Category: аялал-жуулчлал-mongolian-tourism

  • “АГААР ЦЭНЭГЛЭЛТ” БАГ ХАМТ ОЛНЫ ЯВГАН АЯЛАЛ- УУЛЫН АЛХАЛТ

    БАГИЙН СУРГАЛТ, ХӨТӨЛБӨРӨӨ 100% БИДЭНД ДААТГА!

    АГААРААР ЦЭНЭГЛЭЕ! ХАМТ ОЛНЫ САЛХИЛАЛТ, ГАДААД ОРЧНЫ СУРГАЛТ, ӨДӨРЛӨГӨӨ ИЛҮҮ ҮР ДҮНТЭЙ, БҮТЭЭМЖТЭЙ, ШИНЭЛЭГ БОЛГОМООР БАЙНА УУ?  #БүтээлчээрШийд #ЗардлааХэмнэ #ИдэвхитэйАмралт

    Агаар салхинд хамт олноороо гарч, бүтээлч, сонирхолтой байдлаар сургалт, өдөрлөгөө зохион байгуулмаар байна уу? Амралтын газрууд нь холдоод, үнэтэйтээд, сургалтаасаа илүү зардлыг хоол, байранд үрэгдээд байна уу? Улиг болсон байдлаар биш шинэлэг, бүтээлчээр шийдмээр байна уу?

    Тэгвэл БИД байгууллага, хамт олонд зориулсан гадаад орчны #ӨдрийнХөтөлбөрөө санал болгож байна.

    1. ТАНИЛЦУУЛГА

    Крейтив кэмп нь 100 гаруй багийн тоглоом, хэрэглэгдэхүүнээр тоноглогдсон гадаад орчны 500мКв сургалтын болон спорт талбайтай Гүнтийн зусланд байрлах сургалт, эвентийн зориулалттай орчин юм. Улаанбаатар хотоос 18км (Жигжидийн уулзвараас хойшоо 4км)

    Уг кэмпыг байгууллага хамт олонд гадаад орчны сургалт зохион байгуулахад зориулж хувийн зусланг түшиглэн байгуулсан. Байгууллага хамт олон агаар салхинд гарч байгальд “АГААР + ЦЭНЭГЛЭЛТ” сургалт, уулзалт, өдөрлөг, зугаалга, цасны баяр хийх сонирхол их байдаг. Амралтын газрууд хотоос хол, үйлчилгээ нь сургалтанд зориулагдаагүй байдаг учир, гол зорилго болох сургалтаасаа илүү зардлыг байр, хоол гэх мэт бусад зардалд төлөх болчихдог. Гадаад, дотоод орчинд оролцооны аргаар багаар ажиллах сургалт хийх болоход зориулалтын зай талбай, тоноглол байхгүйгээс, зоогийн газрын ширээ, сандлыг зөөх, цэментэн талбайд аргалж хийдэг. Тиймээс энэ бэрхшээлүүдийг багасгаж, хөгжиж буй байгууллагуудад зөвхөн сургалт, хөтөлбөрийн зардлаа төлөөд л сургалт хийх боломжийг бүрдүүлэх үүднээс Крейтив кэмпыг байгуулсан.

    Уг кэмп нь амралтын газар биш бөгөөд хоол, хоногийн үйлчилгээгүй, зөвхөн сургалт, өдөрлөг, өдрийн хөтөлбөрт зориулагдсан. Уулын өндөрлөгт байрлах харагдац сайхан байгаль, гадаад орчны сургалтын зориулалтын талбай, био 00, угаалтуур, оюуны тоглоом, номын сантай. Тухайн хамт олон хүсвэл өөрсдөө хоол, хорхог, шорлогоо хийж идэх боломжтой. Дээшээ 800м өгсөөд ойтой тул ууланд алхах дуртай хүмүүс ойгоор алхах боломжтой.

    Сургалтын дараа 21:00 цаг хүртэл тухайн орчиндоо шорлогоо хийх, галын наадам, ил гал тойрсон халуун яриа өрнүүлэх, амарч тухлах бүрэн боломжтой.

    Та бүхэн зөвхөн сургалтандаа зардлаа төлөөд бусад зардлаа хэмнэх сонирхолтой бол мөн энгийн, минимал, байгальд ойр дотно орчинд татагддаг бол Гүнтийн отогийг сонгоорой.

    2. ДАВУУ ТАЛ

    1. ЗАРДЛЫН ХЭМНЭЛТ: Сургалт хийхийн тулд амралтын газарт илүү зардлууд төлөхгүйгээр, зөвхөн сургалт, өдөрлөгтөө төвлөрөх боломжтой хөтөлбөрт орчин. Сургалт, багийн дасгалдаа гол анхаарлаа хандуулж, бусад илүүдэл зардлуудаа бууруулах боломж;
    2. СУРГАЛТЫН ОРЧИН: Гадаад орчны сургалтын хөтөлбөрт зориулагдсан орчин;
    3. ӨӨРСДИЙН ОРОН ЗАЙ: Зөвхөн тухайн хамт олонд зориулагдсан орчин. Өөр байгууллага, хүмүүстэй холилдохгүй. Янз бүрийн согтуу, хөлчүү хүмүүс хажуунаас оролцож хүндрэл учруулахгүй;
    4. ЦАГТ БАРИГДАХГҮЙ: Заал танхимын цаг хугацааны түрээсэнд баригдахгүй багаараа хамтдаа байх боломж;
    5. ЦАГИЙН ХЭМНЭЛТ: Хотод ойрхон учир замд цагаа үрэхгүй;
    6. ХООЛНЫ АВЪЯАС: Баг хамт олноороо хүссэн дуртай хоолоо хийж, амарч тухлах боломжтой. Энэ нь нэг төрлийн багийн ажил – дасгал болдог.
    7. ДЭД БҮТЦИЙН ХАНГАМЖ: Шууд байгаль түшиглэж хээрийн сургалт, tent camp-р гарах үед тулгардаг 00, ус, газан плетк, сандал, ширээ, бороо, шороо гэх мэт олон бэрхшээлд санаа зоволтгүй, дэд бүтцээр хангагдсан орчин;

    ИЛҮҮ ДЭЛГЭРЭНГҮЙГ https://www.facebook.com/CreativeCampMongolia/

    ЗАХИАЛГА ӨГӨХ:    88028241, 89811326

  • EVENT ORGANIZE | ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ (арга хэмжээ) ЗОХИОН БАЙГУУЛАХАД ГАРГАДАГ НИЙТЛЭГ АЛДАА, ЗӨВЛӨМЖ

    Насаараа л хийлээ гэдэг шиг, 10 орчим жил жижиг, том есөн шидийн үйл явдал, үйл ажиллагааг зохион байгуулжээ. Гар, бие оролцож байсан event-үүдээс дурьдвал, Ээждээ зориулсан бидний төгөл, Дээд эрүүл мэнд- төгс эрүүлжихүйн баяр, Мандухай хатан ээжүүд аян, Монгол блогчид наадам, UBTwestival, Social Media Club, TEDxUlaanbaatar, Монгол бэлэг аян, Монголд үйлдвэрлэл аялал, Legendary travelers moment, Kawai Монголд, Эльмар Гасанов Монголд, Тэнгэрийн сүм эх орон, Сэтгэлийн зураг хандивын үзэсгэлэн, Алтай ятгыг дуурьсгах их ёслол, МНТ түгээмэл эх үзэсгэлэн, Ази Номхон Далайн 31-р Жембори, HR DAY г.м.

    Цаашид Event зохион байгуулагчидад зориулж өөрийн туршлагыг хуваалцаж байна.

    Сүүлийн үед дүү нар бас янз бүрийн үйл ажиллагаа, event сонирхож, туршиж зохион байгуулдаг болжээ. Тиймээс бидний алдааг битгий давтаарай гээд алдаа, оноогоо ярьж өгсөн юм. Байгууллагын үйл ажиллагаа, шинэ жил, цасны баяр, сургалт, баярын хурал, брэндийн нээлт, салбарын чуулган гээд л алийг тэр гэхэв, үйл ажиллагаа зохион байгуулдаг хэн бүхэн сонирхож үзээрэй. Хэрэгтэй санаа оноо байвал аваарай.

    Та бүхний үйл ажиллагаа нь:

    МЭДЛЭГ ӨГЧ, АЛСЫН ХАРААГ ТЭЛЖ

    УРАМ ЗОРИГ ӨГЧ, СЭТГЭЛИЙГ ХӨДӨЛГӨЖ

    ХАМТЫН АЖИЛЛАГААГ НЭМЭГДҮҮЛЖ

    ЭРГЭХ ХОЛБООГ ҮҮСГЭЖ, ТАСРАЛТГҮЙ ҮРГЭЛЖИЛЖ байх болтугай.

    АГУУЛГА

    АЖЛЫН ДАРААЛАЛ

    1. Сэдэв, агуулга, зорилгоо тодорхойлно. Давтамж
    2. Концепц, дүр зураг, дизайнаа тодорхойлох
    3. Ажлын хэсэг буюу зохион байгуулалтын багаа бүрдүүлнэ
    4. Ерөнхий төлөвлөгөө: Агуулга бүтээж хүргэх
    5. Уулзалтын төлөвлөгөө
    6. Хамтрагч, талуудыг бүрдүүлэх
    7. Олон нийтэд хүргэх
    8. Үйл ажиллагаа
    9. Тайлан
    10. Агуулга, стандартаа бий болгох (сайжруулах)

    БАГ

    Үндсэн баг + Дэмжигч хүч + Эскперт + Коммунити + Хамтарсан баг

    Багийн гишүүдийн хариуцах ажлыг бэлтгэл үеийн, үйл ажиллагааны үеийн гэж 2 удаа ажил хуваарилна.

    Бэлтгэл үеийн хуваарилалт

    • Төлөвлөлт & агуулга баг
    • Маркетинг& Медиа баг
    • Хөтөлбөрийн баг
    • Спонсор баг
    • Оролцогчтой харилцах баг

    Үйл ажиллагааны үеийн хуваарилалт

    • Ерөнхий зохион байгуулагч
    • Орчин, интерьер, тохижилт бэлтгэл баг
    • Зочид, оролцогчидтой харилцах баг
    • Тайзны хэсэг
    • Агуулгын баг
    • Хөтөлбөрийн баг
    • Холбогч

    НИЙТЛЭГ АЛДАА | ШИЙДЭЛ

    Бэлтгэл үеийн

    • Олон талт хамтын ажиллагааг бий болгох
    • Оролцогч талуудын ашиг сонирхол, оролцоо, хүлээлтийг тодорхой болгох
    • Бүхэлд нь зураглалаа гаргах: Хүн, ая, дэлгэц, индэр, мик, жижиг хэрэглэл, гэрэл, хаалга
    • Найруулга зүйн үүднээс харах
    • Уран бүтээлч, хөтлөгч, хамтарсан багтайгаа уулзаж нэг ойлголттой болох
    • Event-ээсээ хамаараад гоё хоолойтой хөтлөгч чухал биш -> Юмаа мэддэг хүн чухал
    • Хөтлөгчид үгийг бэлдэж өгөх
    • Мэдээлэл тодорхой байж, хуваалцахад бэлэн байлгах
    • Контакт лист үүсгэж хуваалцахад бэлэн байлгах
    • Сонирхолтой болгох, оролцоог бий болгох
    • Үргэлж шинийг эрэлхийл

    Үйл ажиллагааны үеийн

    • Хөтөлбөрийн нарийн ширийнийг тооцож, чеклэж, хуваарилалт хийх
    • Үйл ажиллагааны үеийн ажлуудыг эзэнжүүлэх
    • Шийдвэр гаргалтаар хангах|
    • Холболт, мэдээллээр хангах
    • Сул цаг- хүлээлт цагийг ашиглах
    • Зохицуулагчийн үүрэг: Гадагшаа чиглэсэн
    • Холбогчийн үүрэг: Дотогшоо чиглэсэн
    • Хөтлөгч, уран бүтээлчиддээ л хэтэрхий ач холбогдол өгөх
    • Дотоод холбоо болон Мессеж ашиглах
    • Эрсдэлийг удирдах: Сандарч гүйлдэхгүй байх
    • Алдааг удирдах, зохицуулах
    • Хэвлэлд хэн ярилцлага өгөх| Хэвлэлийн мэдээ
    • Автомашины зогсоолтой эсэх

    Жамсранжавын Лувсандорж (Luka)

    ҮндэстэнБаг ХХК

    https://www.facebook.com/Luvsandorj

  • ДЭЛХИЙН ШИЛДЭГ 10 CREATIVE ART PARK | БҮТЭЭЛЧ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ

    Соёлын бүтээлч урлал үйлдвэрлэлийг хөгжүүлсэн жишээнүүд

  • ERIIN GURWAN NAADAM /THE THREE MANLY SPORTS МОНГОЛ ҮНДЭСНИЙ ӨВ СОЁЛ, БАХАРАЛ

    ERIIN GURWAN NAADAM /THE THREE MANLY SPORTS/

    In 2010, the Naadam was enlisted in the UNESCO world heritage list. Modern researchers declared that the Naadam originated from the Khuns (I – II B.C.). During that time the main three foundation for a new government were horse riding, wrestling, and archery. The reason why is that because those are the three main things a man needed to protect the land and their home. For instance, using bow and arrows while riding a horse to take down the enemies, and if it’s a melee fight and a man doesn’t have a sword, skills to wrestling techniques played a big part. The Naadam was originally celebrated to enhance the skills of the soldiers and to unite the clans. Since then Mongolians continued on celebrating the Naadam.

    ; TSAGAAN IDEE (MONGOLIAN TRADITIONAL DAIRY DELIGHTS)

    From an early age, Mongolians strictly followed food and dietary restrictions and prevented any illness. Mongolians sustain their bodies with food and drinks that can cure diseases and have long been using food as a medicine. About 2000 years ago, Mongolian great ancestors, the Huns were abundant in milk and airag (fermented mare’s milk) that they fermented milk and used to make huruu aaruul (long dried curd).

    Since the beginning, Mongolia has been an agricultural country. Mongolia is the land of organic products since, there are no atomic power plant, no chemical factories, and no air, soil and water pollution.

    Mongolia is an “ORGANIC NATION” that have been living in harmony with the nature for a thousand years. Mongolia is abundant in natural fresh organic meat products, dried meat, dairy products, fermented mare’s milk, fermented camel’s milk, dried curd, sour curds, grain, honey, tea, medical plants and fruits. Only with the use of milk, about 200 types of products are made and these milk processed products are called “Tsagaan idee.” Mongolians are able to contribute hugely to the food deficiency, agricultural development, and the climate change problems that the world is facing.

    III.           NOMADIC CULTURE

    The culture of nomadic is in harmony with nature eco-friendly organic lifestyle. For Mongolians, nomadic herders live in animal husbandry and migration live their animals. The animals follow the nature of the animals and feed them up and maintain the characteristics of the factory, nature is an independent culture based on the three-ring tone of people, animals, and nature that retains its state of being and maintains its natural state of resilience. Nomads have contributed greatly to the development of humanity, such as bow, drum, home, and epic poetry, while overcoming extreme harsh conditions in Central Asia.

    IV. KNUCKLE- BONE SHOOTING

    The Knuckle-bone shooting was created in the thirteenth century, and in the beginning was a royal palace. During the reign of Khublai ankle shot  according to the Chinese ancient “Yellow astrology”. Later on, the people have been expanding the wisdom of the men. Knuckle-bone was officially held in 2001 as a Mongolian National Naadam Festival. The strike is on the middle of the astrology and the shotgun is called a curb and arrow. It placed on a wooden base to be called a fence and should be cut off at a height of approximately 4.72 m. The ankle man has the ability to take things seriously, to make good decisions and to wait, and the necessity of having them is patience and a sense of feeling. Little by little, uncomfortable sitting piece of arms and a hand sweat on his arm would not look at his shells.

    V. ARCHERY

    Archery game is contest and celebration of the best archer. Since it is one of the Three Manly Games it is included in the Mongolian National ‘Naadam’ Festival. There are three main categories in Mongolian archery such as Khalkha, Buriat and Urainkhai archeries. Numbers of ball like targets are placed in line and archers shoot certain number of arrows from a far distance, and then hitting scores of archers distinguish a champion. Most ancient form of this game was to precisely shoot the target, which was placed at the maximum of longest shooting distance. This was called as ‘Shooting Metal Arrowhead’. Today archers use non-metal arrowheads for their arrows during the Naadam. 

    VI. MONGOLIAN CALLIGRAPHY

    Mongolian calligraphy is the art of brush expressing the ancient sense of culture, the knowledge, the intellectual education and the silhouette of the human soul. Writing on a brush creates not only the everyday life of a person, also to develops a beauty and beauty education. In Eastern countries, calligraphy is made of art with brush, ink, paper, and frame using artwork and fonts. UNESCO officially registered 24 members of the “Mongolian calligraphy” Committee on the nomination of literary beauties, nominated for the List of Intangible Cultural Heritage required for the Immediate Protection of UNESCO, officially recognized UNESCO as a cultural heritage. The art is in the list fifth most-traded heritage in Mongolia.

    VII. THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS

    Why “The Secret History of the Mongols”?

    ·     It will give you the inspiration to think on a global scale and the strength to endure difficult times.

    ·     It will provide you with the managerial skills to lead your team or community effectively.

    ·     From ancient times the Mongolian culture has lived in harmony with nature, therefore it will provide you with incentives to reduce the ecological damage facing the world today.

    ·     An opportunity to learn about the “Tengrism”, the first belief of mankind.

    ·     We require Chinggis Khan’s philosophies and strategy for us to create a better world.

