Author: admin

Ихэнхи хүмүүс тэр азтай залуу, тэр азгүй бүтэлгүй залуу гэж өөр хоорондоо ярилцаж суух нь элбэг тохиолддог. Тэгвэл тэр азтай, бүтэлгүй хүн гэж яг ямар хүнийг хэлдэг юм болоо гэж бодож суухдаа энэхүү нийтлэлээ бичих санааг олсон юм.

Амьдралдаа бүтэлгүйтэж үзээгүй хүн гэж байдаггүй. Ихэнхи хүмүүс ямар нэг салбар дээр тодорхой хэмжээний бүтэлгүйтэл азгүйтэлтэй тулгарч гомдсон, цөхөрсөн, шантарсан байдаг. Тэгвэл энэ бүгдийн учир шалтгаан нь болгоомжлол, болохгүй бүтэхгүй гэсэн сөрөг бодлоос үүсдэг байна. Нийтлэг ажилгагдсан зүйл бол хамаг хүчээ шавхаж хөдөлмөрлөдөг боловч дотроо за хийгээд үзье дээ гэсэн эргэлзсэн бодолтойгоор хийдэгт байгаа юм. Та хаа нэгтэйгээс дэлхийн эд баялагийн 99%-ийг дэлхийн нийт хүн амын 1% нь эзэмшдэг гэж сонсож байсан байх. Тэгвэл энэ тоо баримт үнэн бодит зүйл юм. Хүн бүр  азтай байхыг маш ихээр хүсэж мөрөөдөж, надад аз тохиолдоосой ч гэж бодож явдаг гэхэд ч хэлсдэхгүй байх. Тэгвэл тэр аз гэдэг зүйл бидэнд бүтэлгүйтэл, бэрхшээл, асуудлаар дамжиж ирдэг байна. Тэгэхээр бид өөрсдөө бидэнд аз тохиолдоход зугтаадаг гэсэн үг юм. Таны амьдралд тохиолдож буй асуудал бол танд илүү сайн сайхныг өгөхийн тулд  ирдэг зүйл гэдэгт итгэх хэрэгтэй. Нэгэн сонирхолтой жишээ байдаг. Эрх чөлөөний хөшөөг сэргээн засварлахад маш их хэмжээний хог хаягдал гарсан бөгөөд маш их учираас тэр хогийг хаях газар олдохгүй байв. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд тус хогийн тэндерт оруулахад Америкт амьдарч байсан нэгэн еврэй хүн 350$-оор худалдаж авсан бөгөөд хогийг төрөл төрлөөр нь / шохой, төмөр, мод гэх мэт / ялгаж ангилуулж ачуулав. Тэрээр төмрийг нь хайлуулж жижиг эрх чөлөөний хөшөө хийж, модыг нь зорж суурийг нь хийгээд жинхэнэ эрх чөлөөний хэлтэрхийгээр хийсэн эрх чөлөөний хөшөөгөө аваарай хэмээн зарж эхэлсэн. Ингэхэд тэрээр маш их хэмжээний буюу 10000 дахин их ашиг олсон байна. Энэ жишээнээс хүмүүсийн хог гэж харсан зүйлийг аз гэж олж харж чадсанд байгаа юм. Тэрээр хогон дотроос өөрийн азаа олж авсан. Бидний амьдралд гэсэн аз тохиолддог боловч бид анзааралгүй, мэдэлгүй өнгөрөөдөг байна.

Бидний амьдралд бүтэлгүй явдал тохиолдсон ч тэр зүйлийг ос тас мартаж, харин ч би азтай хүн гэж тунхаглан хэлдэг байх хэрэгтэй. Үгийн сангаасаа азгүй бүтэлгүй гэдэг үгийг бүр мөсөн авч хая, тэгээд юу ч тохиолдсон инээ, инээж байгаа хүнд Аз ирдэг. Танд жаргалтай л байвал, таны сэтгэлд хүрч л байвал та хүссэнээ хий хүнээс битгий хамаар. Ямарч зүйлийг сайн сайхнаар хардаг эерэг сэтгэлгээтэй бай, өөрийгөө байгаа чигээр нь хүлээн зөвшөөрч өөрийгөө маш их үнэлдэг бай, зорилгоосоо ухардаггүй, стресст ордоггүй өөрийгөө удирдаж чаддаг бай, хайрлаж чаддаг хайрлуулж чаддаг уриалагхан найрсаг нээлттэй бай. Аз бүтэлгүйтэл 2 ээлжилж байдаг хорвоод та сөхөрч унасан ч шороогоо гөвөөд бос, хүнээр өрөвдүүлж биш бахархуулж амьдар.

Танд амжилт хүсье.

Т.Чимэддагва

“Дөрөв дэх засаглал” хэмээн өөрсдийгөө өргөмжлөн нэрлэдэг Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлүүд олон нийтийн оюун ухаанд хүргэж байгаа мэдээллүүдээрээ нийгмийн сэтгэл зүйд нөлөөлж чаддаг. 

Социализмын үед цорын ганц “ҮНЭН” гэж нотолж, олон нийтийн сэтгэл зүйг “удирдан жолоодож” байсан үе нэгэнт өнгөрч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлүүдийн “эрх чөлөө” мандан бадарсан энэ цаг үеүдэд олон ч зүйл өөрчлөгдөж буй. Мэдээллийн технологи асар хурдацтай хөгжиж байгаа өнөө үед, мэдээллийн асар их бөөм дундаас мэдээллүүдийг өөр хооронд нь харьцуулан дүгнэх боломжтой болжээ.

Гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа Монголчууд бид Монгол оронд болж буй олон ч үйл явдлын мэдээллийг интернэтээр авдаг. Сайн сайхан зүйл олон байдаг хэдий ч санаа зовоосон зүйл мундахгүй. Сүүлийн үед шашны болон мухар сүсгийн хандлагатай мэдээллүүд нилээд гарч, энэ байдал нь Монголын олон нийтийн сэтгэл зүйд хэрхэн нөлөөлж байгааг анзаарлаа.

Нэг. АРГО багшийн “ДААХИЙ” бурхан
…Нэгэн том танхимд маш олон хүн хуран цуглаж, Арго багшийн цоо шинээр бүтээсэн “Даахий” бурханыг худалдан авахын тулд дугаарлан зогсчээ. Нэг бурханы үнэ нь 33.500 төгрөг гэнэ. “Ард түмний багш” гэж өөрийгөө нэрлэдэг, 25 хэл мэддэг төдийгүй энэ талаар маш олон ном сурах бичиг зохиож, амжилттай худалдан борлуулж “баяжиж”, энэ мөнгөөрөө Чингис хааны хар болон цагаан “Сүлд”-ийг “цэнгүүлэн тахиж” байгаа энэ эрхмийг даган баясаж, шүтэн бишрэгчид цөөнгүй. 

