна шүү дээ. Багаасаа ийм зүйл үзсэн хүүхэд Есүст итгэхгүй яах юм. Түүн шиг өнөөдөр Хүннү, Сяньбигийн тухай баримтат, хүүхэлдэйн гээд залууст хүрэх ямар хэлбэр байна, тэр болгоноор хийх ёстой байхгүй юү. Гадаадынхны хийсэн түүхэн, уран сайхны киног түүх гуйвуулсан гэж маргаж байна. Тиим маргаан гарч л байг. Гагцхүү энэ чинь Монголын түүх шүү гэдгийг харуулж байх ёстой. гадна өдөржин шөнөжин яриад бардаггүй монголчуудын тэр их агуу үлгэр домгийг одоо яагаад ярихаа больчихоо вэ. Одоо гаднаас дайсан орж ирээд, Монгол Улсыг эзэлнэ гэж хэзээ ч байхгүй. Харин оюуны соёлын хүчээр өөрийнх нь соёлыг устгаад “түрэмгийлэх” боломж бол бий.

    -”Монголын нууц товчоо” шиг Модун хааны үеийг утга зохиолын хэлбэрээр ном болгон гаргах бо­ломж байдаг уу. Залуу үеийнхэнд Чингис хаанаар бахархах гол эх сурвалж тэр л болж байна шүү дээ?

    -Бидний үед Хүннүгийн тухай баримт: ном зохиол хадаглагдаж үлдсэнгүй л дээ. Хүннүгийн түүхийн талаар Хятадын эх сурвалжид бичсэн байгаа юм. “Хүннү нарын бичиг нь шувууны хөл шиг. Чулуу, модон дээр сараачиж бичдэг байсан гэж бичсэн байгаа юм. Би Булганы Эгийн голын ойролцоогоос бичгийн чулуун янтай хоёрыг олсон. Энэ мэт түүхэн баримт байна. Мэдээж төр улс юм чинь бичиг соёлтой, ном судартай байсан байж таарна. Харамсалтай нь бидний гарт алга. Гэхдээ алга байна гэдэг огт байхгүй гэсэн үг биш. Монголын нутагт байгаа энэ олон булшнаас ком зохиол, бичиг соёлын түүхэн сурвалж гарахыг үгүйсгәхгүй.

    -Баримтат кино гэснээс Модун Шаньюйгийн талаар кино хийх гэж байгаа гэсэн. Киноны багийнхан судлаач нартай зөвлөлдөж байгаа нь суурь судалгаа сайтай кино болж байгаа юм болов уу гэж санагдаж байна?

    -Киноны багийнхантай уулзсан. Тэр залуусын санаа, зорилгод би их баярлаж байгаа. Уран сайхны киногоор дамжуулж, Хүннү болон Модун хааныг гаргаж ирж байгаа нь маш зөв. Энэ кино гарчихвал монголчуудын сэтгэлд бид ийм агуу түүхтэй ард түмэн байна гэж ойлгоход дөхөм болно. Тэд надаас тухайн үеийн эд өлгийн зүйл, ахуй ямар байсан талаар асуусан. Би өөрийн мэдэж байгаа зүйлээ харамгүй хэлж өгье. Үүний өмнө “Үхэж үл болно” гэж Чингис хааны тухай нэг кино гарсан шүү дээ. Тэр кино яагаад олны сэтгэлд хүрээгүй вэ гэхээр тэнд монгол ахуй, ёс заншил бага харагдаж байгаа байхгүй юү. “Цогт тайж” гэж кино байна. Тэр кинонд түүх гуйвуулсан зүйл их бий. Гэхдээ монгол ахуй нь байгаа учраас монголчуудын өнөөг хүртэл үзэх дуртай кино хэвээр байгаа юм. Тиймээс Модун Шаньюйгийн тухай энэ кинонд тухайн үеийн ахуйг оруулахдаа монгол угсаатныхаа ёс заншилд тулгуурлахад буруутгах юм огт байхгүй. Үүнд анхаарч судлаач нараас зөвлөгөө авч байгаад баярлаж байна. Тэр уран бүтээл маш хурдан гараасай л гэж бодож байна.


    Үндэсний шуудан 2010.06.21 N146 /860/