    VIII. “CHINGGIS KHAN” THE MAN OF THE MILLENNIUM 

    One of the Great men of world history, Chinggis Khan (1162-1227)

    His life was characterised by harsh struggles, many adventures and challenges. He      accomplished many feats during his lifetime, most likely more so than any other character in history. Earlier opinion was that he was understood to be a conqueror and destroyer due to the written accounts from the nations that he occupied. However, on the eve of the new millennium this viewpoint has changed dramatically to one where he has been credited with progressing the prosperity of mankind with his sharp mind and contributions to the development of the “modern world”. 

    Researches have credited his success to various characteristics. He had a remarkable skill in recognising people, a genuine ability to convert enemies to friends. He never forgot a fovour or underestimated the strengths of his colleagues. He honoured intelligence and encouraged innovation as he himself initiated a new era of military strategy. He was the first man to declare and uphold freedom of religion. You could make these discoveries by researching a variety of scripts, however, you would be best served by reading and feeling the primary source called MNT yourself.

    IX. MONGOLIAN TRADITIONAL CLOTHES

    Mongolian ethnic clothing is an important cultural and cultural significance of our country’s meteorological conditions, the status of customary and customary practices, and the historical and cultural characteristics of our country. Hats, deels, belts, and boots, the main agent of Mongolian national costume, have their own symbols. Including: The name Hatah state symbolizes the body of a human being with a tapered cap that is sharp and straightforward. Equal state coat is means the human body was blessed with a central, straight, smoothness. The state of belt means to solidify and break the openings and to disassemble the dispersion. Khans  state vest this is the state apparel, because of the guarantee of a citizen, a man and a woman in the state of affairs. The shoes of the state are symbolic of the body of the body, which stands for the support of the people. 

      Today, Mongolians supply about 1/3 of the world’s cashmere. The GOBI, GOYO and HUSUG brands are based on the traditional Mongolian raw materials of wool, cashmere and yak wool.

    X. HORSE CULTURE (HORSE, CAMEL RIDING)

    65 million years ago the equines with 5 toes were found around Ergeliin Zoo which is located in Dornogovi, Mongolia which is located at the eminence of central Asia and it shows that the horses are originated from Mongolia. Mongolians have been putting horses on their state hymn saying that the string of horses are “light for the ride, fast for racing, the milk is medicine, and are graceful. Without the Mongolian horses it’s hard to imagine the Mongolian economy such as wars, transport and carriage, games and promenade, and making airag by fermenting milk.

    Mongolian horses have distinct features such as short, able bodied, tough, and fast these qualities helped achieve victory in many wars and it’s quite common to see sculptures dedicated to horses in Mongolia. Horses have unbreakable link with the success of world domination of Chingis Khaan

    The horse culture consists of the art of scrutinizing and distinguishing, different techniques and technologies to use horses for transportation of man and objects. To start using a horse things such as curb, halter, fetter, lead, saddle, whip, khomuut, cart/carriage and its appliances, scraper, and a brush are used.

    XI. YURT

    Yurt is a traditional home to the Central Asian nomadic people. Mongolia’s home has been around for some 3,000 years now and has become the main necessity of human life today. The best-suited home for a nomadic lifestyle attracts a lot of interest in the structure. Lightweight, compact, durable, architectural solutions are provided with yurt. A note of medieval tourists about the house of a Mongol ger in the thirteenth century shows that “moving cars with a ger are as crowded as cities.” The two main categories of designing a permanent necessity apartment in an external form are Mongolian and Turkic. The yurt distinguishes as Khalkha, Oirat, Buryats. A variety of homes from the Mongolian ger for many countries around the world, it is used as a recording studio and travel destination.

    XII. MONGOLIAN GAMES

    Mongolian traditional games, which have developed for thousands of years, are duly regarded as a highly valuable cultural heritage of our nation. We consider these games as a monumental and intellectual contribution of Mongolians to the history of humanity. There are nearly 3000 games, classified into15 categories, which are inherited down us by our ancestors. For examples, ‘knucklebone games’, ’ board games’, ‘interlocking games’, ‘oral tradition games’, ‘tangle hinge games’, ‘knot tangling games’, ‘puzzle games’, ‘chamabala wheel /magical maze/’, ‘hand gesture games’, ‘knucklebone grabbing games’, ‘calculation games’, ‘folding and scissoring games’, ‘magic and divination’, ‘games on ice’ and ‘the three manly sports’. These games play a significant role in educating and bringing up the children in a playful and joyful way, and hence, they serve as training instruments throughout the entire history of our nation.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

    XIII. HANDCRAFT ART

    Mongolian national handcraft art has a long running history and its products with their varieties and beauties are bearing quite distinctive characteristics as well as magnificent looks. Mongolian national handcraft includes various arts such as sewing and silk embroidery, woodcarving, chiseling, ivory, leather carving, anaglyphy and jeweler and so on. As for materials, natural segments like bone, horn, leather, rope and precious stones are processed in accordance with traditional technology. Generally, handcrafts are embodiments of artists’ highly experienced skills, precise mastership as well as national culture and thoughts.

    Felt quilting is the main thing that our ancestors used to use in their household pieces and it was inherited from the Hun era. Nomads have long been partly processing sheep wool to make shoes, clothing items and also an insulation. From the Hun era, felt became handcraft and it was developed to not only to the extent of crafting household pieces but to arts and culture. Felt quitting is an organic product that does not trigger any allergies, dustiness, and it has a long lasting life. Even though, felt crafting exists in many countries, studies have found out that the felt quilting only belongs to Mongolia.

    In modern days, felt and sheep wool is used as a building insulation that are also getting exported.  In addition, Gobi corporation has started exporting their felt coat to international markets.

    XIV. FOLK ART (YAZGUUR)

    Traditional national art in any countries becomes a manifestation of the unique appearance, behavior and prosperity of ethnic groups of country. Long song (Urtyn duu), igil (Икел), Horse-head fiddle (Morin Khuur), Biyelgee, Hoomii, Yatga, etc., are the types of Mongolian folk art. The types of Mongolian folk arts are registered in UNESCO, moreover mongolian band called “DOMOG” has won golden cup from World Championship of Folk art.

    Biyelgee is originated from the nomads. Biyelgee possesses history of many ethnic groups, traditional, music, myths, national clothes and games festival. Biylgee dance’s movements expresses manifestation of ethnic groups life, unique lifestyle, traditional of country. Dancer’s hand and chest movements has improved a lot because biyelgee dances are typically confined to the small space inside the ger. Hand, shoulder and leg movements express aspects of Mongol herders everyday lifestyle, such as: sewing, wrestling, shooting the bow, cooking, customs and traditions, etc.

    I. ЦАГААН ИДЭЭ

    II. МОНГОЛ АХУЙ

    III. ШАГАЙН ХАРВАА

    IV. УРАН БИЧЛЭГ

    V. МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО

    VI. БАХАРХАЛЫН ӨРГӨӨ

    VII ХУВЦАС

    VIII МОНГОЛ ГЭР

    IX. ТОГЛООМ

    X. ГАР УРЛАЛ

    XI. ЯЗГУУР УРЛАГ

    XII. СУР ХАРВАА

    XIII. МОРЬ, ТЭМЭЭ УНАЛГА

    ЦАГААН ИДЭЭ

    Монголчууд эрт үеэс хоол унд, явдал мөрийн дэглэмийг чанд сахиж, аливаа өвчнөөс өөрийгөө урьдчилан сэргийлж, бие махбодоо хоол ундаар шимжүүлэн, өвчин эмгэгийг анагааж хоолыг эм болгон хэрэглэсээр ирсэн. Монголчуудын дээд өвөг Хүннүчүүд 2000 гаруй жилийн өмнө сүү айргаар элбэг дэлбэг байж, айраг исгэн, хурууд агшааж иддэг байсан. 

    Монголчууд эртнээсээ хөдөө аж ахуйн орон. Атомын цахилгаан станцгүй, химийн үйлдвэргүй, агаар, хөрс, усны бохирдолгүй Монгол Улс нь органик хүнсний өлгий нутаг юм. Монголчууд олон мянган жилийн турш байгаль орчинтойгоо зохицон амьдарсаар ирсэн ОРГАНИК ҮНДЭСТЭН. Байгалийн цэвэр органик мах махан бүтээгдэхүүн, борц, цагаан идээ, айраг, ингэний хоормог, ааруул, аарц, нэрмэл, тариа буудай, зөгийн бал, цай, эмийн ургамал, жимс жимсгэнийн бүтээгдэхүүнээр баялаг. Зөвхөн сүүгээр 200 гаруй нэр төрлийн хоол хүнс бэлтгэдэг бөгөөд сүүнээс боловсруулсан хүнсийг Цагаан идээ гэж нэрлэдэг. Дэлхийд тулгамдаад буй хоол хүнс буюу хөдөө аж ахуйн хөгжил, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэхэд Монголчууд томоохон хувь нэмэр оруулах боломжтой.

    ААРУУЛ 

    Калциар баялаг бүтээгдэхүүн. Аарц, таргийг боловсруулан хатаах замаар боловсруулсан учир хадгалалт сайн даана. Хэдэн жилээр ч хадгалж болно. Хөдөө, хээрийн нөхцөлд авч явахад тохиромжтой. Чингис хааны цэргийн гол хүнс нь ааруул, борц байсан. Аарц нь уургаар нэн баялаг бөгөөд нар салхинд хэдэн өдөр хатаахад ааруул болно. Амтлаг, исгэлэн, тосны зүйл их агуулсан тул шим тэжээл сайтай, биеийн хорыг тайлж тамиржуулах үйлдэлтэй. Буцалсан ус болон хар цайнд хийж, шүүсийг нь уухад элэг, цөсний өвчин, цус хөөрөх, толгой өвдөхөд тустай. Ус өөрчлөгдөж, гэдэс ходоод өвдөх үед ааруулны шөлийг уухад дарагдана. Хүмүүс ааруулыг өдөр тутмын хүнсэндээ хэрэглэснээр кальцийн дутагдал болон шүдний өвчнөөс ангижрах юм.

    Ааруулыг зөгийн бал, амин дэмээр баяжуулан үрэл хэлбэртэй боловсруулан олон улсад гаргаж эхлээд байна.

    ААРЦ

    Нэрмэл архийг нэрэхэд гарсан цагаа, буцалгасан айраг, таргийг шүүж аарц бэлтгэнэ. Аарцыг 2 янзаар хийдэг. Цагааг шүүж хийсэн аарцыг нэрмэлийн аарц, таргийг шүүж хийсэн аарцыг тарагын аарц гэнэ. Аарц нь ясны сийрэгжилтийн эсрэг, ханиад томууны үед халааж хэрэглэснээр дархлааг сэргээх давхар үйлчилгээтэй.

    Аарцийг ундаа хэлбэрээр боловсруулж орчин үеийн тетрапак савалгаагаад савлан олон улсад гаргаж эхлээд байна.

    АЙРАГ

    Гүүний сүүг исгэх аргаар боловсруулдаг шим тэжээлээр элбэг, халуун чанартай, исгэлэн амттай ундааг айраг гэнэ. Нэг литр айраг хүний биеийн С аминдэмийн хоногийн хэрэгцээг хангаж чадна. Айраг исэх үед түүний сахар нь архины спирт, нүүрсхүчлийн хий болон задардаг. Айраг исгэхийн тулд саамыг шүүж цэвэрлээд хөрөнгөтэй хольж 3000- 5000 удаа бүлдэг. Айрагны найрлаганд хүний биеийн эрүүл мэндэд хэрэгцээтэй А, С, В, Е зэрэг бараг бүх аминдэм, амин хүчил, тосны хүчил, кальци, фосфор, кобальт, зэс зэрэг эрдэс бодисоор баялаг шингэц сайтай байдаг. Эмчилгээ сувилгаа тэжээлийн ач холбогдолтой, нян устгах чадвартай.

    Эрдэмтэн Боржигон Гэрэлт айрагнаасаа шимт бодисыг хуурай хэлбэрээр ялган авч таблет хэлбэрээр савлан олон улсад гаргахаар бэлтгэж байна.

    БЯСЛАГ

    Бяслаг уургаар баялаг, А витамин, кальци, фосфор агуулдаг, дотроо хатуу, хатуувтар, зөөлөн болон түрхдэг буюу тослог өндөртэй гэж ангилагддаг. Бяслагны уураг биед амархан шингэдэг, тэжээллэг чанар нь онцгой уураг, кальци, амин дэм В12 агуулдаг. Кальцийн их хэмжээ нь яс сийрэгжих болон шүд хорхойтохоос урьдчилан сэргийлнэ. Бяслаг болон бусад цагаан идээнд агуулагдах кальци нь бусад хүнсэнд агуулагдах калцийг бодвол бие махбодод илүү хурдан шингэдэг.

    Монгол бяслагийг сүүгээ зөөлөн галаар халааж, дээр нь шар сүү, шинэ тараг зэргийг хийж ээдүүлнэ. Ээдмээ биежиж ирэхэд шар усыг нь шүүж, хатааж боловсруулна. Бяслагийг гол төлөв аян жинд явах, айлчин гийчин ирэхэд, хурим найр хийхэд тавгийн идээ болгож хэрэглэдэг. 

    Одоо Монголчууд уламжлалт бяслагийг үйлдвэрлэлд шилжүүлэн Голланд технологиор монгол сүүгээр хийсэн бяслагийг олон улсад гаргахаар ажиллаж байна. Энэхүү монгол сүүгээр хийсэн бяслаг нь тэжээллэг, амтлаг чанараар дэлхийд өрсөлдөхүйц байгааг судалгаагаар тогтоосон.

    ЭСГИЙ УРЛАЛ

    Эсгий ширмэл нь Хүннүгийн үеэс уламжлагдан ирж, бидний өвөг дээдэс ахуйн хэрэглээндээ хэрэглэж байсан гол зүйл. Нүүдэлчид хонины ноосыг хагас боловсруулах замаар гутал хувцас хийж, аж төрөх сууцаа дулаалсаар ирсэн. Хүннүгийн үеэс гар урлалын шинжтэй болж, зөвхөн ахуйн хэрэглээнд бус урлагийн төвшинд хөгжжээ. Эсгий ширмэл нь элдэв харшил, тоосжилтгүй, эдэлгээ сайтай, байгаа орчиндоо халуун дулаан байгалийн мэдрэмжийг бий байгалийн цэвэр органик бүтээгдэхүүн юм. Эсгий урлал нь олон оронд байдаг хэдий ч эсгий ширмэлийн урлал нь зөвхөн Монголынх гэдгийг судалгаагаар баталжээ.

    Орчин үед эсгий болон хонины ноосоор барилгын дулаалга хийж экспортолж байгаа бөгөөд GOBI компани эсгий польтогоо олон улсад экспортолж эхлээд байна.

    ШАГАЙН ХАРВАА 

    Шагайн харваа XIII зууны үед үүссэн бөгөөд эхэн үедээ хаад ноёд өргөөний наадгай байжээ. Хубилай хааны үед шагай харваж байсан тухай Хятадын эртний “Шар зурхай” номонд өгүүлсэн байдаг аж. Хожим ард түмнийх болж, эрчүүдийн цэц мэргэнээ сорьдог наадам болж өргөжсөн байна. Шагайн харваа нь 2001 оноос эхлэн албан ёсоор монголын үндэсний их баяр наадмын нэгэн төрөл болон зохион явагдах болсон. Зурхайн голд байх хасааг онох бөгөөд харвах хэрэгслийг хашлага, сум гэнэ. Энэ сумаа хашлага хэмээн нэрлэх модон суурь дээр байрлуулан ойролцоогоор 4,72 метр зайд байрлах хасааг няслан онох ёстой. Шагай харвадаг хүн ямар нэгэн зүйлд нухацтай хандах, зөв шийдвэр гаргах, хүлээцтэй байх зэрэг чадвар эзэмшдэг бөгөөд түүнд байх ёстой зайлшгүй чанар бол тэвчээр, мэдрэмж хоёр ажээ. Өчүүхэн төдий эвгүй сууж, бага зэрэг гар хөлөрсөн үед тавьсан сум хясаагаа онохгүй.

    УРАН БИЧЛЭГ

    Монгол уран бичлэг бол эртний уламжлалт утга соёл, эрдэм мэдлэг, оюуны боловсрол, хүний дотоод сэтгэлийн торгон мэдрэмжийг монгол бичгийн зурлагаар илэрхийлж үзүүлдэг бийрийн урлаг юм. Бийрээр бичих нь хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралтай холбоотой төдийгүй урлаг гоо сайхны боловсролыг хөгжүүлж байдаг. Дорно дахины улс орнуудад уран бичлэг нь бийр, бэх, цаас, нийлүүрийг ашиглан утга агуулга, үсгийн хэмнэлээр урлагийн бүтээл туурвидаг. ЮНЕСКО-гийн Яаралтай хамгаалах шаардлагатай соёлын биет бус өвийн жагсаалтад нэр дэвшсэн монгол түмний бичиг үсгийн гайхамшгийг илтгэх “Монгол уран бичлэг”-ийг удирдах хорооны 24 гишүүн орон хүн төрөлхтний соёлын өв хэмээн санал нэгтэйгээр баталж албан ёсоор ЮНЕСКО-д бүртгэсэн. Уран бичлэг нь манай улсаас тус жагсаалтад бүртгэгдсэн тав дахь өв юм.

    МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО 

    THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS

    Why “The Secret History of the Mongols”?

    ·         It will give you the inspiration to think on a global scale and the strength to endure difficult times.

    ·         It will provide you with the managerial skills to lead your team or community effectively.

    ·         From ancient times the Mongolian culture has lived in harmony with nature, therefore it will provide you with incentives to reduce the ecological damage facing the world today.

    ·         An opportunity to learn about the “Tengrism”, the first belief of mankind.