Хэнийг юуг тахин шүтэх нь хувь хүний асуудал мөн л дөө. Энэ хүний тухай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр их хэмжээтэй сурталчлах тусам, хүмүүсийн хандах хандлага нь нэмэгддэг бололтой. Энэ хүний хувьд олон нийтийн сэтгэл зүйд нөлөөлж, энэ боломжоо бизнес болгон хувиргаж чадаж байгааг харахдаа “чадаж байгаа юманд арга байхгүй” гэдэг үг санаанд ороод байдаг юм. 

Гэхдээ л ямар нэгэн юм, хэмжээгээ алдахаар утга учраа алддаг. Зүйрлэвээс “хувин дүүрэн усан дээр ус нэмж хийгээд байх тусам ус нь гадагш халин асгарч бохир хаягдалтай хамтад урсах” мэт. Энэ бичлэгийг харж байхдаа “энэ л мухар сүсэгт автсан олон хүмүүс яг л энэ сэтгэхүйгээрээ сонгуульд санал өгнө шүү дээ” гэж бодоход гунигтай санагдаж байлаа. 

Хэдийгээр дараа жил “мөнгөний сонгууль болохгүй” гэж өнөөгийн эрх баригчид амлаж байгаа ч, хийж бүтээх, өөрчлөн сайжруулж чадах нэгэнд бус, их мөнгө өгсөн нөгөөд нь сонгуулийн саналаа “худалдах” нийт массууд байж л байна. Олон нийт ийм мунхаг байх нь Монголчууд бидэнд бус, улстөрөөр луйвар хийж гаршсан эрхмүүдэд хэрэгтэй. Тийм болоод тэд энэ байдалд огтхон ч санаа зовж шаналахгүй байгаа бололтой.

Хоёр. “АПУ-гийн Батсайхан нүгэлтэн үү?”
…Ийм гарчигтай дүрс бичлэгүүд интернэтэд тавигджээ. 4 жил гаран бясалгал хийсэн Осгонбаяр гэдэг лам бясалгалаа дуусган “бодит ертөнцөд” морилон ирж буйг харуулсан мэдээ юм. Бясалгал гэдэг буддын шашны нэгэн том үйл төдийгүй, гэгээрэл болон “нинж” сэтгэлийн том сургууль гэдэг. 

Мэдээж бясалгал хийсэн Осгонбаяр ламтны айлдах айлдвар болон үйл хөдлөл олон хүний сонирхлыг татсан байх. Харин мэдээг тайлбарлаж байгаа сэтгүүлч залуу маш их баяр бахдалтайгаар энэ хүний тухай “Өнгө мөнгөнөөс ангид, өнөөгийн нийгэмд цоо шинэ үзэгдэл авчирч болох тухай” өөрийн дүгнэлтээ хэлж байх юм. Бодвоос Монголын өнөөгийн нийгэмд шинэчлэлийг бясалгал хийсэн хүмүүс авчирч болох тухай санаа юм уу даа. 

Нэг бодлын аргаа барсан сэтгэлийн “гаслалт” гэлтэй. Нөгөө талаас олон нийтэд ийм итгэл үнэмшил төрүүлэх гэсэн оролдлого бололтой. Дээр нь мэдээтэйгээ авцалдахгүй гарчиг нь хувь хүнийг олон нийтэд эвгүй байдлаар ойлгуулж болзошгүй мэт.

Энэ бичлэгийг харж байхад өнөөгийн Монголын бизнесменүүд болон улстөрчид “өөр өөрийн арыг нь даадаг ламтай” байж, тэднийгээ ивээн тэтгэн “дэм дэмэндээ” явдаг тухай яриа санаанд орж байлаа. Шударга хөдөлмөр, чин зүтгэлээр бус хууль бус аргаар, заль мэх луйвраар “баяжиж” байгаа хүмүүс ямагт сэтгэлдээ “айдастай” явдаг. Хэзээ нэгэн цагт илчлэгдэн хуулийн хариуцлага хүлээхгүйн төлөө тэд ийм арга замыг л сонгодог. 

Энэ байдлыг мэддэг олон нийт ч бас л өөр өөрийн “авран хамгаалагч”-тай байхыг хүснэ. Аргагүй шүү дээ. Хууль бус байдлаар баяжиж энэ үйлдэл нь ил хэрнээ илчлэгдэхгүй байгаа нь олон нийтэд  ийм бодлыг төрүүлэх аж.

Гурав. “Далай ламын хойд дүрээр тодорсон Ү.Мөнхсүх хүүгийн сонирхолтой яриа”
…Ийм гарчигтай мэдээлэл нилээд олон сайтууд дээр тавигджээ. Бурханы шашинтай орнуудын хувьд Дээрхийн Гэгээн Далай ламын “хойд дүр”-ийн асуудал нилээд төвөгтэй байдалд байгаа. Гэтэл Монголын хэвлэлүүдэд Далай ламын хойд дүр Монголоос тодорсон тухай мэдээллүүд цацагдаж эхэлжээ. 

Хэдийгээр мэдээллийг үндсэн байгууллага нь албан ёсоор няцаасан ч, энэ талаарх шуугиан намжихгүй байгаа бололтой. Яг үнэндээ Өмнөговь аймгийн харьяат Ү.Мөнхсүх хүүг Бари Ёнзон Дамцагдорж гэдэг хүний хойд дүрээр Далай лам тодруулсан юм билээ. Гэтэл энэ мэдээллийг Далай ламын “хойд дүр” болгон дэврүүлэх нь хэнд хэрэгтэй юм бол? Үүний цаана “Далай ламын хойд дүр Монголд тодорсноор Монгол орон өөдлөн дэвжих болно” гэж олон нийтийн сэтгэл зүйд итгүүлэх оролдлого байж болох.

Дөрөв. Өвдвөл бөө болно
…Сүүлийн үед Монголд бөө мөргөл хүчээ авч, “айл болгон бөөтэй болох” хөдөлгөөн өрнөж байгаа юм гэнэ. Бараг сүлжээний бизнес болон хувирсан энэ хөдөлгөөн олон нийтийн сэтгэл зүйгээр тоглоод зогсохгүй “оюун сэтгэлгээний дарамт” болон хувирч байна. Хэн нэгэн ямар нэгэн өвчнөөр өвчилбөл “Онгод тэнгэр нь дуудаад байгаа юм байна. Хэрэв онгод сахиусаа авахгүй юм бол үхнэ” гэж “айлгаад” зогсохгүй, хэдийд хаанаас ямар ханштайгаар авч болохыг ч хэлж өгдөг гэнэ.  

Аргаа барсан олон хүн энэ замаар орж, хамаг мөнгөө бөө болоход зориулснаар “онгодтой, онгодгүй” олон бөөний орон болон хувирч буй бололтой. Яг л тэр жилийн “Хадгаламж зээлийн хоршоо” шиг. Түүгээр ч үл барам зарим хүмүүс Монгол орны хөгжлийн “тэнгэрт тэтгэгдсэн цаг хугацааны” тухай ч номлох болж байна. 

Хэрэв энэ бүхэнд үнэмших аваас “Айл болгон бөөтэй болж, тэнгэрийн ивээлийг авснаар, монголчууд бид юу ч хийхгүй хэрнээ үсрэнгүй хөгжих” нигууртай гэнэ. Гэхдээ бөөгийн уламжлалт арга билгийг бусдыг дарамтлан айлгах хэрэгслэл болгож байгаад хамаг учир нь байгаа бололтой. Хэн нэгэн бөөгийн хараал хүрч “муугаа үзэхгүйн тулд” амаа хамхицгааж, буруу муу бүхнийг “мэдсэн ч мэдээгүй, харсан ч хараагүй” өнгөрөөх болж дээ.

МУХАР СҮСЭГ ба ШИНЖЛЭХ УХААН

…Энэ бол 21-р зуун. Шинжлэх ухаан Техникийн, Мэдээллийн гайхамшигт нээлтүүд дээр тулгуурласан асар хурдацтай хөгжлийн эрин үед бид амьдарцгааж байна. Энэ нээлтүүдийн ачаар бид хамгийн сүүлийн үеийн хялбар хэрэглээ бүхий гар утас барьж, интернэтээр хүссэн мэдээллээ хязгааргүй орон зайн дундаас олж авч, сүүлийн үеийн загвар бүхий автомашин унаж, өвөрмөц дизайн бүхий тохилог орон сууцанд амьдрах боломжтой болж байгаа. Бидний өдөр тутмын амьдралд ШУ-ны ололтууд нэвтэрч байдаг.

Шашин бол хүмүүсийн итгэл үнэмшил бас сүсэг бишрэл. Адил итгэл үнэмшил болон үзэл бодлоороо хүмүүс нэгддэг, бас бие биедээ чин сэтгэлээсээ хандаж тусалж дэмжиж, хамтдаа сайн үйлсүүдийг бүтээдэг болохоор шашин хүмүүст сайнаар нөлөөлөх нь бий. Харин эсрэг үзэл бодлоосоо болж зөрчилдөж, энэ байдал нь хүмүүст таагүй байдлыг авчрах тохиолдол ч бий. “Хүний бодол санаа болон хүсэл зоригийг олсоор хүлж болдоггүй”-тэй адил хүний итгэл үнэмшил, сүсэг бишрэлийг албадаж болдоггүй. Мэдээж шашин болгон өөр өөрийн сургааль номлол болон ёс суртахуунтай.

Харин өнөөгийн Монголчууд бид арай л хэт мухар сүсэгт автаад байх шиг. Хүмүүс ямар нэгэн зүйлд хүчин мөхөсдөж аргаа барахдаа мухар сүсэгт автдаг. Алив зүйлийг уншиж судлан танин мэдэхээс “залхуурахдаа” аль болох хялбар арга замыг хайна. Амьдралд өөрийгөө зовоолгүй, аль болох амар хялбар аргаар сайхан амьдрахыг хүсэх хүсэл нь мухар сүсэгт хөтлөх ч тохиолдол бий. 

Бурханы сургаалийг уншиж судлан, учрыг нь олохын оронд хэн нэгэн лам дээр очоод мэдэх мэдэхгүй хэлээр ном уншуулахдаа “итгэж” тайвширна. Амьдралаа дээшлүүлэх гэж, ажлаа сайжруулах гэж, бизнес хийх гэж, биеэ эмчлүүлэх гэж, ханиа сонгох гэж, хангалттай дүн авах гэж лам дээр очих тусам өөртөө итгэх итгэлээсээ алслагдана. 

Энэ л мухар сүсэг нь, ямар нэгэн үйлдлийн буруугаа өөрөөсөө биш бусдаас хайж, гомдож хорссон сэтгэлдээ бусдад муу үйл хийх арчаагүйдэл руу хөтөлдөг. Олон нийтийн арчаагаа барсан энэ сэтгэхүй дээр маш олон хүмүүс “тоглож”, бизнес хийн “баяжиж” байна. Харин хэн энэ асуудалд санаа зовж байгаа юм бол? Монголчууд бид ийм мунхаг, хийрхүү байх нь хэнд хэрэгтэй юм бол?
                                                          
ТӨГСГӨЛ

1. ТӨР бол олон нийтийг сэтгэлгээний бүдүүлэг “дарангуйлал” аас хамгаалах үүрэгтэй. Хууль бус үйл ажиллагаагаар олон нийтийн сэтгэл зүйд муугаар нөлөөлөх аваас буруутай этгээдийг илрүүлэн хариуцлага хүлээлгэх нь төрийн хийх ёстой ажил. Хэдийгээр сүсэг бишрэл хувь хүний асуудал хэдий ч, мухар сүсгийг дагалдан гарч байгаа хууль бус “бохир бизнес”, олон нийтийг хохироож байгаа үйлдлүүдийг өнөөгийн Монголын төр яагаад хайхрахгүй байгаа юм бол? “Дээдэх нь суудлаа олохгүй бол доодох нь гүйдлээ олдоггүй” гэдэг үг бий. “Төр өөрөө бохир байгаад энэ ажилд санаа тавихгүй байна” хэмээн би хардаж байна.