    ·         We require Chinggis Khan’s philosophies and strategy for us to create a better world.

    НҮҮДЛИЙН СОЁЛ

    Нүүдлийн соёл ингэншил нь байгальтайгаа шүтэлцэн зохицон амьдарсаар ирсэн байгальд ээлтэй органик амьдралын хэв маяг юм.

    Монголчуудын хувьд нүүдэл нь малчин хүн малынхаа ашиг шимд шүтэн, малынхаа аяыг даган нүүж амьдардаг. Мал нь байгалынхаа аяыг даган түүнд идээшиж дагаж, үйлдвэр угсааны онцлог шинжээ хадгалан өсөж үрждэг, байгаль нь нүүдэл иргэншлийнхээ ачаар унаган төрхөө хадгалан, иргэншлийнхээ уг хэв маяг тогтвортой оршиж тогтнох нөхцөлийг бүрдүүлдэг хүн, мал, байгаль гурван битүү цагирган холбоонд тулгуурласан соёл иргэншлийн бие даасан хэв маяг юм.

    Нүүдэлчид Төв азийн өндөртөгт, байгалийн эрс тэс хатуу ширүүн нөхцлийг даван туулах явцдаа нум сум, хүрдэт дугуй, гэр, туульсийн зохиол гэх мэт бүтээлээрээ хүн төрөлхтний хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсан юм.

    ЧИНГИС ХААН

    Мянганы суут хүн

    Дэлхийн түүхэнд төрсөн суутнуудын нэг Genghis khan (1162- 1227)
    (Уг дуудлага нь монголоор: Chinggis khan [tʃiŋɡɪs xaːŋ]. Далай хаан гэсэн утгатай)

    Түүний амьдрал хатуу ширүүн тэмцэл, адал явдлаар дүүрэн. Тэрээр нэг хүний амьдралд багтамгүй их түүхтэй, бас өөр хэний ч хийж амжуулаагүй их үйл хэргийг бүтээсэн. Гаргасан амжилтаар нь жагсаавал магад тэрээр бүх суутнуудыг тэргүүлнэ. Урьд нь дэлхий даяараа түүнийг эзлэн түрэмгийлэгч, эвдлэн бусниулагч гэж ойлгодог байсан нь эзлэгдэж байсан улс үндэстнүүдийн бичиж үлдээсэн эх сурвалжуудад итгэж өрөөсгөл хандаж байсантай холбоотой юм. Харин шинэ мянганы босгон дээр энэ хандлага эрс өөрчлөгдөж хүн төрөлхтний хөгжил цэцэглэлтэнд оруулсан түүний хувь нэмрийг бодитоор үнэлж дүгнэх боллоо.

    Түүний амжилтын нууцыг судлаачид олон талаас нь бичиж дүгнэдэг. Хүн таних онцгой чадвартай, дайснаа ч нөхөр болгох увидастай, нөхдийн тус гавъяаг үл мартагч, оюун ухааныг дээдлэгч, шинэлэг санааг соёрхон урамшуулагч, цэрэг стратегийн шинэ эринг эхлүүлэгч, шашин шүтлэгийн эрх чөлөөг анхлан тунхаглагч, өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч гэх мэтээр дүгнэсэн байдаг.

    “Chinggis Khan” the Man of the Millennium                  

    One of the Great men of world history, Chinggis Khan (1162-1227)

    His life was characterised by harsh struggles, many adventures and challenges. He accomplished many feats during his lifetime, most likely more so than any other character in history. Earlier opinion was that he was understood to be a conqueror and destroyer due to the written accounts from the nations that he occupied. However, on the eve of the new millennium this viewpoint has changed dramatically to one where he has been credited with progressing the prosperity of mankind with his sharp mind and contributions to the development of the “modern world”.  

    Researches have credited his success to various characteristics. He had a remarkable skill in recognising people, a genuine ability to convert enemies to friends. He never forgot a fovour or underestimated the strengths of his colleagues. He honoured intelligence and encouraged innovation as he himself initiated a new era of military strategy. He was the first man to declare and uphold freedom of religion. You could make these discoveries by researching a variety of scripts, however, you would be best served by reading and feeling the primary source called MNT yourself. 

    ХУВЦАС

    Монгол угсаатны хувцас нь манай орны байгаль цаг уурын нөхцөл, эрхэлдэг аж ахуй, хэвшиж дадсан заншил төдийгүй түүхэн цаг үеийн онцлог, нийгмийн байдлыг тов тодорхой тусгаж ирсэн эдийн соёлын чухал дурсгал билээ.

    Монгол үндэсний хувцасны гол төлөөлөгч болсон малгай, дээл, бүс, гутал нь өөр өөрийн гэсэн бэлгэдлийн утга агуулгатай байдаг. Үүнд: Мандах төрийн малгай хэмээх нь хурц шулуун, харилтгүйн утга бэлгэдсэн шовгор оройтой малгайгаар хүний биеийг ёстой төртэй, мандан бадарч явахыг бэлгэдсэн байна. Тэгш төрийн дээл хэмээхийн учир нь хүний биеийг төв шулуун, тэгш намбатай байхыг ерөөж ийнхүү нэрлэжээ. Бүтэх төрийн бүс гэдэг нь задгай тасархайг бэхлэн батжуулах, сарнисныг эвлүүлэхийн утгатай.  Хан төрийн хантааз гэдэг нь аливаа хүндэтгэл, ёслолд заавал өмсөх төр улсын иргэн, эр, эм хүн мөн гэдгийн баталгаа тул энэ хувцсыг төр улсын өмсгөл хэмээжээ. Түших төрийн гутал нь хүний биеийн тулгуур болсон хөлийн өмсгөл тул тулж түших, бат суурьтай явахыг бэлгэдсэн байдаг.

    Одоо монголчууд дэлхийн ноолуурын 1/3- г хангаж байна. Монголчуудын өөрсдийн давуу тал болсон мал аж ахуйн органик түүхий эд болох ноос, ноолуур, сарлагийн хөөвөрт тулгуурлан GOBI, GOYO, HUSUG зэрэг брэндийг олон улсад гаргаад байна.

    МОНГОЛ ГЭР 

    Монгол гэр бол Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт гэр сууц юм. Монгол гэр 3000 орчим жилийн тэртээгээс одоогийн хэв шинж нь бүрэлдэн, хүний амьдралын гол хэрэгцээ болсоор өнөө цагт иржээ. Нүүдэллэн аж төрөхөд хамгийн сайн зохицсон гэр сууц нь бүтэц зохиомжийнхоо хувьд ихээхэн сонирхол татдаг билээ. Хөнгөн, авсаархан, удаан эдлэгддэг, архитектурын онцгой шийдэлтэй гэх мэт олон тодотголыг гэрт өгсөн байдаг.

    XIII зууны монголчуудын гэр тэрэг хэмээх нэгэн сууцны тухай дундад зууны жуулчдын тэмдэглэлд “гэр тэрэгтэй нүүдэл нь их хот нүүж яваа мэт сүртэй” харагддаг тухай тэмдэглэсэн нь бий. Байнгын хэрэгцээний гэр сууцыг хийц, гадаад хэлбэрээр нь монгол, түрэг гэр гэсэн хоёр үндсэн ангилалд хамруулна. Монгол гэрийг халх, ойрад, буриад гэж ялган үздэг.

    Монгол гэрнээс санаа авсан олон төрлийн сууцуудыг дэлхийн олон оронд дуу бичлэгийн студи, аялал жуулчлалын зориулалтаар ашиглаж байна.

    ШАГАЙ

    Малын хойд хөлийн шаантны нарийн үзүүрт, нөгөө талаараа борви ясны өргөн талд холбогдон орших жижиг цул ясыг шагай гэнэ. Шагайг хонь, ямааны буюу бог малын, бодын шагай гэж ангилдаг. Харин үхрийн шагайг аргай гэж нэрлэнэ. Мөн шагайг буух байдлаар нь өөр өөрөөр нэрлэдэг. Үүнд: Бөгтрөөрөө дээш харж унавал хонь, харин хонхор нь дээш чиглэн унавал ямаа, тахираараа дээш харвал тэмээ, шулуунаараа дээш харж буувал морь, харин үзүүр хэсэг нь доош харж, бөөрөнхий нь дээш харж буувал онх гэж тус тус нэрлэнэ. Малын шагайг ийнхүү таван хошуу малаараа бэлгэдэн дээдэлдэг учир хог руу хаях, гэрийн буурин дээр орхихыг цээрлэдэг. Мөн шагай олбол орхиж байгаад заавал морь буулгаж авдаг. Монголчууд эртнээс малын шагайгаар олон янзын тоглоом тоглосоор ирсэн. Тухайлбал, Алаг мэлхий өрөх, дөрвөн бэрх орхих, морь уралдуулах, шагай таалцах, бөгцөг няслах, шагай шүүрэх гэх мэт.

    МОНГОЛ ТОГЛООМ

    Манай ард түмний олон мянган жилийн турш бүтээсэн соёлын үнэт өвийн нэгд ардын уламжлалт тоглоом наадам зүй ёсоор орно. Монголчуудын хүн төрөлхтний түүхэнд оруулсан оюун ухааны том хувь нэмрийн нэг нь монгол наадгай юм. Монголчуудын өвөг дээдсээсээ уламжилсан 15 төрлийн 3000 шахам тоглоом наадмаар нааддаг.

    Шагайн тоглоом, Хөлөгт тоглоом, Оньсон тоглоом, Аман наадам, Уран ээдрээт гогцоо, уран зангилаа сүлжээ, Өрж эвлүүлдэг тоглоом, Чамабалын хүрд, Хуруу гараар наадах наадгай, Шагайн тоглоом, Шүүрэх,булаалдах наадгай, Тооцоолох наадгай, Эвхэх,хайчлах наадгай, Илбэ,мэрэг, Мөсөн дээрх наадам, Эрийн гурван наадам зэрэг олон төрлийн арвин баялаг тоглоом наадам байдаг бөгөөд манай ард түмэн өсвөр үеэ сургаж хүмүүжүүлэх нэган чухал хэрэглүүр болгон ашигласаар ирсэн сайхан уламжлалтай билээ.

    ГАР УРЛАЛ

    Монгол үндэстний гар урлалын бүтээгдэхүүн өнө удаан түүхтэй, өвөрмөц онцлог, төрөл зүйл, уран нарийн хийц, гоё сайхан байдлаараа эрхэмсэг байдаг. Үүнд: Оёдол хатгамал, модон сийлмэл, үндсэн сийлмэл, ясан сийлмэл, арьсан сийлмэл, чулуун сийлмэл, алт мөнгөний дархан зэрэг маш олон үндэстний онцлог бүхий гар урлалын бүтээгдэхүүн багтдаг. Материалын хувьд яс, эвэр, арьс шир, олс, байгалийн эрдэнийн чулуу зэрэг эх байгалиас үүсэлтэй, боловсруулалтын талаар уламжлалт арга барилд түшиглэдгээс ур чадвар сайтай, нарийн нягт байхаас гадна үндэстний соёл сэтгэлгээ уусаж байдаг. 

    АРЬСАН УРЛАЛ

    Арьсан урлал бол Монголчуудын уламжлалт урлагийн нэг төрөл юм. Хүй нэгдлийн үеийн хүмүүс ан амьтан агнаж арьс ширээр хувцас хийж өмссөн үеэс л арьсан урлаг хөгжсөн. Өвгөд дээдсээс уламжлан ирсэн ардын технологи гэж бий. Арьсаар хийсэн олон бүтээл дотроос арьсан динозавр Монголын Байгалийн түүхийн музейд бий. Энэ динозавр 2007 оны Азийн арьсан урлагийн хамгийн том бүтээлээр шалгарсан. 20 гаруй хонь, ямааны арьс болон есөн адууны шир орсон юм. Уг арьсан динозавр өндрөөрөө хоёр метр, уртаашаа гурван метр гаруй хэмжээтэй. 

    СУР

    Сур харваа буюу Монгол сур харваа нь Монголчуудын эрхий мэргэнээ сорин тэмцэлдэх наадам юм. Сур харваа нь өнөө үеийн Үндэсний их баяр наадмын нэг бөгөөд буриад сур харваа, халх сур харваа, урианхай сур харваа гэх 3 төрөл байна. Нарийн зүссэн сураар сүлжиж хийсэн хонгио хэлбэрийн бөмбөгийг эгнүүлэн өрж, алс зайнаас олон удаа нумнаас сум харвах бөгөөд хамгийн олон ончтой харвасан нь түрүүлдэг. Сур харвааны хамгийн эртний хэлбэр нь аль болох хол зайд бай шавыг цэцэн мэргэн оноход чиглэгдсэн зэв нүүлгэх тэмцээн юм. Зэв нүүлгэх хэмээн нэрлэсний учир нь болцуут сум арай хожуу үүссэн учраас эрт үед зэвт сум ихэвчлэн хэрэглэдэг байсантай холбоотой юм.

    ЯЗГУУР УРЛАГ

    Аливаа улс орны үндэсний уламжлалт урлаг нь үндэстэн, ястны амьдралын өвөрмөц төрх, зан үйл, хөгжил дэвшлийн нэгэн илэрхийлэл болдог. Монголын язгуур урлагт Бий биелгээ, цуур, хөөмий, икел, уртын дуу, морин хуур, алтай ятга зэрэг олон төрөл хамаарна.

    Монголын язгуур урлагийн төрлүүд ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэн бөгөөд Язгуур урлагийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс DOMOG хамтлаг алтан цом хүртсэн.

    УРТЫН ДУУ

    Монгол ардын уртын дуу бол монгол ардын дууны сонгодог хэлбэр даруй мөн бөгөөд дэлхий дахинд ардын дууны шинж төлөвтэй харьцуулан үзэхэд нэн өвөрмөц, гайхам сонин, чухам Монголын урлал юм. Уртын дуу гэгч уудам тэнэгэр сайхан нугалаатай, уянга төгөлдөр олон янзын гоёмсог эгшиг чимэгтэй, хүний сэтгэлийг хөдөлгөн догдлуулам хөгжүүн бадрангуй сайхан аялгуу нь оргилон дээшилж, нарийсан нарийссаар “шуранхайлах”, тэгснээ аргилан доошилж бүдүүсэн бүдүүсэхдээ зүйл зүйлийн хачин хөөрхөн нугалаа хугалаа, хоолой амьсгалын цохилт хийж, хүнгэнэн “шигших” зэргээр нэн өргөн цараатай, сонсож ханашгүй эгшиг-лэнтэйяа хадаадаг нь чухам Монгол сайхан эх орны тэнэгэр уудам тал нутаг хийгээд, дэлгэр баян хангайн сүрлэг өндөр уул нуруу, даваа гүвээ, өргөн тунгалаг гол мөрөн, өтгөн хөвч ой шугуй, үзэсгэлэн төгс байгалийн тансгийг санагдуулж, агт морьдын хурдан жороо ажнай сайныг бодогдуулж, унасан газар, угаасан ус, эцэг эх элгэн садан, үр хөвгүүд, үнэнч журмын амраг хань, анд нөхөд сэлтээн хайрлан энхрийлэх эх оронч сэтгэлийг маань ундруулам сайхан билээ.

    БИЕЛГЭЭ

    Нүүдэлчид үүссэн тэр цагт бий биелгээ үүссэн гэж үздэг. “Биелгээ” нь олон ястны түүх, уламжлал, заншил, дуу хөгжим, үлгэр домог, туульс, хувцас өмсгөл, тоглоом наадам зэргийг өргөн утгаар нь өөртөө цогцлоон багтааж уламжлагддаг ба үндэстэн, ястнуудын амьдрал, өвөрмөц ахуй байдал, ёс заншил, уламжлал, сэтгэлгээний онцлогийг биеийн хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх бүжгийн урлаг юм. Биелгээг гэрт, тойрон суусан хүмүүсийн дунд, зай багатай газар бүжиглэдэг байснаас цээж гарын хөдөлгөөн нарийн хөгжсөн бөгөөд монгол хүний ажил үйлс, зан үйл, хэв шинж, амьдралын агуулгыг биелээч хүний сэтгэлийн хөдлөл, уран намбаар биелж харуулдаг. Биелгээнд ихэвчлэн амьдрал дээр хийж гүйцэтгэдэг зан үйлүүдийг хийдэг. Жишээ нь: цайныхаа дээж цацалыг уул усандаа өргөх, юм оёх, тариа тээрэмдэх, тариа татах, ноос савах, бөх барилдах, нум сум харвах, морины явдал зэргээр биелдэг.

    МОРИН ХУУР

    Морин хуур өнө удаан түүхтэй, аль эрт 13-р зууны эхэнд даруй Монгол үндэстний хүн ардын дунд өргөн дэлгэрсэн юм. Морин хуурын дэлгэрсэн нутаг орон нь адил бус байдгийн улмаар, түүний нэр, хэлбэр дүрс дууны өнгө, хөгжимдөх арга нь ч өөр өөрийн онцлогтой байдаг. Морин хуурын хайрцаг нь тэгш дөрвөлжин хэлбэртэй, гриф дээрээ морин толгойн сийлбэртэй байдаг. Энэ бол морин хуурын үндсэн төрх бөгөөд морин хуур гэсэн нэрийнх нь илрэл юм. Морин хуурын чавхдасыг морины сүүлээр хийнэ. Морин хуурын ая эгшиг сонсголонтой сайхан бөгөөд утсан хөгжмийн дотор өөрийн өвөрмөц онцлогтой хөгжмийн зэмсэг. Эрт дээр үед морин хуурыг хөгжимчид өөрсдөө үйлдэж бүтээгээд хэрэглэж байсан юм. Дууны хэмжээ нь нэлээд дор болохоор монгол гэр болон байшинд хөгжимдөхөд тохиромжтой байсан. Цаг үеийн шаардлагаар хөгжмийн зэмсгийн мастерууд уламжлалт морин хууранд өөрчлөлт оруулсан байна. 