2. Монголд Боловсрол Соёл Шинжлэх Ухааны Яам гэж бий. Бас ШУ-ны Академи ч гэж бий. Эдгээр Яам болон Академи нь олон нийтийн боловсрол соёлын бодлогыг хариуцдаг. Байн байн “сарын болон нэрэмжит” маягийн ажил зохион байгуулдаг ийм байгууллагууд энэ асуудалд анхаарлаа хандуулан олон нийтэд тайлбар өгч яагаад болдоггүй юм бол? Түүнчлэн өнөөгийн залуу үед болон монгол хүний хөгжилд хэрэгтэй бодлого үнэхээр үгүйлэгдэж байна. Энэ байдал нь “Эцэггүй хүүхдийн цээж том, эхгүй хүүхдийн бөгс том” гэдэг хэллэгийг санагдуулах аж.

3. Олон нийтийн сэтгэл зүйг зөв тийш нь хөтлөхөд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэл болон сэтгүүл зүй маш ихээр нөлөөлдөг. Мөнгө болон сенсаац хөөлгүйгээр ёс зүйгээ бодоод аль болох буруу муу зүйлийг сурталчлан олон нийтэд хүргэхгүй байвал сайн сан. Арго багштай болон мэрэгч төлөгч, бөө нартай хийж байгаа ярилцлага болон бичлэг нэвтрүүлэг бүхэн олон нийтийн сэтгэл зүйд сайн муугаар нөлөөлж л байгаа. Учрыг нь ялгаж сайн ойлгохгүй байгаа зарим хүмүүс та нарын мэдээллээс “тэнд нэг сайн хүн байгаа юм байна, тэр хүн дээр л очъё” гэдэг бодлыг авч байгаа. Монголчуудын сэтгэхүйд, хэн нэгнийг муулах тусам “энэ ч зүгээргүй байх” гэсэн сэтгэгдэл илүүтэй төрдгийг мартаж боломгүй.

4. Нөгөө талаас нь харах юм бол монголчууд бид өөрсдөө буруутай. “Овоо босгоогүй бол шаазгай юунд суух билээ” гэдэгчлэн энэ бүх муу үйлдлийг бид өөрсдөө л бий болгон, дэмжиж хөгжүүлж байна. Хэрэв бид өөртөө итгэж, өөрсдийгөө хөгжүүлж, шударга бус муу үйлдлийг эсэргүүцэн дуу хоолойгоо нэгтгэж чаддаг байсан бол ийм байдал газар авахгүй л байсан болов уу? Дээр нь өнөөгийн Монголын нийгэмд бий болсон “Зоволгүй мөнгө олж, зогсолтгүй жаргах” хүсэл мөрөөдөл энэ бүхний үндэс нь болж байгаа. Бид лам дээр очиж хувь заяагаа даатган, бөө дээр очиж “тэнгэрт тэтгүүлж” байж ажил амьдралаа сайнаар авч явна гэж үгүй ээ. Бид өөрсдөө зүтгэж хөдөлмөрлөж, зовж шаналж байж л амжилтад хүрч сайхан амьдарна. Өөр сонголт үгүй.

…Монголчууд бид ШУ техникийн болон мэдээллийн хүчирхэг зуунд амьдарч байна. Алийн болгон мухар сүсэг болон мунхаглалтайгаа зууралдах билээ. Монголчууд бидний хөгжил дэвшил өөр хэнээс ч биш зөвхөн биднээс өөрсдөөс л хамаарна. Хэрэв бид бүдүүлэг, мунхаг харанхуй байх аваас хэн ч биднийг өрөвдөхгүй харин шоолж инээх болно. Бид мунхаг харанхуй байх аваас өөрсдөө хохирч, бусад хүмүүс хожих болно. Энэ бол гашуун үнэн. Бид харанхуй мунхаг байдлаасаа болж өөрсдийгөө төдийгүй эх орон газар нутгаа ч алдаж болзошгүй.

Энэ цаг дор бид, эргэн тойрноо харьцуулан харж, эргэцүүлэн ухаарах цаг болжээ. Хэн нэгний хэлж зааснаар бус өөртөө итгэж, өөрсдөө хичээн зүтгэж байж л амжилтад хүрч хөгжих болно. 

“ЭЗЭН ХИЧЭЭВЭЛ ЗАЯА ХИЧЭЭНЭ” гэдэг дээ.

…Ийм нэртэй Монголын уран сайхны инээдмийн кино байдгийг санаж байгаа байх. Адуучин залуу Дондог мориороо, эмнэлгийн жолооч Янжмаа машинаараа хоорондоо уралдаж эцэст нь морь нь бахардаж унадаг. 

Жил жилийн наадмын хурдан морины уралдааныг харах бүрт энэ кино санаанд ороод байдаг юм. Эргэсэн морьдын бөөн тоосон дунд аль нь уралдаж яваа хурдан морь, аль нь дагалдаж яваа жийп машин болохыг ялгахад бэрх болдгийн дээр, морьд хоорондоо уралдаад байгаа эсвэл машинуудтай уралдаад байгааг ойлгохоо больж мунгинах тохиолдол ч зөндөө. 

Яагаав нөгөө кинон дээр хүүхдүүд “морь нь түрүүлсэн, үгүй ээ машин нь түрүүлсэн” гэж маргалдаад байдаг шиг л юм болох янзтай. Энэ хошин кино сүүлийн үед арай гайгүй болоод байх шиг байгаа юм.

За энэ ч яахав, гэснээс сүүлийн жилүүдэд монгол морь эрлийз адуу хоорондоо уралдаж байгаагаас нилээд будилаан маргаан гарч байгаа гэсэн. Монголын үндэсний баяр наадам ч бас “үндэсний бус” болох гээд байгаа юм даг уу даа, үүнээс болж. Уг нь маргалдаад, будилаад байхын оронд монгол морьд нь наадмаараа уралдаад, эрлийз адуунууд нь морин тойруулгадаа уралдаж байвал “хэн хэндээ амар, авсан өгсөндөө ч өлзийтэй” баймаар юм. 

Тэгэхгүй болохоор морины уралдааныг бизнес болгон хувиргаж, энэ нь үндсэн ажил нь болсон шахуу хэдэн нөхдийн, зугаа цэнгэл болгон өвөл зунгүй уралдаж байгаа морин уралдааны хөлд хүүхэд хөгшидгүй чирэгдэн зутарч байгаа бололтой. Ядаж байхад яасан ч баян байдаг юм бэ дээ Яг л казино шиг санагдаад байдаг юм. Нэг уралдаанд түрүүлээд цоо шинэ жийп аваад байхаар арга ч үгүй юм уу даа.  

Нэгэн цагт “морьдын тоос тэнгэрт хаддаг” байсан бол, өдгөө цагт “морины үнэ нь тэнгэрт хадаж” орхиж дээ. Банкны зээлээ төлөхгүй байсаар бүхэл бүтэн банк дампууруулсан нөхөд л хагас сая доллараар хурдан морь худалдан авч бэл бэнчингээ гайхуулж, бусдад баярхан аархаж явахыг харахад Монголын төрийн өрөвч энэрэнгүй, уужуу тайван, ууч нигүүлсэнгүй чанарыг илтгэх аж.

Нээрээ морины үнэ тэнгэрт хадаж байгаа гэснээс манай бүх улстөрчид, бизнесменүүд, аймаг сумдын дарга нар бүгдээрээ хувийн хурдан морьдтой болцгоож, хэн нэгнээр уяулаад, алдар цолыг нь өөрсдөө авдаг болсон гэсэн. Би бодохдоо түрүүлсэн морьдыг “Төрийн түмэн эх” гэж цоллодогоос болсон байх гэж хардаад байгаа юм. Өөрөө олигтойхон “уралдаж”, өөрийгөө “үнэлүүлж” чадахгүй юм чинь ядаж л “Төрийн түмэн эхийн эзэн”, “алдартай”, “манлай” уяач гэж нэрлүүлэхээр бусдад “ТӨРИЙН” хүн болж харагдаад, хүндлэгдээд байж болно гэж боддог байх л даа хөөрхийс. 

Бас бэл бэнчингийнх нь ил хэмжүүр байж ч болох юм. Харин тэр ил байгаа үнэ цэнэтэй хөрөнгөнүүдээс нь татвар авахаа манай төр мэдэхгүй л мунгинаад байх юм. Тэр “алдарт”, “манлай” уяачдын өмсдөг “жанжин” малгайны ард хийсэх томоос том улаан туузан дээр түрүүлсэн морьдын тоогоор нь шар зураас нэмж зурдаг бололтой юм. Харин үүнээс санаа авч хүний амь аварсан эмч нарын малгайн дээр нь аварсан хүнийх нь тоогоор улаан өнгөтэй нэмэх тэмдэг зурж болдоггүй юм болов уу? За даа тэд ч дарга биш, эмч болохоор болдоггүй л байх даа.

Эмч нар гэснээс манай бүх аймаг сумдын засаг дарга нар үнэтэй жийп машин унаж, эмнэлгийн түргэн тусламжийн машин нь хуучнаараа байгаа гэсэн. Эвдрээд асдаггүй, энд тэнд явахаар суучихдаг хуучин түргэний тэргээр өвчтөнөө зөөж явахад нь, үнэтэй жийп машины зөөлөн суудалд тухалсан засаг дарга нарыг харахаар “зовох цагт нөхрийн чанар танигдана, өвдөж явахад дарга нарын чанар танигдана” гэдэг үг санаанд буугаад байдаг юм. 

Ингэж зовж байхаар манай сумдын эмч нар, өвчтөнийхөө эмчилгээний төлбөрт хурдан морьд авч болдоггүй юм болов уу? Тэгж чадвал наадмаар хэдэн хурдан морьдоо уралдуулаад л түрүүлсэн байнд нь авсан жийп машинаараа өвчтөнөө зөөж болох юм даа. Эмнэлэгт зах зээлийн овсгоо, өвчтөнүүдэд нинжин сэтгэл дутагдаад байнаа. Эмнэлгийнхний түрүүлсэн морины эзэнд олгодог “алдарт”, “манлай” уяач цолыг нь эмнэлгийн даргад нь өгч болох юм байна. Яг үнэндээ бол эмнэлгийн дарга ч бас Төрийн хүн юм шүү дээ.

Хүмүүс өнөө цагийн төрийн хямрал болон ядуурлыг сүлдний морьтой холбож ойлгоод байх боллоо. Хуучин сүлдэн дээр морь унасан хүн нь хаашаа ч юм бэ хар хурдаараа давхиж байсан бол одооны сүлдэн дээрх морины гэдсийг салгаад зурчихсан болохоор мухар сүсгээр бол “муу ёр” болж хямрал нүүрлээд салахгүй, хөгжиж чадахгүй дэвхцэж, толгой хэсэг нь хэт баяжиж, сүүл хэсэг нь огт баяжихгүй байгаа гэнэ. 

Энэ талаар бодох хэрэгтэй болж байх шиг байна. Бас морины гэдсийг салгаснаар одоогийн эрх баригч 2 нам, толгой болон сүүл хэсэг болохын төлөө байнга сөргөлдөж байхын бэлэгдэл гэж үзэх ч хүн байна. Зарим хүмүүс одоо цаг морины үнэ өсч байгаа болохоор сүлдэн дээр морь байгаа нь бид бүгдээрээ баяжихын бэлэгдэл гэж тайлбарлаж байх юм. 

Ямартай ч сүлдэн дээр морины дүрс байгаа нь ямар дүрслэлтэй байхаас үл хамааран, цаашид байдал аятай сайхан болохын бэлэгдэл болох бололтой. Манай улсын улстөрч баячууд нь үнэтэй эрлийз адуугаар баярхаж, түүгээрээ мөнгө, нэр алдар олж, бэл бэнчингээ хэмжүүлж байхад, амьдрах аргаа олж ядаж байгаа жирийн иргэд “Морьтой ч болоосой” хэмээн харуусан санааширч сууна.

…Тэгээд нөгөө кино минь яаж төгсдөг билээ. Адуучин Дондог маань бухчин Дондог болж, өөрийн хүслээ “Морьтой ч болоосой” гэж шивнэж явсаар буцаад адуучин болж, эмнэлгийн түргэний тэргэний жолооч Янжмаатайгаа суух болоод төгсдөг. Хийморьтой залуу л даа. Энэ кино хэдийгээр хошин боловч нилээд холыг харсан юм шиг ээ. Бид одоо Дондогийн бух хариулж явсан үе шиг жаахан мунгинаад л байна. 

Гэхдээ буцаад адуучин болж морин дэл дээр хийсэх буйз аа. Янжмаа ч бас ухаантай сайхан бүсгүй. Түүгээр бодвол Монголын эрүүл мэндийн салбар өөдлөн хөгжих байхаа. “Юм гэдэг учир жанцантай” гэдэг билээ.

…Гадаадын олон оронд хүмүүс нь нохой тэжээж, өглөө болгон нойрмог хэрнээ нохойгоо салхилуулж явахдаа гартаа гялгар уут барьж, “хүндэрсэн” үед нь хүндэтгэлтэй гэгч нь тосон авч, тусгай саванд хийж байхыг харахдаа нэлээд “гайхна”. 