    МОРИНЫ СОЁЛ

    Төв Азийн өндөрлөг, тэр дундаа Монгол нутагт анх адуу үүссэн бөгөөд Дорноговь аймгийн Эргэлийн зоо орчимоос 65 сая жилийн өмнөх үед хамаарагдах таван хуруутай адуу олдож байсан нь үүнийг нотолдог байна. Монголчууд адуун сүргээ “Унахад хөнгөн, уралдахад хурдан, сүү нь эм, сүр жавхлантай” Морин эрдэнэ хэмээн төрийн сүлдэндээ дээдлэн ирсэн. Дайн тулаан, уналга ачлага, наадам цэнгэл, сүүгээр айраг исгэж хэрэглэх зэргээр Монголчуудын нүүдлийн мал аж ахуйг монгол адуугүйгээр төсөөлөхийн аргагүй.

    Монгол морь нь намхан чийрэг биетэй тэсвэр, тэвчээртэй, хурдтай байдаг учраас дэлхийн олон дайн тулаанд ялалтыг авчирахад оролцсон хувь нэмрийг үнэлж монгол моринд зориулсан хөшөө дурсгал олон байдаг. Чингис Хааны дэлхийг эзэлсэн байлдан дагуулалт монгол морьтой салшгүй холбоотой юм.

    Морьны соёл нь морь таних шинжих ухаан, морины тоног хэрэгсэл бэлдэх, унаж эдлэх ухаан, уналга ачилганд хэрэглэх арга технологи зэрэг олон арга ухааныг агуулсан байдаг.

    Адууг унаж эдлэхэд хазаар, ногт, чөдөр, хударга, эмээл, ташуур, хомуут, тэрэг, тэрэгний хэрэглэл, хусуур, сойз зэрэг тоног хэрэгсэл ордог.

    ЭРИЙН ГУРВАН НААДАМ

    Наадмыг 2010 онд ЮНЕСКО «Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн жагсаалт»-д бүртгэн авчээ. Орчин цагийн судлаачид Монголын наадам Хүннү гүрний нэгдсэн төр байгуулагдсан МЭӨ I-II зуунд үүссэн хэмээн тодорхойлжээ. Тухайн үед морь, бөх, сурыг тулгар төрийн үүсэл хэмээн тодорхойлж байсан аж.

    Учир нь газар нутаг, эх орноо хамгаалахад эр хүнд энэ гурван чадвар зайлшгүй хэрэг болдог байжээ. Тухайлбал, морийг гарамгай унахын сацуу нум сум тавьж дайснаа устгана. Харин гардан байлдаанд сэлэмгүй оролцохдоо бөхийн мэх ашиглах шаардлагатай байжээ. Тухайн үеийн Хүннүчүүд бутархай овог аймгийн эв нэгдэл, цэргүүдийнхээ байлдааны ур чадварыг сайжруулах үүднээс наадам зохион байгуулдаг байсан аж. Үүнээс хойш монгол угсаатнууд эрийн гурван наадмыг зохиосоор иржээ.

    ТАВАН ХОШУУ МАЛ

    Таван хошуу мал гэдэг нь монголчуудын эртнээс нааш гаршуулан өсгөн, ашиг шимийг нь хүртэж буй адуу, үхэр, тэмээ, хонь, ямааг ерөнхийд нь нэрлэн хэлсэн үг юм. Эртнээс нааш Монгол түмний гол амин зуулга нь мал аж ахуй болж ирсний хувьд монгол зон олон таван хошуу малаа их дээдэлдэг бөгөөд таван хошуу малыг нийтэд нь мөн таван эрдэнэ хэмээн хэлдэг. Адуу, үхэр, тэмээ гурвыг бод мал гэх бөгөөд хонь ямааг бог мал гэнэ. Эх газрын эрс тэс, экологийн нөхцөлд байгалийн урт хугацааны шалгарал, мал маллагааны олон зууныг дамжиж ирсэн ардын сонгон үржүүлгийн үр дүнд байгаль- цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөлд дасан зохицож, биологийн онцгой шинжийг хадгалсан нутгийн монгол мал бий болсон юм. Монгол үүлдрийн мал нь жилийн дөрвөн улиралд бэлчээрийн маллагаанд байж, үржин төлжиж ашиг шимээ өгсөөр ирсэн уламжлалтай билээ.

  • Стэнли Стюарт: Монгол орон бол бэлчээрийн мал аж ахуйн соёлын ноён оргил юм

    Монголыг би анх галт тэрэгний цонхоор харсан юм. Транс-Сибирийн төмөр замаар Азийг хөндлөн гулд туулан, Москвагаас Бээжин хүрэхээр явж байлаа. Уралын нуруунаас дорно зүгт ой мод ихтэй. Галт тэргээр аялсан дөрвөн өдөр би хязгааргүй үргэлжлэх моддыг харсаар ховстуулчих шиг л болов.

    Нэг л өглөө сэрээд хартал Монголд ирсэн байв. Давчидмаар сэтгэгдэл төрүүлсэн ой моддын дундуур удаан аялсан надад хээр тал шинэ нээлт мэт үзэгдэнэ. Галт тэрэг өвсөн давлагаан дунд хөвж яваа усан онгоц гэлтэй. Хязгааргүй үргэлжлэх хээр тал, тэнгэрийн хаяа цэнхэртэнэ. Ийм уудам орон зайд гэнэт л бүх зүйл боломжтой мэт санагдав. Монголын нутаг ертөнцийн хязгаарт гээгдэж хоцорсон, эзгүй уудам орон зай шиг л харагдана.

    Эхэндээ галт тэрэгний цонхоор нүдэнд торох зүйл үгүй харагдана. Хот суурин, тариан талбай, хашаа, хүн амьтны бараа сураг ч алга. Гэнэт л онгон талд нууцхан нахиалсан мөөг шиг танан цагаан гэрүүд тэртээ холоос үзэгдэв. Төд удалгүй шугам татсан мэт өв тэгш тэнгэрийн хаяанаа Чингисийн үр сад болсон гурван морьтон галт тэрэгний зүг хэсэг ширтмэгцээ эмээлийн дөрөө жийн дундад зууны ертөнц рүүгээ давхиж одох нь тэр.

    Нүүдэлчин ахуйг сонирхдог хэн нэгэнд дуулгахад Монгол орон бол бэлчээрийн мал аж ахуйн соёлын ноён оргил  юм. Төв Азийн өргөн уудам тал нутгийн энэ улс нүүдэлчдийн хамгийн сүүлчийн агуу том соёлын нэг хэсэг, танан цагаан гэрүүд, морьд хийгээд хонин сүргийн ертөнц болон үлджээ. Энэ орныг анх хараад л шууд сэтгэл татагдсан билээ. Нүүдэл суудал амьдралынх нь цөм хэвээр байгааг батлан харуулсан газар байв.

    Хүн төрөлхтний уг чанар нь нүүдэлчин амьдрал бөгөөд аялал бол бидний сэтгэл үймэрч, дотор бачуурсны илрэл юм гэж Английн алдарт зохиолч Брюс Чатвин нүүдлийн зарчмын тухай өгүүлсэн нь буй. Хэрэн хэсүүчлэх зан цусанд нь шингэсэн хүмүүс хүн төрөлхтөн, орчлон ертөнцийн хооронд урьд өмнө нь оршиж байсан анхдагч зохилдлогыг дахин бий болгоно гэдгийг ойлгоно хэмээн Чатвин бичжээ. Энэ бол нүүдэлчдийн түүх, эрх дураараа, үл захирагдах амьдралын үзэл санаа юм. Тээврийн хэрэгслийн олон төрлөөс морийг онцгой илүүтэй ашигладаг Монголын тал нутгаар морьтой давхих хүсэл бодол санааг минь эзэмдэв.

    Монголд ирэхээс хэдэн жилийн өмнө ийнхүү Ази тивээр аялж явсан нь энэ юм. Хачирхалтай нь миний очсон бүх газрууд дундаас хамгийн их сэтгэгдэл үлдээсэн нь Монголын эзгүй хээр тал. Цөөхөн хэдхэн улс орон Азийн цээжинд орших нүүдэлчин “зэрлэгүүд”-ийн анхааралд өртөхөөс зайлсхийж чаджээ. Хятадууд нүүдэлчдийг тогтоон барихын тулд хана босгож байв. Харин Оросууд өнөөг хүртэл түүхийг тайлбарлахдаа олон зууны туршид Татарын дарлалд байсан гэдгийг онцлох замаар өөрсдийгөө ойлгуулахыг хичээдэг. Энэтхэгийн их эзэнт гүрэн болох Могол хэмээх нэр нь Монгол хэмээх нэршлийг гажуудуулсан нүүдэлчин булаан эзлэгчдээс улбаатай ажээ.

    XIII зууны эхээр Чингис хааны удирдлага дор хэд хэдэн нүүдэлчин овог аймаг нэгдсэнээр Монголын Эзэнт гүрэн байгуулагдаж, Номхон далайгаас Газрын дундад тэнгис хүртэл асар хурдан өргөжин тэлж байв. Эзэнт гүрэн нуран унахад Монголын түүхэн үйл явдалд анир чимээгүй ноёрхсон мэт болов. Улмаар Монголын цэргүүд гэр гэртээ харьцгааж, бид тэдний талаар дахиж дуулаагүй юм. Нэгэн цагт дэлхийг эзэгнэж байсан Монгол Улсыг газрын зураг дээрээс олоод уртраг өргөрийг нь тодорхой хэлээд өгөх хүн өдгөө ховор болсон биз.

    Өмнө нь гагцхүү галт тэрэгний цонхоор л харж явсан Монгол хэмээх улсад эргэн ирэх завшаан тохиох үед дотроо нууцхан догдлол тээн байлаа. Би Баян-Өлгийгөөс Дадал сумыг зорихоор болж уул нуруу, голын хөндийгөөр хэрэн хэсүүчилж явахдаа хэдэн км зам туулсныг минь бурхан л мэдэх байх. Үүнд тав гаруй сарын хугацаа шаардагдсан болов уу. Гэнэн томоогүй гэмээр миний үйлдэл нэг бодлын галзуу ч юм шиг. Гэлээ ч энэ л аялал миний өмнө нь хийж байсан хамгийн сайхан нь. Үүнээс хойш хорин жил өнгөрсөн ч энэ аяллын талаар бодохгүй байхад өдөр хоног өнгөрч өгдөггүй.

    Дараа дараагийн аялалдаа гарахын тулд би Чингис хааны элч аятай унах морь, дагаж явсан нутгийн хөтчөө ойр ойрхон сольж явлаа. Ачилганы морин дээр майхан, хоол унд бэлтгэх хэрэгсэл, хүнс ачиж явсан хэдий ч ихэнх шөнүүдэд би монгол гэрт нүүдэлчдийн зочин болж байв. Монгол дайчин эрс өнөө цагт бүрэг ичимхий, эелдэг, зочломтгой зантай, хааяадаа нэлээд халамцуухан явдаг хоньчид болсон гэдгээ харуулсан юм. Нэгэн цагт дэлхийг айдаст автуулж байсан байлдан дагуулагчид цайлган цагаан сэтгэлт ард болсон уу эсвэл түүх тэдэнд шударга бус хандсан уу. Монголын нэг захаас нөгөө зах хүртэлх замыг туулахдаа би огт танихгүй хүмүүсээр дайлуулж цайлуулж байлаа. Тэд өгөөмөр сайхан сэтгэл гаргасныхаа төлөө хариу нэхдэггүй. Зарим нь миний хаашаа юу хийж явааг асууж лавлавч ямар учраас ийнхүү явж байгаа минь төсөөлөлд нь багтахгүй байгааг ойлгомогцоо ярианы сэдвээ эвлэгхэн өөрчилчихнө.

    Галт тэрэгний цонхоор үзэгдээд өнгөрсөн дүр төрх хуурамч байсангүй. Монголын байгаль үнэхээр л үзэсгэлэнтэй байв. Зан байдал нь энгийн гүндүүгүй болтлоо уярч зөөлөрсөн тэднийг салхи бүтээсэн үү гэлтэй. Эсгий мэт зөөлөн хөрстэй уулс, толгод нүднээ үзэгдэж, морь, үүлэн сүүдэр дайран өнгөрч хязгааргүй үргэлжлэх өвсөөр хучигдсан өргөн уудам тал руу оров. Хээнцэр чамин үүлтэй Монголын тэнгэрийн үүл хуралдан бөөгнөрсөн мэт санагдав. Өдрийн төгсгөлд өргөн уудам хөндийд ирэхэд танан цагаан гэрүүд, аргамжаатай морьд, мал сүрэг үзэгдэж, отрын гэрүүдээс утаа суунаглах нь Европчууд ирэхээс өмнөх Америкийн тэгш талын дүр зургийг санагдуулна. Хүүхдийн дуу цангинаж, нохой хуцах, хонь майлах, бэлчээрийн хөндий даяар хөрш саахалтууд хэдэн биенээ дуудах нь л нүүдэлчин ахуйн чимээ юм.

    Тал нутгаар тархсан сумд руу хэдэн өдөр явж байж хүрэх аж. Сумд нэг л өдөр баригдсан аятай дүнсийнэ. Монголыг 1990 оныг хүртэл удирдаж байсан коммунист засгийн газар эдгээрийг барьж байгуулж, эргэлзэж тээнэгэлзсэн малчдад хотын амьдралыг үзүүлнэ гэдгээ амлажээ.  Хот суурин газруудад дасал болоогүй албан тушаалтнууд хогийн ургамал олширсон нүцгэн талбай,  сургуулийн барилгууд, эрүүл мэндийн төв, хаалттай спортын талбайнуудыг байгуулахаар л ажиллаж байсан бололтой. Энхэл донхол болсон зам, Орос загвараар баригдсан ганц хоёр байшин, хагарсан цонх, хаягдсан хэд хэдэн жийпний (УАЗ 469 машины) сэг холилдон үзэгдэхэд ертөнцийн хязгаарт эзгүйрч хоцорсон мэдрэмж төрнө. Зуны цагт сумдад хүний бараа үзэгдэхгүй. Өвлийн цагт нүүдэлчид үр ач нартаа сургууль соёлын бараа харуулж, эхнэрүүдээ төрөх эмнэлэгт ойрхон байлгахын тулд сумын ойролцоо ирж амьдрах аж.

    Зүүн хязгаарын алслагдсан Батширээт суманд номын сан хүртэл байв. Тургенев, Толстой, Чехов зэрэг Оросын сонгодог бүтээлүүдээр дүүрэн нарсан банзаар баригдсан эгэл жирийн өрөөг намрын нарны туяа тэр чигт нь гийгүүлнэ. Тэнд төмөр зуух, гурван сарын өмнө нийтлэгдсэн сонинг уншихад зориулагдсан тавиур байх агаад алгаа тоссон хэд хэдэн хүүхэд цонхоор шагайн харах нь олонтаа. Англи хэл дээр хэвлэгдсэн ном тун ховор юм. Номын санч хамгийн дээд талын тавиураас “Stress Factors in Reinforced Concrete Structures” гэдэг номыг авч өглөө.

    Номын санч бид хоёр сайн нөхдүүд болцгоов. Үдээс хойш тэрбээр шингэх нарны туяанд гадаа тавьсан вандан сандал дээр сууж Тургеневийг унших агаад энэ үед навчис хөлд нь хөглөрнө. Эелдэг зөөлөн хоолойтой, ёсорхуу зантай түүнийг тал нутгийн хатуу ширүүн, хар бор амьдралаар амьдарч байгаагаар эсвэл морин дэл дээр давхиж буйгаар төсөөлөхөд бэрх байв.  Номын санчаар ажиллах нь түүнд нүүдэлчдийн ертөнцөөс ангижрах боломжийг олгожээ.

    Аялалынхаа тухай номын санчид ярьж өгөхөд тэрбээр мэл гайхаж орхив. Яагаад Монгол орныг зорин ирснийг тэр ойлгосонгүй. Онгон байгалиас өөр үзээд байх зүйл энд юу байх билээ гэж тэр хэлэв.

    “Онгон байгаль л асар их амар амгалан юмдаа. Тэр тусмаа Монголд” хэмээн би хариулав.

    “Тэнгэр хаа сайгүй хөх байдаг гэдгийг ойлгохын тулд та заавал мянган бээрийг туулах шаардлагагүй” хэмээн тэрбээр Гётегийн үгийг иш татав. Гётегийн талаар сонссон хэн нэгэнтэй учрахын тулд л би мянган бээрийг туулах ёстой байжээ гэсэн бодол толгойд зурсхийв.

    “Нүүдэлчдийн амьдралыг л харахыг хүссэн юм” гэж би маш энгийнээр хэлж билээ.

    “Нүүдэлчдийн юу нь сонирхлыг тань татав? гэж тэр асуув. Түүний асуулт энгийн хэрнээ голыг нь олсон (утга учиртай) асуулт байлаа.

    “Нүүдэлчдэд нэг газраа бууриа засаж, суурин байх хэрэгцээ шаардлага байдаггүй. Нэг газраас нөгөөд байнга шилжин нүүж амьдрах нь тэдний цорын ганц итгэл үнэмшил юм. Суурин газрын хүмүүсийн хамгаалалт нь барилга байгууламжид буюу хана тусгаарлалт, талбай, өвөлжөөнд байдаг бол нүүдэлчид эдгээрийг шилжилт хөдөлгөөнөөс хайж байдаг” гэж би хариуллаа.