Манай Монгол ноход угаадсаар хооллож, яс мэрж, уяандаа “хүмүүжиж” байхдаа ч үүргээ сайн биелүүлж байдагтай харьцуулахад гадаад нохойнууд даанч “ямбатай”. Эзэд нь тэднийг яг л хүүхэд мэт хайрлан энхрийлж, асран хүмүүжүүлж байхыг харахад бидний “Монгол сэтгэхүй”-д даанч “төвөгтэй” мэт санагдах.

Гэрт нь захиалгат ажил гүйцэтгэж байсан нэгэн айлын муур нь “таалал төгссөн” тухай гэрийн эзэгтэй эмгэн туйлаас гашуудан хуучилж, бидэнд муурныхаа зургийг үзүүлэн эмгэнэж билээ. Тэр ч бүү хэл тэр эмгэн муурандаа шүлэг зохиож, жаазтай зургийнх нь өмнө хүндэтгэлтэй тавьсан байсан сан. Ижил дасал болсон муурнаасаа салсан эмгэн дахиад “талийгаач муур”-тайгаа яг адилхан муур олж авахаар “хөөцөлдөж” буй гэнэ.
  
Гэртээ загас тэжээж байгаа хүмүүс загасандаа ихээхэн анхаарал тавьдаг аж. Усны дулааныг тохируулахаас эхлээд, усыг байнга цэвэрлэж байх, бас хооллох гээд зөндөө л ажил удна. Зүгээр л усанд ямар нэгэн загас авчраад мартаж болохгүй болохоор амьтан тэжээнэ гэдэг их том урлаг, бас хайрлаж энэрэхүйн, сэтгэл баясахуйн сайн сургууль мэт.

Өндөр хөгжилтэй орнуудын хот болгон өөрсдийн амьтдын хүрээлэнтэй. Тэнд нь эцэг эхчүүд амралтын өдрүүдээрээ хүүхдүүдээ дагуулан очиж, өдрийг хамтдаа хөгжилтэй өнгөрүүлнэ. Зоопаркийн амьтдыг зүгээр л торон дотор бус, яг л байгалийн нөхцөлд нь тааруулан байлгадаг болохоор багагүй хөрөнгө мөнгө зарцуулдаг бололтой. Хамгийн гол нь хүмүүст болон хүүхдүүдэд амьтдыг “амьдаар нь” харж нүдлэх, тэдний тухай их мэдээлэл авах болон зан араншинг нь мэдрэх бас хайрлан хамгаалахад сургадаг аж.

Бид нэг удаа амьтдын хүрээлэнд тарвага олж харахдаа их л сониучирхан танимхайрсан сэтгэлтэй зэрэгцээд, “боодог хийж идвэл мөн ч сайхан байгаа даа” гэсэн бодол төрдөг юм даа. Жаахан инээд хүрсэн хэдий ч, Монголчууд бид ямар нэгэн амьтдын тухай ярилцахдаа хэрхэн “алах” тухай л эхэлж боддогоо анзаарсан юм. Дараа нь энэ тухай найзуудтайгаа ярилцаж суухдаа зөндөө л инээлдэж билээ.

Бага насны “АНЧИН” сэтгэлгээ
…Биднийг бага байхад, хичээлийн жил дуусаж зуны амралт эхлэх үед “зуны даалгавар” гэж өгдөг байв даа. Намар хичээлдээ ирэхдээ заавал биелүүлсэн байх учиртай хатуу чанд заалтуудын дунд “эрвээхийн хатаамал хийх”, “цэцгийн цуглуулга хийх”, “зурамны болон тарваганы арьс авч ирэх” мэтийн харгис даалгаврууд байх. 

Зуны даалгавраа биелүүлэхийн тулд цэцэгт талд үзэсгэлэнт сайхнаараа гайхуулан цэнгэж нисэж асан эрвээхийг барьж аваад номны завсраа хавчуулаад л хөөрхий түүний “амь насыг бүрэлгэж” орхино. Номын завсар амь насаа “хавчуулсан” хөөрхий эрвээхийг харан харан баясана гэдэг бас л сонин үзэгдэл. Яг үүн лугаа хичнээн сайхан үзэсгэлэнт цэцэг навчис энэ л гунигт тавиланг амсав даа. Жамаараа бус хүүхдийн гарт “халих” үзэсгэлэнт эрвээхий, цэцэг навчсын гунигт хувь заяа, хүүхэд бидэнд баяр хөөрийг өгч байсан гэвэл арай л худлаа байх.

За тэгээд үйлтэй зурамнууд бол түүнээс ч хэцүүг амсана. Эрх чөлөөтэй гүйлдэж, тоглож асан тэднийг урхидаж, ус цутгаж байгаад л “тэнгэрт халиана”. Нүх рүү нь зогсоо зайгүй цутгасан усанд шалба норж, аргаа барахдаа “гараа өргөн бууж өгөх” мэт нүхнээсээ гарч ирэх хөөрхий тэднийг хичнээн баяр бахдалтайгаар “алж” арьсыг нь өвчиж авдаг байв даа. Харгис энэ даалгаврыг охид болон  хөвгүүд гэж ч ялгахгүй өгнө. Чаддаг нь өөрсдөө, чаддаггүй нь хэн нэгнийг гуйж байгаад даалгавраа заавал биелүүлнэ. 

Хамгийн гайхалтай нь хүүхдүүдээр бэлтгүүлсэн энэ л үзмэрүүдийг хүүхдүүдэд байгаль орчин болон амьтан ургамлаа хайрлан хамгаалж сургахад ашигладаг байсан юм шүү дээ. Өөрсдийн гараар устгачихаад сэтгэл зүрхээрээ хайрлана гэдэг нэг л ойлгомжгүй. Одоо хэр би тэр их зурамны арьсаар яадаг байсныг мэддэггүй юм. Хожим сонсоход экспортод гаргадаг байсан бололтой.

Түүнээс ч хэцүү юм бас бий. Хөдөөгийн дунд сургуулиудын ахлах ангийн сурагчдыг намар намарт Орос руу гаргах экспортын мах бэлтгэх нядалгаанд “дайчилдаг” байв. Экспортын нядалгаа нь малыг өрлөж бус шууд хоолойг нь хэрчиж бэлтгэдэг технологитой. Хөвгүүд нь нядалгаанд, охидууд нь “гэдэс арчих” ажилд тусгай нормтойгоор ажиллана. 