    “Гэхдээ тэдний хөдөлгөөн байгалийн, бие махбодийн шинжтэй” гэж номын санч хэлэв. Тэр өвөр дээрх номоо нугалан, урт хуруунуудаа хуудсан дээр тавьж байгаад уншиж байсан хэсгээ тэмдэглэв. Тийнхүү тэртээх бараантан харагдах мөрөн рүү сэрчигнэх навчсаа шидлэн хаялах моддын зүг хараа бэлчээнэ. “Энд юу ч өөрчлөгдөхгүй. Монголд дайжих нь жинхэнэ шилжилт хөдөлгөөн юм” гэж тэр хэлэв.

    Түүний зөв гэдгийг ойлгох хүртлээ би Монголд байв. Энэ бол амьдрал нь шилжилт хөдөлгөөнтэй салшгүй холбоотой байсан хүмүүсийн ертөнц маш тогтвортой гэдэг нүүдэлчдийн урвуу хамаарал юм. Нэг газраас нөгөөд байнга шилжин нүүх амьдрал нь тайван бус байдал, тэсвэр тэвчээрийн хязгаарыг шавхаж дууссан мэт олон янзын өнгөгүй, хөөсрөөгүй нийгэм юм. Галт тэрэгний цонхоор харагдсан морьтой хүмүүс дундад зууны ертөнц рүүгээ уусан шингэсэн тухай дурдахдаа би уран сэтгэмж ашиглаагүй ээ. Арван гуравдугаар зуунд Монгол орныг зорьсон Гиллиам де Рубрук ламтаны дүрсэлсэн ертөнц өнөөгийн Монголын тал нутгийн дүр зургаас авахуулаад Монгол гэрийн уламжлалт зохион байгуулалт байж болох юм. Намайг аялал хийснээс хойш Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот хөл хөдөлгөөн ихтэй хот болж, нүүдэллэн амьдарч ирсэн олон хүн энд суурьшихаар иржээ. Гэсэн ч олон мянган км-ын цаадах зүлгэн талд сүүлийн долоон зуун жилийн хугацаанд бараг л юу ч өөрчлөгдөөгүй.

     Каин, Абел нүүдэлчин болон суурин амьдардаг хүмүүс хоорондын ялгааг Ази тивд гэхэд Хятадын Цагаан хэрэмнээс харж болно. Түүхэндээ Хятадууд Монголчуудаас айдаг байжээ. Харин Монголчууд Хятадуудыг өрөвдөн энэрчээ. Хятадууд олуулаа, бүрэг ичимхий, хашир, хүндэтгэлтэй. Тэд эмх замбараагүй байдлаас айдаг төдийгүй эмх цэгц, хэв журманд дуртай. Хятадууд тэгш хэм, зохион байгуулалттайгаар тусгаарлагдсан хотууд, үеэс үед уламжлагдан дамжин ирсэн будааны талбайтай салшгүй холбоотой улс учир тэд суурин газрыг бараадах нь бараг л шашны шинжтэй юм. Гэсэн ч нүүдэлчдийн тал нутагт бараг ямар ч бүтээн байгуулалт эхлээгүй байхад эмх журамтай Хятадын хотууд бүтээн байгуулалт, өөрчлөлтөөр оргилон буцалж байв.

    Гэсэн ч Монголыг санадаг шигээ Хятадыг үгүйлэн санахгүй нь тодорхой. Би амьдралдаа Монголыг надад учирсан агуу хайр шигээ дурсан санадаг. Хайр яруу найрагтай ижил гэж Америкийн их зохиолч Роберт Фрост хэлсэн байдаг. Энэ бүхэн баяр баяслаар эхэлж, ухаарал үлдээдэг. Харин Монголоос би ухаарал төдийгүй баяр жаргалыг цугт нь авч үлдсэн гэж найдаж байна. Хязгаар нь үл харагдах байгалийн дүр зургийг би санана. Аргалын утаа хонины махтай сүлэлдэн холилдох үнэрийг би санана. Өдөр бүрийн тааварлашгүй уур амьсгал, санаандгүй учрал тохиол, морин дэл дээр давхих дүр зургийг сэтгэлдээ дурсана. Монгол хүний чанарыг хамгийн ихээр үгүйлэн санана. Эх газраасаа нэг инчийг ч өмчилж, хүрээ татан тусгаарлаагүй монголчууд дэлгэсэн тэрлэг шиг нутгаа хувийн өмч мэт хөндлөн гулд туучина. Бэлчээр муудаж, ургац доройтох үед тэд бууриа сэлгэн толгодын зүг бараа сураггүй арилна. Сар орчмын дараа буурьны ором ч үл үлдэнэ. Гүндүүгүй, амирлангуй байдал, үлдэж хоцорсон газар, орхиод явсан газраа мөрөө үлдээх шаардлагагүй гэж үздэг Монгол хүний сэтгэлгээг би бахдан биширнэ хэмээн Английн зохиолч Стэнли Стюартын бичсэнийг “Financial Times” цахим хуудаст нийтэлжээ.

    Их Британийн утга зохиолын нийгэмлэгийн гишүүн Стэнли Стюарт нь хийсэн аялалуудынхаа талаар “Old Serpent Nile”, “Frontiers of Heaven”, “In the Empire of Genghis Khan” гэсэн гурван номыг гаргаж байжээ. Сүүлийн хоёр бүтээлээрээ тэрбээр “Thomas Cook Travel Book Award”-н шагналыг 1996 болон 2001 онуудад тус бүр хүртэж байсан аж. Үүнээс гадна тэрбээр “The Sunday Times”, The Daily Telegraph”, “National Geographic Traveler” зэрэг тогтмол хэвлэлүүдэд бүтээлээ нийтэлдэг байна. 2008 онд түүнийг Сэтгүүлийн Оны шилдэг нийтлэгчээр нэрлэж байсан аж. Тэрбээр Ирландад төрж, Канадад өссөн бөгөөд залуу насаа Их Британид өнгөрөөжээ.

    Аянзаяа.Э 
    Монголыг мориор хөндлөн гулд туулсан тэмдэглэл

     ayanzaya@montsame.gov.mn   2021-02-24 17:24:01

  • Дамдины ЦЭЦЭГЭЭ- Нүүдлийн соёлын аялал жуулчлал

    Уламжлалт анагаах ухааны магистр, Аялал жуулчлалын бизнес эрхлэгч

      • “Биг Блью Фловер” аялалын компанийн үүсгэн байгуулагч, захирал.
    • “Дэлхийн Морьтнууд” төслийн хэрэгжүүлэгч  “МОНГОЛ БРЭНД-МОРИН ӨРТӨӨ” 1000 километрийн холын зайн хурдан морины уралдааныг 4 жил зохион байгуулж, телевизийн контент бүтээсэн. Холын зайн 1200 км-ийн морь, тэмээ, сарлаг, цаа унаж аяладаг адал явдалт аялалын хөтөлбөрийг санаачилан хөгжүүлж ажилласан. 
      Big Blue Flower LLC organized 1200 km expedition for the first time changing 4 different animals to travel from Gobi desert to reindeer region . We are presenting each animal sections into 4 episodes. We will show you camel, yak, horse and reindeer episodes.
    • Монголын иогийн холбооны гишүүн, олон улсын иогийн багш, Бадамлянхуа иогийн сургалтын төвийн багш.

    https://www.facebook.com/BigBlueFlowerAdventures

  • Mongolia Friend | Бүтээлч айл санаачилга | Аялагчид Монголын тухай | Аялал жуулчлалын суваг

    Жамсранжавын Бэгзсүрэнгийн санаачилсан Монголд аяласан жуулчидын Монгол Улсын талаарх сэтгэгдэл, санаа бодол, нөхөрсөг зөвлөмжийг хүргэх зорилготой суваг. Тэрээр #БүтээлчАйл санаачилгаараа гэртээ 1000 гаруй жуулчидыг зочилсон юм.

    https://www.facebook.com/mongoliaFriend
    https://www.facebook.com/ButeelchAil

    Are you friend of Mongolia? If yes, you can share your Mongolian experience by video answering in next 3 questions

    1. your name, and country

    2. when did you visit in Mongolia?

    3. what was interesting to you in Mongolia?. Thank you for inspiring us.

    Who wants to tell something and to do something for their next generations by Mongolian nature and culture.

  • Соёлын илэрхийллийн олон төрлийг хөхиүлэн дэмжих төслийн гарын авлага, төсөл боловсруулах арга зүй

    ТАНИЛЦУУЛГА

    СОЁЛЫН ОЛОН ТӨРЛИЙГ ДЭМЖИХ ОЛОН УЛСЫН САН

    Соёлын илэрхийллийн олон төрлийг хамгаалах болон хөхиүлэн дэмжих тухай ЮНЕСКО-ийн 2005 оны конвенцын дэргэдэх Соёлын олон төрлийг дэмжих олон улсын сан юм. Сангийн үндсэн зорилго нь соёлын янз бүрийн бараа, үйлчилгээг бий болгох, үйлдвэрлэх, түгээх түүнд нэвтрэх боломжийг бэхжүүлэх замаар 2005 оны Конвенцийн хэрэгжилт болон хөгжиж буй орнуудын соёлын салбарын эрчимтэй өсөлтийг дэмжих зорилготой.

    Ерөнхий зорилгын хүрээнд, тус сан 4 үндсэн чиглэлээр дунд хугацааны төсөлд хөрөнгө оруулалт хийдэг. Үүнд:

    • 1) Соёлын илэрхийллийн олон төрлийг хөхиүлэн дэмжих зорилго бүхий соёлын салбарт бүтцийн өөрчлөлтөд чиглэсэн засаглалын тогтвортой систем бий болгох;
    • 2) Хойд-Өмнөд, Өмнөд-Өмнөд чиглэсэн соёлын бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний урсгалыг илүү тэнцвэржүүлэх, дэлхийн Өмнөд бүсийн уран бүтээлчид, соёлын мэргэжилтнүүдийн олон улсын тавцан дахь уян хатан байдлыг нэмэгдүүлэх;
    • 3) Соёлын болон бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарын тогтвортой хөгжилд  оруулж буй  хувь нэмэр, үнэ цэнэ, боломжийг үндэсний хөгжлийн төлөвлөлтийг боловсруулсан эрх бүхий байгууллагуудад тодорхой нотлон харуулах;
    • 4) Соёлын орчин дахь жендэрийн тэгш бус байдлыг шийдвэрлэх, соёлын болон бүтээлч үйлдвэрлэлд илүү хүртээмжтэй, тэгш оролцох боломжийг нотлон харуулах зэрэг болно.

    Тус сан зорилт бүрээс сангийн эрхэм зорилгыг биелүүлэхэд хамгийн чухал гэсэн хоёроос гурван үр дүнг тодорхойлсон. Иймд санхүүжилт авсан бүх төслүүд эдгээр үр дүнг дэмжиж хөрөнгө оруулах ёстой. Хавсралт 1-т үзүүлэв.

    Сангаас боловсруулсан үр дүнгүүдтэй уялдаж нийцэх нь төсөл амжилттай сонгогдох үндэс болно. Тэдгээр үр дүнг Хавсралт 1 болон “Санд оруулах хувь нэмэр” хэсгээс үз.

    Өмнөх санхүүжилт авсан төслүүд: 

    • Үндэсний соёлын бодлогын шинэчлэл, зах зээлийн зохицуулалт хийсэн;
    • Соёлын бодлогыг хөгжүүлэх салбар дундын болон яам хоорондын хороо байгуулсан;
    • Бодлого боловсруулахад иргэний нийгмийг татан оролцуулсан;
    • Соёлын бодлогыг хэрэгжүүлэх стратегийн төлөвлөгөө боловсруулсан;
    • Орон нутгийн болон үндэсний бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх чадавхийг бэхжүүлсэн;
    • Соёлын үйлдвэрлэлийн хөгжилд оруулж буй нийгэм, эдийн засгийн хувь нэмрийг дүрслэн харуулах, хэмжилзүйн ажлыг хийж гүйцэтгэсэн;
    • Орон нутгийн бизнес хөгжлийн чадавхийг бэхжүүлж, соёлын чиглэлийн гарааны бизнесийг дэмжсэн;
    • Соёлын салбарын шинэ бизнес моделуудыг гаргаж, мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийг (МХХТ) ашиглалтыг сурталчлан дэмжсэн;
    • Мэргэжлийн нетворкуудыг бэхжүүлж, шинэлэг түншлэлийг дэмжиж ажилласан;
    • Жендэрийн тэгш байдлыг хангах, Хойд-Өмнөд-Өмнөд бүсийн хамтын ажиллагаа, соёлын салбарт залуучууд болон бусад тусгаарлагдсан нийгмийн бүлгүүдийн оролцоог дэмжсэн.

    Дараах төрлийн төсөлд санхүүжилт олгохгүй. Үүнд:

    • Соёлын болон урлагийн бүтээл үйлдвэрлэх, арга хэмжээ зохиохтой холбоотой төслүүд
    • Биет бус соёлын өвийг хамгаалахтай холбоотой төсөл (Биет бус соёлын өвийг хамгаалах сан-г үз)
    • Биет соёлын өвтэй холбоотой төслүүд (жишээ нь Дэлхийн өвийн дурсгалууд) (Дэлхийн Соёлын Өвийн Сан-г үз)
    • Төсвийн алдагдлыг нөхөх, өр төлбөрийг төлөх, хүү төлөхөд чиглэсэн төслүүд
    • Эргэлтийн зардлаар байнгын үйл ажиллагаа явуулдаг төслүүд
    • Байнгын ажлын орон тоо болон/эсвэл тоног төхөөрөмж санхүүжүүлэх, зөвхөн материаллаг барилга байгууламж барих, түүнийг сэргээн засварлах төсөл
    • Ерөнхий боловсролын сургуулийн орчинд чиглэсэн төсөл
    • Соёлын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн төслүүд
    • Хувь хүний тэтгэлэг эсвэл буцалтгүй тусламж болоход чиглэсэн төслүүд 

    ТӨСЛИЙН ЕРӨНХИЙ БҮТЭЦ

    Төслийн ерөнхий бүтэц нь үндсэн зорилго, хүрэх үр дүн/гүйцэтгэл, үндсэн үйл ажиллагаа, төсөв, ажилчид болон гэрээт ажилчдын тодорхойлолт зэргийг багтаасан төслийн саналын үндсэн мэдээллийг агуулна. Шүүгчид оролцогчдын хүсэлтийг боловсруулахдаа юун түрүүнд Төслийн ерөнхий загварын excel файлаас төслийн үндсэн агуулга, алсын хараатай бүрэн танилцана.

    Excel файлыг Application Form-н 3-р хэсэгт upload хийнэ. Оруулаагүй тохиолдолд таны бүртгэл хүчингүйд тооцогдоно.

    Төслийн ерөнхий танилцуулга еxcel файл нь зургаан (6) хэсгээс бүрдэнэ:

    1. 1. Зорилго
    2. 2. Үр дүн/Гүйцэтгэл
    3. 3. Үндсэн үйл ажиллагаа
    4. 4. Төсөв
    5. 5. Баг
    6. 6. Дүгнэлт

    1. ЗОРИЛГО

    Хүснэгтэд төслийн Үндсэн зорилгоос хамгийн ихдээ дөрөв (4)-ийг бичнэ. Гол зорилгоо тодорхойлж 50-150 үгэнд багтаан бичнэ.

    ЗОРИЛГО
    > Зорилго бол хамгийн чухал хэсэг бөгөөд үүнд та хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаагаараа дамжуулан ямар үр дүнд хүрэх, ямар хүлээлттэй байгаагаа тодорхойлно. Төслийн зорилго нь тодорхой асуудлыг авч үзэн, төслийг хэрэгжүүлснээр түүнийг хэрхэн шийдвэрлэх тухай шууд үр дүнг хэлнэ. Төсөл хэрэгжих хугацаа хоёр (2) жил тул хэт их амбицтай, хэт олон зорилго тавихгүй байхыг анхаарна уу.

    Зорилго тус бүр үр дүн/гүйцэтгэл
    гэсэн хоёр хэсэгтэй бөгөөд энэ хэсгэт илүү практик арга замыг дурдаж өгнө. Төслийн хүрээнд ямар үр дүнд хүрэхээр найдаж байгаа, төсөл бүрэн хэрэгжсэний дараах урт хугацааны үр ашиг, нөлөөг заавал оруулах. Жишээлбэл, соёлын бодлого болон засаглалын хоорондох тэгш байдал, хамрах хүрээ, чанарыг сайжруулах сургалт зохион байгуулах замаар соёлын бодлогын шийдвэр гаргагчдын суурь мэдлэг, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх гэсэн зорилго байж болно. Энэ нь олж авсан мэдлэг, чадвараа практикт ашиглах зэрэг үр дүнг бий болгох юм.

    Төслийн урт хугацааны үр ашгийг online Application Form-н 5.1-т оруулна.

    2. ЗОРИЛТОТ ҮР ДҮН / ГҮЙЦЭТГЭЛ

    Төсөл хэрэгжүүлэхэд төслийн саналдаа тусгасан хүрэх үр дүн, түүний шалгуур үзүүлэлт мөн тэдгээрийг баталгаажуулах хэрэгсэл нь төслийн үйл ажиллагааг хянах, зохицуулахад чухал ач холбогдолтой. Зорилго тус бүрт хамгийн ихдээ дөрвөн (4) Зорилтот үр дүн/Гүйцэтгэлийг шалгуур үзүүлэлтийн хамт жагсааж бичих ба эдгээр нь төслийн амжилттай хэрэгжсэн эсэхийг хэмжих үндсэн шалгуур болно. (50-150 үгэнд багтаан бичнэ) 

    ТӨСЛИЙН ЗОРИЛТОТ ҮР ДҮН БА/БУЮУ ГҮЙЦЭТГЭЛ> Зорилтот үр дүн гэдэг нь төслийн үр дүнд бий болох бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ юм. Төслийн эцсийн үр дүнгээс шалтгаалж бага зэрэг өөрчлөгдөж болно. Эдгээр нь биет ба биет бус хэлбэрт байж болно. Тухайлбал, компанит ажил, сургалтын үр дүнд бий болсон ур чадвар, хурал зохион байгуулах, бүтээсэн болон хөгжүүлсэн сүлжээ нетворк зэрэг байж болно.

    Учир нь төслийн амжилттай хэрэгжсэн эсэх нь зорилгодоо хэрхэн хүрснээр тодорхойлогдох ба 12-24 сарын хугацаанд явагдах ёстой. Анхаарах: Зорилт тус бүр зорилгод хүрэх загвар болох төдийгүй тухайн зорилготойгоо маш тодорхой уялдаатай байхыг анхаарна уу.

    Иймд тодорхой үр дүнг боловсруулахдаа хэтийн зорилгодоо хүрсэн эсэхээ хэрхэн хэмжихээ тодорхойлох хэрэгтэй. Зорилт бүрийг, түүнээс гарах үр дүн ба/буюу хүргэх тодорхой зүйлсийг жагсаана: Зорилт бүр хоорондоо тодорхой хамааралтай, түүнд хүрэх гарцууд ч тодорхой боловсруулагдсан байх.

    ШАЛГУУР ҮЗҮҮЛЭЛТ
    > Төслийн үйл ажиллагааны үр дүнд гарсан өөрчлөлтийг хэмжихийн тулд шалгуур үзүүлэлтийг ашигладаг. Тухайлбал, зорилтот үр дүн хэр хэмжээнд хүрсэн, гүйцэтгэлээ амжилттай биелүүлсэн үү г.м. Жишээлбэл, Зорилтот үр дүн/Гүйцэтгэл дээр воркшоп ажил зохион байгуулах гэж бичье. Тэгвэл тухайн воркшопд оролцогчдод чиглэсэн сурталчилгаа, promotional work хийнэ. Тэгэхээр индикатор буюу шалгуур үзүүлэлт хэсэгт зорилтот бүлгийн оролцогчдын тоо, нас хүйс зэргийг бичнэ гэсэн үг. Шалгуур үзүүлэлт бүрийг чанарын болон тоон утгаар нь нарийвчлан тодорхойлж, хүйсээр
    нь ангилж, эсвэл залуучуудыг чадавхжуулахад оруулсан хувь нэмрийг тодорхой зааж өгөх ёстой.

    БАТАЛГААЖУУЛАЛТ
    > Баталгаажуулалт нь хүрэх үр дүнг баталгаажуулах, хэмжих мэдээллийн эх сурвалжийг хэлнэ. Өмнөх жишээнд дурдсанчлан воркшоп хийнэ гэж үзэхэд үүнд бүртгүүлсэн хүмүүсийн бүртгэлийн формыг оруулна гэсэн үг.

    3. ҮНДСЭН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

    Хэрэгжүүлэх ажлын төлөвлөгөө (эхлэх, дуусах огноо), байршил, шууд болон шууд бус ашиг хүртэгчдийг тодорхойлохын тулд гүйцэтгэх үндсэн үйл ажиллагааны чиглэлийг жагсаан бичнэ.

    Зорилтот үр дүн/Гүйцэтгэл тус бүрт харгалзах мэдээллийг бөглөнө (150 үгэнд багтаах).

    Шаардлагатай тохиолдолд олон үйл ажиллагаа бичиж болно.

    ҮНДСЭН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА
    > Үр дүнд хүрэхийн тулд нэг болон түүнээс дээш үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх шаардлагатай байдаг. Үйл ажиллагаануудын дараалал, харилцан хамаарлыг нь харгалзаж үзэж хоорондоо уялдсан байхаар жагсааж бичнэ. Ингэхдээ дараах асуултыг ашиглаж болно.

    • Үйл ажиллагаануудыг хаана хэрэгжүүлэх вэ?
    • Юу хийх вэ?
    • Яаж хийх вэ, ямар арга барилыг хэрэглэх вэ?
    • Хэн ямар оролцоотой байх вэ?
    • Үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд ямар нөөц шаардлагатай вэ? Төслийн ерөнхий танилцуулгын “Төсөв” хэсэгт үйл ажиллагаа тус бүрийн зардлыг тусгаж өгнө.

    Төслийн ерөнхий танилцуулгад зөвхөн Үндсэн үйл ажиллагааг дурдана. Бусад, жижиг үйл ажиллагаа энд үл хамаарна.

    БАЙРШИЛ
    > Төслийн үйл ажиллагаа хээгжих газар байршлыг тодорхойлох (хороо, хот ба/эсвэл улс)

    ТӨСӨЛ ХЭРЭГЖИХ ХУГАЦАА (эхлэх болон дуусах огноо)
    > Үйл ажиллагаагаа явуулах хуанли буюу цагийн төлөвлөлт нь бүх дэлгэрэнгүй мэдээлэл, төсөл эхнээс нь дуустал хэрхэн зохицуулах тухай мэдээллийг агуулна. Online Application Form –н 2.3-т байгаачлан цагийн төлөвлөлтийг төслийн бүх үе шатыг хамруулж хийх ба үйл ажиллагааг нь дурдахгүйгээр аливаа цаг хугацаа төлөвлөхийг хориглоно.

    Төслийн хэрэгжилтийн явцад энэхүү цагийн төлөвлөгөө нь төслийн зорилго, хүрэх үр дүнг төсөвтэйгээ зэрэг тулгаж, шалгаж явахад хэрэгтэй юм. Үйл ажиллагааны хэрэгжилт нь зорилтот үр дүн/гүйцэтгэл болон зорилгодоо хүрэхэд тусалж байна уу? Үйл ажиллагаа бүрт хуваарилагдсан нөөц хангалттай байна уу, тэр нь Төсөвт тусгагдсан эсэх?

    Төсөл санхүүжилт авахаар батлагдсан тохиолдолд, нийт дүнгийн 50%-ийг төслийн эхний шатанд, 30%-ийг төсөл хэрэгжиж буй дунд шатанд, үлдсэн 20%-ийг бүх үйл ажиллагаа хийгдэж санхүүгийн тайлангаа өгсөний дараа хүлээн авах болохыг анхаарна уу. Ийм учраас, төслийн баг яаж мөнгө олох яаж зохицуулахаа бодож орлого зарлагын урсгалын сар бүрийн урьдчилсан төлөвлөгөө боловсруулах нь зүйтэй. Шаардлагатай бол, үйл ажиллагааг хэсэгчлэн гүйцэтгэхийг зөвшөөрнө.

    Төсөл хэрэгжих хугацаа 12-24 сар байна. 2021 оны 4-р сарын эхэнд төсөл эхэлсэн байх.

    ҮР АШИГ ХҮРТЭГЧИД
    > Үр ашиг хүртэгчид нь төсөл хэрэгжсэнээр үр ашиг хүртэх хүмүүс (эсвэл бүлэг хүмүүс) юм. Ерөнхийдөө, төслийн явцад өөрсдийн оролцооноосоо шууд ашиг хүртэгчдийг хэлнэ. Үүнээс гадна, төсөлд идэвхигүй боловч алсын үр өгөөж өгөх шууд бус
    ашиг хүртэгчид бас байж болно.

    Төслөө хэрэгжүүлэхдээ ашиг хүртэгч бүлэг тус бүрийн яагаад ашиг хүртэх шалтгааныг тодорхой зааж өгөх ёстой. Тухайлбал, “Иргэд”, “хөгжимчид” болон “залуучууд” гэж бүлэглэх нь төслийн саналд тусгасан үр өгөөжийг хүргэхэд нарийн тодорхойлолт биш юм. Харин, газар хөдлөлт, хүн ам зүйн болон тоо дүнг тооцоолохдоо “залуучууд” гэхээсээ илүүтэй Каспийн хөндийд амьдардаг 13-16 насны 300 өсвөр насны эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүст ур чадварыг ахиулах сургалт воркшоп хийснээр кино монтажлаж сурах гэсэн ашиг тус хүртэнэ гэж нарийвчилж өгнө.

    Each beneficiary group must be clearly and precisely identified, in qualitative and/or quantitative terms, as well as disaggregated by gender and/or youth involvement, to the extent possible.

    Төслийн ашиг хүртэгч бүлгийг тус бүрчлэн чанарын болон тоон утгаар нь нарийвчлан тодорхойлж, хүйсээр
    нь эсвэл залуучуудын оролцоогоор хэсэгчлэн ангилах.

    4.  ТӨСӨВ

    Энэ хэсэгт төслийн үйл ажиллагаа бүрт төсвийн задаргаа хийнэ. Санхүүжилтийн нийт дүн 100,000 ам доллараас хэтрэхгүй байхыг анхаарна уу. Өөрөөс мөнгө гаргахыг шаардахгүй ч энэ нь төслийн тогтвортой байдлыг хангах баталгаа гэж үзнэ.

    Үйл ажиллагааны зураглал, төлөвлөлт нь төсөв боловсруулахтай нягт уялдаатай байдаг тул төсвийн тооцоог урьдчилан боловсруулна.

    Багийн гишүүдтэйгээ сайтар хэлэлцэхийг зөвлөж байна.

    Төсвийн хүснэгтийн баруун дээд буланд төсвийн нийт дүн автоматаар гарна.

    Мөн UNESCO Төсөвт  тусгагдаагүй аливаа зардлыг хариуцахгүй болно.

    ЗАРДЛЫН ТӨРӨЛ, АНГИЛАЛ
    > Төслийн ерөнхий бүтэц дэх ‘Үндсэн үйл ажиллагаа’ хэсэгт жагсаасан бүх үйл ажиллагаанаас зардал шаардлагатай бүх зүйлийг харна уу. Төсөл хэрэгжих явцад гарах бүх зардлыг нягтлан бодох бүртгэлээр аль болох нарийвчлан тооцох шаардлагатай. Төсөв гэдэг нь төслийг хэрэгжүүлэхэд гарах нийт зардлын тооцоо юм.

    Зардлыг дараах байдлаар ангилан авч үзнэ:

    Цалин/Үйлчилгээний төлбөр:

    Баг
    – Энэ төрлийн зарлага нь төсөл хэрэгжүүлэх байгууллага, аж ахуй нэгжийн шууд болон тогтмол ажилладаг ажилтнуудад хамаарна. Төсөл дээр ажиллах бүх үндсэн ажилтнуудын жагсаалтыг гаргах. Хэрэв тухайн ажилтан төслийн бүх үйл ажиллагаанд оролцож ажиллаж байгаа бол “RELATED ACTIVITY” цэсийн доорх цэснээс ‘БҮХ үйл ажиллагаа’  гэснийг сонгох. “DESCRIPTION” баганад товч тайлбар өгөх (жишээ нь, төслийн менежер, төслийн зохицуулагч, санхүүгийн ажилтан, төслийн туслах ажилтан гэх мэт).

    Гэрээт ажилтан – Энэ ангилалд өргөдөл гаргагч аж ахуйн нэгж/байгууллага нэг буюу түүнээс дээш тооны төслийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд түр болон/эсвэл шууд бус байдлаар оролцдог зөвлөх, төслийн мэргэжилтэн ба/эсвэл туслан гүйцэтгэгч орно. Хэрэв гэрээт ажилтан төслийн бүх үйл ажиллагаанд оролцож ажиллах бол ‘RELATED ACTIVITY’ цэсийн доорх цэсээс ‘ALL ACTIVITIES’ хэсгийг сонгох.

    Аялалын зардал: Энэ ангилалд үндсэн ажилтан/гэрээт гүйцэтгэгчид/ашиг хүртэгчид/оролцогчдод хамаарах дотоодын/ОУ-ын аялал жуулчлалын зардал, хоолны зардал, визний төлбөр болон бусад холбогдох зардлууд орно.

    Тоног төхөөрөмж, хангамжийн зардал: Энэ ангилалд тээврийн хэрэгслийн түрээс, аудио-визуал төхөөрөмж гэх мэт зардлууд орно.

    Тээврийн хэрэгсэл худалдан авах эсвэл барилга байгууламж барих/түүнийг сэргээн засварлах зардал санхүүжилтэд хамаарахгүй.

    ‘Тоног төхөөрөмж, хангамжийн’ нэхэмжлэх шаардагдах бөгөөд үүнийг хавсаргаж явуулна. Эс бөгөөс үнэлгээ гаргахдаа тус зардлыг санхүүжилтийн дүнгээс хасаж тооцно.

    Харилцаа холбоо: Төслийн санал доторх харилцаа холбооны стратеги, нийтлэл (засварлах, эх бэлтгэх, хэвлэх гэх мэт), хэвлэлийн бага хурал, сурталчилгааны үйл ажиллагаа, арга хэмжээ, зар сурталчилгаа гэх мэт бүхий л зардлыг багтаасан болно.

    Бусад үйлчилгээний зардал: Үүнд сургалт, хурлын байр түрээслэх, тандалт судалгаа авах, орчуулга гэх мэт олон төрлийн үйлчилгээг багтаана. 

    Банкны хураамж санхүүжилтэд үл хамаарна (жишээ нь: дансны суурь хураамж, захиргааны төлбөр, татвар, шилжүүлгийн хураамж г.м).

    Өртөг зардал: Эдгээр нь төслийн ажлын өдөр тутмын үйл ажиллагаанд шаардагдах зардал, тухайлбал оффис өрөө түрээслэх, шуудан, оффисын хэрэгсэл хангамж гэх мэт.

    Өртөг зардал нь нийт төсөвийн 30% -аас хэтрэхгүй байх мөн ‘БҮХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА’-нд хамаатай байх.

    НЭГЖ ҮНЭЛГЭЭ (USD)
    > Бүхий л боломжит мэдээлэл/судалгаа/харьцуулалтыг ашиглан зардал тус бүрт нэгж өртгийн хэмжээг зааж өгнө. Жишээлбэл, та 1800 брошур хэвлэх шаардлагатай гэвэл 8 боодол цаас худалдан авах хэрэгтэй болно. Энэ тохиолдолд, 1 боодол цаасны үнийн дүнг бичиж оруулна уу.

    НЭГЖ ТОО ХЭМЖЭЭ
    > Нэгж бүрийн тоог тодорхойл – хэрэгцээтэй орц бүрийн тоог гарга.  Дээрш жишээгээр бол, нэгж тоо хэмжээ нь 8 болно.   

    НЭГЖ ТӨРӨЛ
    > Нэг хүнд ноогдох, өдөрт/долоо хоногт/сард/зүйл бүрт гэх мэт байна.

    Үүнийг аль болох ил тод байлгах мөн хэрэгцээтэй бол нэгж төрлийг хавсруулахыг зөвлөж байна. Жишээлбэл, хэрэв та 5 өдрийн ажилд зориулж 10 экспертийг ажиллуулах бол нэг өдөрт ноогдох 10 ажлын хөлс тооцно гэсэн үг. Иймд нэгжийн төрөл нь нэг хүн/нэг өдөр болох юм.

    НИЙТ ЗАРДАЛ (USD)
    > Зардал тус бүрийн нийт дүн нь “COST PER UNIT” болон “NUMBER UNITS” талбарт таны оруулсан дүнг үржүүлэн автоматаар тооцогдоно.

    ШААРДЛАГАТАЙ ДҮН
    > Шаардлагатай үнийн дүнг тооцоол. Энэ хэсгийг хоосон орхиж болохгүй ба шаардлагатай үнийн дүн 0.00 ам доллар байсан ч байгаагаар нв заавал бөглөх. ‘AMOUNT FUNDED BY OTHER SOURCES’ буюу бусад эх сурвалжийн санхүүжилт нь та ‘ШААРДЛАГАТАЙ ДҮН’-г оруулсны дараа автоматаар ‘НИЙТ ЗАРДАЛ’-аас хасагдан тооцогдоно.

    Тус сангаас гарч болох ШААРДЛАГАТАЙ САНХҮҮЖИЛТийн дээд хязгаар 100,000 ам доллараас хэтрэхгүй байх. 

    Төсвийн хүснэгтэд тусгагдсан IFCD-д хүсэлт гаргасан нийт дүн нь онлайн өргөдлийн маягтын 2.2-т заасан хэмжээтэй тохирч байх ёстой.

    Төсөв”-н хүснэгтэд бичсэн, Сангаас шаардах санхүүжилтийн нийт үнийн дүн online Application Form-н 2.2 хэсэгт оруулах дүн хоёр таарч байх.

    UNESCO зөвхөн USD-ээр тооцоо хийнэ. Тиймээс төсөл батлагдсан тохиолдолд санхүүжилтийг шилжүүлэх үед UNESCO ханшийн зөрүүг хариуцахгүй.

    САНХҮҮГИЙН БУСАД ЭХ СУРВАЛЖ
    > Өөрийн байгууллагын санхүүжилт (self-funding) ба/буюу бусад ААН/байгууллага/донор (хамтран санхүүжүүлэгч)-ийг Зардалын баганад тусгаж өгнө. Бусад эх сурвалжаас авсан санхүүжилтийн дүн Aнийт дүнгээс Шаардлагатай дүн- хасах замаар автоматаар тооцоологдоно.