Гэдэс арчих гэдэг нь хонины гэдсийг энхрийлэх маягтайгаар даавуугаар арчих юм биш шүү дээ. Хонины хэвлийд байсан бүх л эрхтнүүдийг тусгай дарааллаар нь цэвэрлэн, зарим олгойд нь цусыг нь цутгах зэрэг нарийн ажиллагаа. Мэдээж ийм ажилд сайн дураар биш албадан маягаар суралцаж байгаа хүүхдүүд мал амьтдыг хайрлахаас илүүтэй махны амтыг л сайн мэддэг болдог юм даа.

Том насны “ШУНАХ” сэтгэлгээ
…Балчир насандаа зуны даалгавраа биелүүлэх гэж үзэсгэлэнт сайхан эрвээхий, өчүүхэн хөөрхөн зурам хүртэл агнаж өссөн хөөрхий бид, том болохоороо нүдэнд харагдсан ан амьтан, ургамал, жимс цэцэгсийг хайр найргүй агнаж, ашиглаж, түүж өөрсдийгөө баяжуулах болон цэнгүүлэхийг л боддог болох аж.

-ЧОНО. Монголчууд бид чоныг харахаараа л хөөдөг муу зуршилтай.

“Ижил тэнгэртэйд нь харагдаж, илүү тэнгэртэйд нь алуулдаг” гэх хэлцээс болж л хөөнө. Алж чаддаггүй юмаа гэхэд “ижил тэнгэртэй”-гээ нотлох гэж л шүү дээ. “Амь наана, там цаана” тэвдэж яваа хөөрхий чоно юу гэж л алах гэж хөөж байгаа хүндээ “адилхан л тэнгэртэй” гэж хэлж өгөх билээ. Тэнгэр шүтдэг Монголчууд, сүүлийн үед олон чоно алснаараа өөр хоорондоо өрсөлдөж хийморь лундаагаа нотолдог болсон гэх. 

Өнөө цагийн өндөр үнэтэй хурц хараат дурантай, холч мэргэн тусгалтай, хурц үзүүрт сумнаас амьд гарна гэдэг өнөө цагийн чононуудаас их л ухаан, авхаалж самбаа шаардаж буй биз. Алагдсан чононоос хаях юм огт үгүй гэнэ. Адил хийморьтой болохоороо бүх л эрхтэн нь хүний эрхтнийг сайжруулдаг гэх. Ядаж л арьсаар нь өрөөгөө бас гэрээ гоёх хүсэлтэй баячууд цөөнгүй.

-БУГА. Нэгэн цагт тэмээг “хулхидаж” эврийг нь авч одсон хэмээн үлгэр домогт өгүүлэгддэг буга гээч амьтан эврээсээ болж ихэд зовж буй. Цусан болон ясан эвэр бас чивнээсээ болж Монголын буга ихэд цөөрсөн гэнэ. Сүрлэг сайхан үзэмжээрээ, эрхэмсэг зөөлөн алхаагаараа, уянгат сайхан урамдах дуугаараа хангай нутгийн эзэн савдаг болсон тэр л амьтдыг харахдаа баясан хайрлахаасаа илүүтэй “эвэр, чив нь хэд хүрдэг бол?” хэмээн санаашрах болж дээ. Хангайн сайхан сүрлэг бугыг шуналаасаа болж “унагачихаад” зөвхөн эврийг нь тайрч, чивийг нь огтолж аваад одсон тохиолдол зөндөө гарсан гэсэн.

Мартсанаас, Монголчууд бид өөрсдийгөө ЧОНО, БУГА хоёроос үүссэн гэж сайрхан нотлох мөртлөө, мөнгөнд шунасан сэтгэлээсээ болж “аав, ээж” хоёрыгоо “алж”, “арилжиж” байхдаа сэтгэл өвдөхгүй л юм даа.

-ГӨРӨӨС. Хурдан хөлт гөрөөсийг хүн болгон өхөөрдөн хайрладаг.
Хэн ч түүнийг нотолж, баталсан юм бүү мэд. “Хавар цагт гөрөөсний халуун цус уувал бие амархан тэнхэрдэг” гэсэн хуурай мэдэмхийрлээс болж, арай гэж онд орсон гөрөөснүүд хавар цагт “золиос” болно. Хурдан унаагаар хөөн бахардуулж, цэцэн бууны сумаар хөнөөн байж, хурц хутгаар гүрээг нь ханан, халуун цусыг нь түүхийгээр нь залгилах биднийг харсан хэн боловч “ВАМПИР” хэмээх “цус сорогчид” гэж андуурмаар… Бас аймаар… Тэгж уугаад хэдэн хүн тэнхэрч хүч орсоныг хэн ч нотлоогүй.

-ТАРВАГА. Тарвага гэдэг амьтныг монголчууд “буянтай”-д тооцон хөшөө босгож байв даа.
Нэгэн үед хойд хөрш Орос руу, дараа нь урд хөрш Хятад руу зөөсөн тарваганы арьсны наймаагаар олон ч хүн амжиргаагаа залгуулж, “хөл дээрээ боссон” гэдэг. Арьснаасаа болж ихэд цөөрсөн тарвагыг “боодог” хийж идэх хүслээрээ одоо ч агнаж л байгаа. За тэгээд тарваганаас үлдэх юм ч байхгүй болсон дог. Нөгөө чоно шиг л элгийг нь, бөөрийг нь, ходоодыг нь хүртэл огиж зогьсон байж түүхийгээр нь залгилцгаана. Энэ маягаар бол монголчуудад эмнэлэг тэгтлээ хэрэг болохгүй л болов уу?

-ХЭРЭМ. Хөөрхий хэрэм арьснаасаа болж бас идэх хоол болох самартайгаа хамтад урд хөрш рүү хичнээн ихээр зөөгдөв. Хэн ч харсан өхөөрдөм хөөрхөн, жижигхэн амьтныг мөнгөнд шунасан шунал өршөөсөнгүй. “Ядахад яр” гэдэг шиг амтат самрыг нь хүртэл зөөчихөөр амьд үлдсэн хэрэмнүүдэд “дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу” болж байгаа. Алгын чинээ арьс нь юу л болов гэж бодохоор, ахиу олноор нь хувцас хийнэ гэвэл дэндүү олныг сүйтгэх хэрэгтэй болох юм. Жижиг биений зовлон их ээ.