    ХУВЬ НЭМЭРИЙН ТӨРӨЛ (өөрөө-/хамтарсан санхүүжилт болон бодит хувь нэмэр) > Хувь нэмэр бэлэн мөнгө эсвэл бодит хэлбэрээр байж болно. Бодит хувь нэмэр гэдэгт тухайн үнийн дүнтэй дүйцэхүйц мөнгөн бус хэлбэрийн бараа материал, үйлчилгээ зэрэг хувь нэмэр, хөрөнгө оруулалт багтана. Энэ талбарт, аль зардал нь өөрөө/хамтран санхүүжүүлж буйг тодорхойлж өгнө. Дараах төрлөөр тодорхойлж болно. Үүнд:

    • Өөрөө бэлэн мөнгөөр санхүүжүүлэх: төслийн санал ирүүлж буй байгууллага, ААН өөрөөсөө оруулж буй мөнгөн хувь нэмэр;
    • Өөрөө мөнгөн бусаар санхүүжүүлэх: төслийн санал ирүүлж буй байгууллага, ААН өөрөөсөө оруулж буй мөнгөн бус хөрөнгө оруулалт;
    • Хамтарсан бэлэн мөнгөний санхүүжилт: төслийн хамтрагч/донорын өгч буй мөнгөн хөрөнгө оруулалт;
    • Хамтарсан мөнгөн бус санхүүжилт: төслийн хамтрагч/донорын өгч буй мөнгөн бус хөрөнгө оруулалт.

    ХАМТРАН САНХҮҮЖҮҮЛЭГЧ ЭХ ҮҮСВЭРИЙН НЭР
    > Хэрэв өмнөх хэсэгт мөнгөн болон мөнгөн бус хэлбэрээр хамтарсан санхүүжилт байгаа бро хамтрагч/донорын мэдээллийг бүрэн оруулна.

    Энэ хэсэгт дурдсан бүх эх үүсвэр нь  online Application Form-н  2.9-н  Төслийн хамтрагч хэсэгт мөн дурдагдана.

    ХАМТРАН САНХҮҮЖҮҮЛЭГЧ БАЙГУУЛЛАГЫН ТӨРӨЛ > Дараах байдлаар тодорхойлно. Үүнд:

    • Нам: Аливаа олон нийтийн болон засгийн эрх барих байгууллага/институц
    • ТББ: Төрийн бус байгууллага, ашгийн бус байгууллага
    • ОУТББ: Олон Улсын Төрийн бус Байгууллага
    • Хувийн хэвшил: хувийн хэвшлийн бүх төрлийн байгууллага (ашгийн төлөөх)
    • ЗГ хоорондын: Жишээ нь, НҮБ-ын тусгайлсан байгууллага/хөтөлбөр/сан эсвэл Европын Холбоо зэрэг Бүс нутгийн нэгдсэн байгууллага
    • Хувь хүн

    ХАМТАРСАН САНХҮҮЖИЛТИЙН ТӨЛӨВ >

    • Боломжтой
    • Батлагдсан
    • Боломжтой болно

    5. БАГ

    Багийн хүснэгтийг бөглөх аргачлал:

    1. 1. Expenditure No.’ баганын баруун дээд буланд байгаа суман дээр дарж сонгонгуут автоматаар сонголт гарч ирнэ.
    2. 2. ‘Type of collaboration’ хэсэгт үндсэн ажилчид/гэрээт/туслан гүйцэтгэгч нар Төсөв бүлэгт оруулснаар чинь автоматаар гарч ирэх тул засвар оруулах бол Төсөв бүлэг рүү буцаж засварлах юмуу устгах боломжтойг анхаарна уу.
    3. 3. Бусад мэдээллийг шууд шивээд оруулна.

    ҮНДСЭН АЖИЛТАН
    > Санхүүжилтийн шийдвэр нь төслийн ач холбогдол, техник эдийн засгийн үндэслэл, үзүүлэх үр нөлөөнөөс гадна түүнийг гүйцэтгэж буй багийн, байгууллагын чанар чансаа, ажлын түүх, өрсөлдөх чадвараар тодорхойлогдоно. Төслийн баг доторх хүн бүрийн үүрэг хариуцлагыг маш нарийн тодорхойлох ба тухайн ажлыг гүйцэтгэхэд тэр хүн юугаараа цорын ганц юм бэ, бусад гишүүдээс ялгаатай байдлыг нь гаргаж ирэх нь чухал. Багийн гишүүдийн ур чадварууд бие биенээ хэрхэн харилцан нөхөх вэ? Таны санал болгож буй ажлыг багийн тань гишүүн ямар онцгой ур чадвар, дадлага туршлага, нетворк сүлжээгээрээ бусдаас хамгийн сайн хийж чадах вэ?

    Үүрэг хариуцлагын үүднээс, төсөлд шууд холбогдох ажилтан болон Удирдах Зөвлөлийн гишүүд ‘ҮНДСЭН АЖИЛТАН’ хэсэгт багтана.

    ГЭРЭЭТ АЖИЛЧИД болон ТУСЛАН ГҮЙЦЭТГЭГЧ
    > Гэрээт ажилчид гэдэгт туслан гүйцэтгэгч, зөвлөх, экспертүүдийг хамааруулах ба төсөлд гэрээгээр ажилладаг байнгын бус шууд бус оролцоотой ажилчдыг хэлнэ. Төслийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхийн тулд тодорхой төлөвлөсөн цагт тодорхой мэргэжлийн үйлчилгээ төлбөртэйгээр үзүүлдэг. Ихэнх тохиолдолд төслийг удирдан явуулж буй хүмүүст бүх мэргэжлийн мэдлэг чадвар дутагддаг тул гадны мэргэжилтнийг хөлсөлж авах хэрэг болдог.

    Гүйцэтгэгч нь ихэвчлэн үйлчилгээний гэрээний дагуу төслийн удирдлагад боломжит үйлчилгээг санал болгодог. Туслан гүйцэтгэгч нь гүйцэтгэгч компанитай үйлчилгээ үзүүлэх тусдаа гэрээ байгуулдаг. Гэрээ байгуулагч талын ажилтныг туслан гүйцэтгэгч гэж үзэхгүй. Туслан гүйцэтгэгч нь гэрээт гүйцэтгэгчийн хийх боломжгүй ажлыг гүйцэтгэдэг ч энэ тохиолдолд Гэрээт гүйцэтгэгч өөрөө хариуцлага хүлээнэ. Нөгөө талаас төсөл хэрэгжүүлэгч тал зөвлөх үйлчилгээ авах хэрэгтэй бол эксперттэй гэрээ байгуулсан байх ёстой ба зөвлөхүүд өөрийн ноу-хау, мэргэжлийн ур чадвараа бүрэн дайчлах хэрэгтэй. Зөвлөх нь шаардлагатай мэргэжлийн чиглэлээр дагнасан байх албагүй.

    Төслийг хэрэгжүүлэхэд оролцсон бүх гүйцэтгэгч, туслан гүйцэтгэгч, зөвлөх, шинжээчдийг энэ хүснэгтэд жагсаасан байх ёстой бөгөөд тус бүрийн хувьд дараахь мэдээллийг өгөх ёстой.

    Төслийн хэрэгэжилтэд оролцогч бүх талууд буюу гэрээт ажилтан, туслан гүйцэтгэгч, зөвлөхүүд болон экспертүүдийг хүснэгтэд бүгдийг нь жагсааж бичих ба дор дурдсан мэдээллүүдийг бөглөх шаардлагатай:

    • Гэрээт ажилтан/туслан гүйцэтгэгч/ зөвлөх/экспертийн аливаа бизнес ба/буюу байгууллага болон улсад харьяалагдах иргэний харьяаллын бүрэн бүтэн байдал;
    • Ур чадвар/боловсрол/ажлын туршлага;
    • Оролцоо, үүрэг хариуцлага/гаргах үр дүнгийн жагсаалт

    Төслийг хариуцагч/удирдлага нь төслөөс гадуурх бусад үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагатай байгуулсан бүхий л гэрээг байгуулах, зохицуулах асуудлаар хуулийн өмнө бүрэн хариуцлага хүлээнэ.

    6. ДҮГНЭЛТ

    Дүгнэлт нь төслийн бүтцийг тоймлон харуулах зорилготой. Зорилго, үр дүн, үйл ажиллагаа хэсэгт оруулсан мэдээллүүд автоматаар тооцоологдон гарч ирнэ.

    Дүгнэлт хэсэг хоёр хуудаснаас бүрдэнэ. Эхнийх нь, зорилго бүрийг бүлэглэж, түүнд хүрэхэд шаардлагатай зорилтот үр дүнгүүдийг нэгтгэнэ. Хоёр дахь нь, зорилтот үр дүн тус бүрийг нэгтгэж түүнийг бүтээхэд шаардлагатай үйл ажиллагааг оруулсан байна.

    Дүгнэлтэнд засвар оруулах бол, файлаа хадгалаад дахин нээж үзнэ үү.

    Орчуулсан: Баярмагнайн Цэцэгбаяр (Бүтээлч Монгол нэгдэл)

    2020 оны 4 сарын 16

  • Ууланд авирах аялалын дүрэм зөвлөмж

    Уулын аялал буюу ууланд авирах аялал нь адал явдалт аялалын төрөлд багтдаг ба энэ аялалыг зохион байгуулахад нас хүйсэнд хязгаар тавьдаг.Уулын аялал нь адал явдалтай, эрсдэлтэй,хүч тамир авхаалж самбаа шаардасан аялал учир хэт өндөх настай хүмүүс ,хүүхдүүд, зүрх судас даралт ихтэй хүмүүст тохиромжгүй аялал юм.Уулын аялалд хэт олон хүн оролцдоггүй ба байгаль орчныг сүйтгэх талаар гайгүй ч байгалийн бүс бүслүүрийн онцлог шинж ,унаган төрхөө хадгалсан байдал зэргийг нь харгалзан үзэж улсын тусгай хамгаалалтанд авдаг байна.Уулын аялалыг зохион байгуулахад ба ууланд авирахад доорх зүйлсийг сайн хангасан байх хэрэгтэй.үүнд

    1.   Аюулгүй байдлыг сайн хангах талаар тэдлэгтэй мэдээлэлтэй байх

    2.   Ууланд авирахад ихээхэн туршлагатай газарчин хэрэгтэй

    3.   Тусгай зориулалтын зам жимээр аялах

    4.   Олс бэхэлгээ, зориулалтын хувцас,луужин, гутал цүнх,нүдний шил,гэх мэт зүйлийг сайтар бэлтгэсэн баих/өвлийн улиралд дулаан хувцас,гутал малгай нүдний шил/

    5.   Хоол хүнс, эм тариаг сайтар бэлтгэх/жишээ нь өндөр ууланд авирахад хүний зүрх судас ба даралтанд өөрчлөлт ордог тул шаардлагатай эм тариаг сайтар бэлтгэж авч явах/гэх мэт бэлтгэлийг сайтар хангах хэрэгтэй байдаг байна.

    Уулын аялалын дүрэм

    1.   Хад асга цуулах,цохих хориотой

    2.   Хог хаягдлыг хаяхгүй байх

    3.   Хад хясаа,уулын оройд тусгай зориулалтын зам жимээр явах

    4.   Түлш бэлтгэхэд мод хугалахгүй унасан мод мочир түүж бэлтгэх

    5.   Гал түймэр тавихгүй байх,урьдчилан сэргийлэх

    6.   Байгаль орчин хариуцсан газраас тусгай зөвшөөрөл авах

    7.   Ургамалын нөмрөг,ан амьтан зэрэг биологийн төрөл зүйлийн бүрэлдэхүүн хэсэгт хор хөнөөл учруулахгүй байх

    8.   ТХГН –ын тогтоосон хууль дүрмийг зөрчвөл торгох зэрэг дүрэмтэй байдаг байна.

    Ашигласан ном:аялал жуулчлалын рекраци

  • Байгальд ээлтэй буюу эко аялалыг зохион байгуулах дүрэм болон зөвлөмж

    Байгальд ээлтэй аялалыг зохион байгуулах дүрэм болон зөвлөмж

    Хүрээлэн буй орчноо хамгаалах бол аялал жуулчлалын салшгүй нэг хэсэг юм.

    v  Манай орны нөхцөлд машин тэрэг  голдуу хээрийн замаар явдаг тул аль болох шинэ зам гаргахгүй байх,

    v   Бут сөөг, мод сүйтгэхгүй байх,

    v  Бинзен тос асгаж газрын тос асгахгүй байх

    v  Зуух тавихдаа өндөр хөлөн дээр байрлуулах арга хэмжээ авч байвал газрын хөрсийг гэмтээхгүй

    v  Нүүхдээ гал, цогоо, гүйцэт  унтраах, тамхины гал болон  чүдэнзээ сайн унтрааж гал түймэр гарахаас дээд зэргээр болгоомжлох хэрэгтэй.

    v  Аялалын явцад гарч байгаа хог хаягдалаа ялган ангилж, цаас кардон зэргийг шатааж, шатахгүй бусад лонх, лааз зэргийг тусгай саванд хийж цуглуулж тээж яваад хогний төвлөрсөн цэг дээр хаяж байх хэрэгтэй. Буудалсан газраа цэвэрлэж, хөрсөн цоггүй үнсээ тэгш газар асгадаг Монгол ёс заншлаа баримтлах хэрэгтэй.

    v  Гоожуур бүхий гар нүүрний угаалтуур хэрэглэж угаадсаа хайрга чулуу зэрэг өвс ургамал гэмтээхгүй газар асгаж байх.

    v  Булаг болон гол горхи,нууранд хир буртагаа угаахгүй байх

    v  Лааз, лонх, тамхины ишээ хамаагүй хаяхгүй байх

    v  Ан амьтан хорио цээр тавигдаагүй байхад ан хийхгүй байх

    v  Унасан хожуул ч гэсэн тухайн газартаа чийг хуримтлуулдаг, салхи тогтоодог тул тэндээ байх нь чухал гэдгийг анхаарах хэрэгтэй

    v  Мод тайрах болон хугалахгүй байх

    v  Нутгийн иргэдийн байгалаа хамгаалах ёс заншлыг хүндэтгэх

    v  Түүх соёл болон байгалийн үнэт үзмэрүүдтэй зөв зохистой үзүүлэх

    v   Ургамлын бүрхэвчийг гэмтээхгүй байх

    v  Ан амьтныг үүрнээс нь үргээхгүй байх

    v  Байгальд сөрөг нөлөө үзүүлж болох техник, тоног төхөөрөмж ашиглахгүй байх

    v  Тусгай  сонирхолын аялалыг тогтоосон зам маршрутын дагуу зохион байгуулах , жуулчны тоог зохион байгуулттайгаар явуулах

    v  Тухайн бүс нутагт хүлээн авах жуулчны тоог даацаас нь хэтрүүлэхгүй байх

    v  Байгалтайгаа зөв зохистой харицах талаар гарын авлага , зөвлөмж маягаар жуулчиддаа тараан өгөх

                                Агуйн аялал

    Агуйн аялал зохион байгуулж буй компани болон жуулчид хөтөч тайлбарлагчидад зориулсан агуйн аялалын дүрэм

    Ш  Жуулчидад зориулан агуйн гарцыг томосгох

    Ш  Агуйн байгалийн усыг саатуулахгүйн тулд зам болон хаалтыг байгуулахгүй байх

    Ш  Жуулчны тоог зохион байгуулалтайгаар оруулах 2 хөтөч, жуулчидтайгаа 10 хүн байх

    Ш  Агуйд жуулчин орсон тохиолдолд гэрэлтүүлгийг мэдрэмжтэйгээр байрлуулах

    Ш  Агуй дотор аялагчид зөвхөн байгуулсан зам жимийн дагуу явах

    Ш  Ан амьтан, ургамалд нөлөө багатайгаар аюулгүй байдлын цахим төхөөрөмжүүд байрлуулах

    Ш  Нуралт болон агуйн хурдас хуримтлалын бүсүүдээр жуулчдыг нэвтрүүлэхгүй байх

    Ш  Агуйн ойр орчимд гадаа нь ариун цэврийн хэрэгсэл байрлуулах

    Ш  Зам дагуу хөдөлгөөний чиглэлийг заах заагчийг байрлуулах

    Ш  Агуйн доторх замыг хөдөлгөөнд сөрөг нөлөөтэй юмс үзэгдэлийг цэвэрлэсэн байх

    Ш  Хаших хамгаалах байгууламж агуйд байгуулсан тохиолдолд зэрлэг ан амьтан, ургамалд үзүүлэх нөлөөлөлийг хянаж, судлах

    Ш  Агуй дотор ариун цэврийн байгууламж барихыг хязгаарлах

    Ш  Агуй доторх мэдээллийг жуулчидад гарын авлага хэлбэрээр тараах мэдээлэл, схем, анхааруулга, зөвлөмж

    Ш  Хөтөч болон өөрийн албан ажилтануудыг аялалын үед байлцуулах

    Ш  Хогын сав байрлуулах

    Ш  Агуй дотор тохирсон гэрлийг ашиглах

    Ш  Агуйд байх зам маршрут нь биологийн төрөл зүйлд оршин тогтнох байдалд сөрөг

    Агуйд дотор дараах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ хориглоно

    Ш  Жуулчид агуйн чимэглэл, чулуулаг, ан амьтны үлдэгдэл,эрртний хүмүүсийн үлдэгдэл, ан цаваар урсах ус зэрэгт гараар хүрэх хориотой.

    Ш  Жуулчид хог хаягдалаа хаяж болохгүй, хогоо зохиулалтын хогын сав, зориуулалтын газар хаяна

    Ш   Агуйн байгалийн үнэ цэнэ, тэдгээрийнм эмзэг байдлын талаар урьдчилан таниулах

    Ш  Агуйд аж төрөх ан амьтанруу гэрэл тусгаж болохгүй талаар жуулчдад анхааруулах

    Ш  Агуйд амьд хэсэгт гараар хүрэх гэрэлтүүлгийг хориглох

    Ш  Агуйд тамхи татах болон архидан согтууруулах зүйл хэрэглэхийг хориотой.

    Ш  Өндөр хүчтэй гэрэл болон хөгмийг ашиглаж болохгүй

    Ш  Агуйд дотор буудаллаж болохгүй

    Ш  Агуйд дотор толгойн хамгаалалтын дууллагыг тайлж болохгүй

    Ш  Агуйд хүчтэй том хэмжээний гал түлж болохгүй

    Агуйн аялалд дараах төрлийн тоног төхөөрөмжийг ашиглана

    ·         Батерейгаар ажиллах гэрэлтүүлгийн төхөөрөмж

    ·         Байгалийн хана болон бэхэлгээний хооронд зөөлөн материал ашиглах

    ·         Боолт бэхэлгээг байгалийн хана тохиромжгүй нөхцөлд ашиглах

    ·         Багаж хэрэгсэлийн цүнх эд зүйлсийг зөвхөн нуруун дор үүрч явах

    ·         Дуу чимээний стандартад нийцсэн багаж хэрэгсэлийг ашиглах

    ·         Агуйд тохижуулагч материал авч яван үл мэдэгдэх болсон зам заагчийг хийх

    Агуйн аялалд оролцогчдод өгөх зөвөлгөө

    Хөтөч :

    §  Тухайн агуйд ажиллах чадвартай хөтөчийг сайн сонгож шалгаруулж өвөх ёстой

    §  Хөтөч ба тайлбарлагч гэсэн хоёр хүнтэй байна хөтөч нь урд нь , тайлбарлагч нь хойно нь тайлбарлан явуулна

    §  Хөтөч нь эрүүл мэндийн хувьд шаардлага хангасан байна

    §  Хөтөч нь анхан шатны тусламж үзүүлдэг байх

    §  Хөтөч тайлбарлагч нь хаана байгаагаа мэддэг байх

    §  Техник хэрэгслийг сайн мэддэг байх

    §  Ямар ч эрсдэлийг даван туулдаг байх

    §  Нэгдсэн эмийн сантай байна

    §  Өөрийн мэргэжилдээ дур сонирхолтой байх

    §  Агуйн талаарх янз бүрийн домог мэддэг байх

    Жуулчин :

    §  Хөтөч тайлбарлагчийн зөвлөмжөөс үл гарах

    §  Жуулчин өөрийн хувийн бэлтгэлээ сайн хангасан байх

    §  Агуйд сэрүүн учраас дулаан хувцас өмсөх дулаан хавцас

    §  Орчны талаар мэдээлэл өгөх

    Байгууллага:

    §  Нэгдсэн станцтай байх

    §  Аяллын хөтөч луужингаар хангах

    §  Хөтөч тайлбарлагчийг маш өндөр шалгуураар сонгох

    §  Аливаа аюул тулгарвал дор хаяж 30 минутийн дотор очиж авах

      Цэцэг ажиглах аялал

    Энэ аяллын төрөл нь жуулчдын захилгаар хийгддэг, учир улирлын чанартай аялал юм.  

    Жуулчинд өгөх зөвлөмж:

    Ш  Ургамал цэцгийг ажиглахдаа болгоомжтой үзэх ,  фото зураг авах хэрэгтэй

    Ш  Судалгаа шинжилгээ хийхдээ багаж хэрэгсэлийг зохистой ашиглаж болгоомжтой байх хэрэгтэй.

    Ш  Архидан согтууруулах ундаа хэрэглэж болохгүй

    Ш  Ургамлын бүрхэвчийг гэмтээхгүй багаж хэрэглэх ба гишгэж таслаж болохгүй

    Ш  Тухайн цэцгийнхээ талаар гарын авлага тараах

    Ш  Маршрутийн дагуу аялалыг зохион байгуулах

    Ш  Байгалийн талаар болон орон нутгийн иргэдээс судлах гэж байгаа цэцэгсийнхээ талаар зөвлөмж болон тархалтыг асуух

    Ш  Цэцэг судалж байхдаа тамхи татаж болохгүй ба гал түлэж болохгүй

    Ш  Улиралд зохицуулсан хувцастай байх

    Ш  Хувийн эмийн сантай байх

    Ш  Ургамалын харшилгүй байх

    Хөтчид өгөх зөвөлгөө :

    §  Ургамлын чиглэлээр мэргэшсэн байх

    §  Гадаад хэлний өндөр мэндлэгтэй байх

    §  Өөрийн ажилдаа дур сонирхолтой байх

    §  Анхан шатны тусламж үзүүлдэг байх

    §  Аялалын дадлага туршлагатай байх 

    §  Ургамал амьтан газарзүйн талаар өндөр мэдрэмж мэдлэгтэй байх

    §  Эрсдэлийг давах чадвартай байх

    §  Луужинтай ажиллах чадвартай байх

    Байгуулагад өгөх зөвлөгөө  :

    ·         Жуулчдыг сонирхосон газарт нь аялуулах төлөвлөгөө маршрут гаргах

    ·         Цэцэгний тархалт болон мэдээлэл сайтай байх

    ·         Хэлний өндөр мэдлэгтэй байх

    ·         Харилцааны соёлтой, групп жуулчидтай  аялах туршлагатай байх

    ·         Байгуулагатай байх нэгдсэн станцтай байх

     Явган аялагчдад өгөх зөвлөмж

    Анхааруулга :

    v  10-аас дээшгүй хүн оролцоно

    v  Заасан маршрут тэмдэгтийн дагуу аялна

    v  Жимийн хажуугаар шинэ жим гарган аялахыг хориглоно

    v  Тусгай эко тортой аялах ба хог хаяхыг хориглоно

    v  15 км яваад 30 минут амарна

    v  Явган аялагчдын ачаа нь 5н кг-аас доошгүй байх

    v  Анхны тусламжийн тусгай эмийн сантай байх

    v  Ёс уламжлалт байдлыг судлан аливаа газар чулуу хөндөхийг хориглоно

    v  Гэрэлтүүлэг бүхий техникээр хангах

    v  Нутгийн хөлчүү иргэдтэй тааралдвал хамгаалах арга хэлбэртэй байх

    v  Ус булаг шандыг бхирдуулахыг хориглоно

    v  Архи тамхийг хатуу хориглон

    Явган аялагчдын зөвлөмж

    Энэ нь гурван талын үндсэн компани , аялагч , хөтөч , гэсэн энэ гурвыг хамруулан үзүүлнэ

    Хөтөч : 

    Ш  Хөтөчийг маш сайн сонгож шалгаруулж авах хэрэгтэй

    Ш  Хөтөч тайлбарлагч  гэсэн 2хүн авч явах бөгөөд хөтөч түрүүнд харин тайлбарлагч нь ард нь тайлбарлах хянах зэрэг үйл ажиллагааг хянаж явна

    Ш  Хөтөч нь орон нутгийн болон  тайлбарлагч нь сайн ажилалаа мэддэг байх ёстой

    Ш  Хөтөч нь эрүүл мэндийн үзлэгт орсон , ажилд шаргуу хүн байна

    Ш  Хөтөч нь анхны тусламж үзүүлж чадахуйц мэдлэгтэй  хүн байна

    Ш  Хөтөч тайлбарлагч нь хаана яваагаа мэддэг, газарзүйн байрлал сайн мэддэг хүн байх бөгөөд луужин зэрэг техник хэрэгслээ сайн мэддэг байх ёстой

    Ш  Байгуулагадаа байнга мэдээлэл өгч хариуцлагатай байх ёстой

    Ш  Эрүүл мэндийн дасгал хөдөлгөөнийг мэддэг байх ёстой

    Ш  Хөтөч нь ямарч эрсдэл , аюулыг давах чадвартай байх

    Ш  Хатуу (alcholo) авч явах

    Жуулчин : Насны хязгаараас хамааран группээр аялуулах бөгөөд хөтөч тайлбарлагчийн зөвлөмжөөс үл гарах

          Аялагчид өөрсдийн хэрэглээг хангах нойтон сальфетик , вазилен , зориулалтын усны сав , өөрт хэрэгтэй эмээ сайн авч хангах

          Өөрөө хангаж чадахгүй үед тайлбарлагч болон байгуулагадаа мэдэгдэх

          Сэлгээ гутал заавал авч явах

          Өвөл намар хавар зун дулаан хөнжил авч явах

          Хөл хөлдөх аюултай тул ээлжийн оймс олонтой байх

          Хөнгөн болоод хүн бүр хэрэглэгдэх хүнсний бүтээгдэхүүнтэй байх

    Байгууллага :

    o   Нэгдсэн станцтай байх

    o   Аялалын хөтөч луужингаар хангах

    o   Хөтөч  тайлбарлагчийг маш өндөр шалгуураар сонгож авах

    o   Аливаа аюул тулгарвал дор хаяж 30 минутийн дотор очих чадвартай

    o   Тусгай аяллын маршрутыг зөв сайн нягтлан боловсруулах

    o   Гал гарахаас болгоомжилж хамгаалж аялагчдад зөвлөмж, анхааруулах гарын авлага тараах

    o   Тусгай 00-той байна

    o   Буудлах газраа тогтоож 00-ын  асуудлыг шийдэх

    o   Аялагчдад аяллын тэмдэглэлийн дэвтэр тараан өгч сэтгэгдлийг нь авах

    o   Санал зөвлөмжийн тусгай хайрцаг цуг аялуулах

    o   Орчны талаар мэдээлэл өгөх

     Загасчлах аялал

    Загасчлах аялал нь манай орны хувьд томоохон гол нуурууд дээр түшиглэн явагдаг аялалын нэг төрөл юм.

    Загасчлах аялалын үед дараах дүрэм журамыг мөрдөнө.

    1.    Загасчлалын журам буюу зөвшөөрөгдөх хэмжээ, улирал болон хамгаалалтын онцлог зэргийг мөрдөн ажиллах.

    2.    Тухайн загасны хэм хэмжээнд таарсан загасчлалын багаж ашиглах

    3.    Загасчдад зориулсан арга хэмжээнд оролцох.

    4.    Хэрэгцээ савны хэмжээнээс хэтэрсэн тооны загас барихгүй байх.

    5.    Хэрэглээгүй үлдсэн амьд өгөөшийг байгальд нь эргүүлж тавих.

    6.    Орчины бохирдол, аливаа төрлийн доройтлын мэдээллийг зохих байгуулгад мэдээлж байх.

    7.    Алив хог хаягдал, хэрэглэгдэхгүй өгөөш, загасны үлдэгдлийг зохих журмын дагуу устгах.

    8.    Зөвхөн зориулалтын зам, гүүр завины зогсоол ашиглах.

    9.     Завийг ашиглахаас өмнө урьдчилсан бэлтгэлийг хангаж завинд суух хүмүүсийн ая тухыг алдагдуулахгүй байх.

    10. Загасны нөөцийг хэрхэн зохистой ашиглах, зохицуулах болон хамгаалах талаар жуулчдыг мэдээллээр хангаж ховор, устах аюултай загасны төрөл зүйлийг тодорхойлон, тэдгээрийг барихаас урьдчилан сэргийлэх.

    Загасчлах дараах аргыг хэрэглэж болно:

    1.    Загасны байрлалыг хурдан тодорхойлох.

    2.    Загасыг нойтон гар эсвэл хор багатай багажаар барих ба энэ нь цаашид загасны амьдрал хэвийн үргэлжлэх баталгаа болж өгнө

    Жуулчдын анхаарах зүйлс:

    1.    Хөтөчийн заавар зөвлөгөөн доор аялан.

    2.    Элдэв хог хаягдал бохирдолоо гол нуурын ойр орчимд хаях болон гол нуурлуу хийхгүй байх.

    3.    Зориулалтын уут саванд хийх.

    4.    Хөтөчийн зөвшөөрөлгүй дур мэдэн гол нуурлуу орох болон намаг балчигтай газраар явахгүй байх.

    5.     Загасчлах аялалын тодорхой хэмжээний мэдээлэл авсан байх.

    6.    Завиар загасчлаж байгаа үед хөтөчийн удирдлаган доор байж илүү дутуу үйлдэл хийхгүй байх.

    7.    Аялалын үед архидан согтууруулах ундаа хэрэглэхгүй байх. 

    Аялалыг зохион байгуулж буй байгуулгын зүгээс анхаарах зүйлс:

    1.    Байрлах байр. ( майхан, бааз)

    2.    Тээврийн хэрэгсэл. ( машин, завь )

    3.    Хоол унд.

    4.    Аялагчдад тухайн аялалын талаар мэдээлэл өгч гарын авлагаар хангах.

    5.    Хөтөч тайлбарлагч нь анхны тусламж үзүүлж чаддаг байх.

    6.    Эрсдэлийг урьдчилан тооцоолох чадвартай байх.

    7.    Загасчлах тоног тохооромж бүрэн бүтэн байх.

    8.    Орчины талаарх мэдээлэл аялагчдад өгч байх.

    9.    Нутгийн иргэдтэй хамтран ажиллаж замчлуулах болон загасны байрлал тархалтын талаар мэдээлэл авах.

      Морин аялал                     

    Морин аялал зохион байгуулдаг хөтөч тайлбарлагч жуулчинд зориулсан дүрэм

    ·         Согтууруулах ундаа хэрэглэж болохгүй

    ·         Эхлээд эмээл нь тэгшхэн, олом нь чанга дөрөөний урт богиныг тохирч байгаа зэргийг шалгана

    ·         Манай оронд зөвхөн зөв талаас мордож мөн тэр талруугаа буудаг болохыг анхааруулах

    ·         Мориндоо мордоод жолоо, цулбуурынхаа урт богиныг тааруулах хэт урт баривал морь хөлөө хийх аюултай

    ·         Монгол морийг гуяруу нь зөвхөн гуядаж явуулдагыг анхааруулах

    ·         Явж байхдаа хөл гараа суга, цавинд нь хийвэл бусгаж, булгих аюултай

    ·         Морийг явуулахдаа “чүү” гэдэг бол зогсоохдоо жолоог нь зэрэг татна. Хэрэв нэг тийш татвал тухайн тийш эргэнэ.  

    ·         Замд явж байхад машин тэрэг зэрэг морь үргээхээр  юм харагдвал эхлээд түүнийг алсаас харуулж дасгах хэрэгтэй. Гэнэт харвал үргэнэ.

    ·         Морь унаж явахдаа хувцасаа тохируулж өмсөнө. Нэвсгэр хувцаснаас морь үргэж болох аюултай

    ·         Морин аялалд оролцох жуулчидын тоог зохион байгуулалтай явуулах хөтөч болон орчуулагчтайгаа нийлээд 8 10 хүн явна.

    ·         Морин аялалыг тогтсон жим замын дагуу цуваагаар, маршрутын дагуу явах

    ·         Өдөрт  1 2 цаг яваад 20 30 минут амраад орой 17 цаг гэхэд буудалсан байна

    ·          Хогоо энд тэнд хаяж болохгүй зориулалтын эко уутанд авч явна

    ·         Тухайн аялалын талаарх мэдээллийг жуулчинд гарын авлага маягаар тараана

    ·         Аялалын өмнө анхааруулах санамж зөвлөмж болон орчны байдлын талаар мэдээлэл өгнө

    Морин аялалын үед тусгай аялалын хөтөч дагалдах ёстой бөгөөд доорх чадваруудыг эзэмшсэн байна.

    ·         Өөрийгөө зөв илэрхийлдэг байх

    ·         Хүнтэй харилцах чадвартай байх

    ·         Шийдэмгий байх

    ·         Мэдээлэл цуглуулах чадвартай байх

    ·         Хэлний өндөр мэдлэгтэй байх

    ·         Морь сайн унадаг, морины талаар мэддэг байх

    ·         Анхны тусламж үзүүлдэг байх

    ·         Аливаа эрсдэлийг даван туулж чаддаг байх

    ·         Спортоор хичээлдэг байх

    Моин аялалын хөтөчийн мөрдөх зүйл

    ·         Өглөө эрт аялагчидыг цайг нь уулгаж байх зуураа морьдоо аргамжаанаас нь авч аялалд явахад бэлэн болгох

    ·         Аялагчдынхаа моридыг эмээлж унахад бэлэн болгох

    ·         Хоолны дараа морин ачаагаа ачиж оломыг нь шалгаж бэлтгэнэ

    ·         Аялал эхлэхийн өмнө аялагчид тухайн өдрийн маршрутыг товч танилцуулах

    ·          Аялаын явцад морины тоноглолыг байнга шалгаж байна

    ·         Аялах явцад моридын оломыг суллаад амрах

    ·         Аялал нь 1-2 цагийн хооронд амарч байх

    ·         Аялаын замд тааралдах гол горихноос морид ус уух гэж зүтгэх үед морины амыг татаж уулгахгүйгээр голыг гаталж моридын хөлс хатсаны дараа усална.

                    Жуулчинд өгөх зөвлөгөө

    ·         Хувийн бэлтгэлээ сайн хангах

    ·         Морины талаар мэдлэгтэй байх

    ·         Морь унаж чаддаг байх

    ·         Хөтөчийн удирдлага нь доор явах

    ·         Спортоор хичээлдэг байх

    ·         Тэсвэр хатуужилтай байх

    Хөтөчид өгөх зөвлөгө

    ·         Хэлний мэдлэгтэй байх

    ·         Түүх соёлын болон байгалийн талаар сайн мэдлэгтэй байх

    ·         Аливаа эрсдэлийг давж чаддаг байх

    ·         Зохион байгуулах чадвартай байх

    ·         Аялалын талаар мэдээлэл сайн боловсруулдаг байх

    ·         Нэгдсэн станцтай байх

    ·         Луужинтай сайн харицаж чаддаг байх

    ·         Аялал хийж буй газраа сайн мэддэг байх

    ·         Анхан шатны тусламж үзүүлдэг байх