-БААВГАЙ доньт болон өөхнөөсөө, ЗЭЭР махнаасаа, ХҮДЭР заарнаасаа, БУЛГА, МИНЖ сорлог арьснаасаа болж ихэд хэлмэгдэж байгаа. Ил далд ийм байдлаар алж устган, арилжиж наймаалцах шуналаас болж Монгол орны байгаль орчны тэнцвэр ихэд алдагдаж байгааг хэн ч тоож дурсахгүй юм даа. Бас хажуугаар нь эмийн зориулалтаар ашиглаж болох ховор үнэт ургамлуудад хэн ч анхаарахгүй, хянахгүй байгаа. “Мэддэгт мэргэн цоохор, мэддэггүйд эрээн цоохор” гэдэг шиг уул уурхайн халууралд бид хичнээн үнэт баялгаа нөхөн сэргээх аргагүйгээр сүйдэлж л байна. Эргээд бид түүнийг хэзээ ч олж авч чадахгүй.

Өнөө цагийн “ТЭНЭГ” сэтгэлгээ
-Монгол улсад Байгаль Орчныг Хамгаалах Яам гэж бий. Тэдний юу хийж юу хамгаалж байгаа нь олон нийтэд тийм ч ойлгомжтой биш. Арабын улсуудад ШОНХОР шувуу наймаалдаг, ховордсон ИРВЭС, БӨХӨН, АРГАЛ, УГАЛЗ-ыг өндөр үнээр агнуулдаг, ТАХЬ-ийг торон хашаан дотор “нутагшуулж” байгаа зэргийг нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлүүдээр мэдээлснээр нь мэдэж байгаа. Харин үндсэн үүрэгт ажлуудаа хэр хийж Монгол орны байгаль орчны тэнцвэртэй байдалд хэрхэн санаа тавьж байгаа юм бол? Энэ дашрамд “цагаан шонхор шувуу” манай цагдаагийн байгууллагын бэлэг тэмдэг төдийгүй ийм нэртэй компаниуд байдгийг ч дурдья.

Дам хүмүүс ярихдаа, “шонхор шувууны наймаа ихэд ашигтай” гэх юм билээ.

-Монголчууд бид өөрсдөө Монголынхоо байгаль орчны тэнцвэрийг алдагдуулан, амьтан ургамлаа сүйтгэж байна. Би заримдаа харддаг юм. Урд хөрш маань манай байгаль орчны тэнцвэрийг зориуд их л холын бодлоготойгоор алдагдуулаад байна гэж!. Тэд бидний шунал болон мунхаглалыг маш сайн тооцож байна.

Санаж байгаа бол:
Ямааны ноолуурыг үнэд оруулах үед ямаагаа ихээр өсгөн бэлчээр нутгаа цөлжүүлсэнийг, хэрэмний арьс болон самар үнэд орох цагаар Хангай Хэнтийн нурууны их уулсад хонон өнжин байж сүйтгэснийг, бугын эвэр чив, хүдрийн заарь, баавгайн доньд үнэд орох цагаар хичнээн олноор нь хядаж, хөвчид сэглэж орхисныг, тарваганы арьс үнэд орох цагаар ямар ихээр алж зөөснийг, өнөө хэр алсан чоноо бүрэн бүтнээр нь гаргах гэж арга саам хайж байгааг, зээрийн сүргээ хичнээн ихээр хил давуулан алдаж байгааг мартаж боломгүй.

Энэ бүхнийг хувь хүмүүс, пүүс компаниуд, Улсын байгууллагууд өөр хоорондоо л уралдан өрсөлдөн байж зөөцгөөсөн. Хил дээр баригдах нь баригдаж, баригдахгүй нь зугатаж, ааг амьсгаагүй өрсөлдөөнт сүйтгэл дунд авилгал, мэхлэл л хөгжсөн. Ингээд Монголчууд бид юу хожив оо.

Ингэж гаргасан их баялгийнхаа оронд:
Хятадын ноолууран бүтээгдэхүүнийг, урт богино хийцийн булган дээлүүдийг, тарваганы арьсан малгайнуудыг, ховор нэртэй өндөр ханштай эм, тоснуудыг хичнээн ихээр нь өндөр үнэтэйгээр авчран бие биедээ “шахaцгаав”. Өөрсдөдөө байгаа ховор эрдэнийн баялагуудаа түүхийгээр  хямд үнээр гадагшаа зөөж, хариуд нь “ховор чанарын” нэрээр, боловсрогдсон бүтээгдэхүүнийг өндөр үнээр буцаан худалдаж авдаг тэнэгүүд биднээс өөр олон бий болов уу?

-Монголчууд бидний ан амьтад болон ургамал цэцэгст хандах хандлага нь:
Мах болгож идэх
Мөнгө болгон арилжих
Гоёл болгон өмсөх сонирхол дээр тогтоод байгаа юм биш байгаа даа.

Өөрчлөгдөх сэтгэлгээ
…Бид одоо энэ байдлаа өөрчлөн сайжруулах цаг болж байнаа. Алийн болгон Монголчууд гэхээр учиргүй их мах иддэг, харсан амьтан болгоноо хөөж алж байж санаа нь амардаг, худалдан арилжиж байж амжиргаагаа залгуулдаг мэтээр бусдад ойлгуулж байх юм бэ? Ийм байдлаа “баатарлаг”, “эрэлхэг” мэтээр төсөөлбөл өнөө цагт арай л зохимжгүй. Уламжлал, заншил байлгүй л яахав? Гэхдээ хөгжил дэвшил гэдэг сайн зүйлээ авч үлдэж, муу зүйлээ засч сайжруулж байхын эхлэл.

1. Монголд дэлхийн жишигт хүрсэн амьтны хүрээлэн байгуулах цаг болжээ. Амьтны хүрээлэн бага насны хүүхдүүдэд маш их мэдлэг болон ойлголтыг өгдөг. Бас тэднийг амьтдыг хайрлан энэрэх сэтгэлгээнд сургадаг. Амьтан судлал болон ургамал судлалын чиглэлийн хичээлд хоосон төсөөлж, хий цээжилж байж мэдлэг эзэмших хэрэгтэй гэж үү?

2. Байгалын болон түүхийн музейг үнэгүй болгож, хүүхэд залуусын чөлөөт цагаа өнгөрөөх дуртай газар болгох хэрэгтэй байна. Дэлхийн олон орноор зугаацаж тусламж гуйх дуртай дарга нар маань түүхийн болон байгаль шинжлэлийн чиглэлээр ШУ-ны хялбаршуулсан олон сайхан кинонуудыг гуйвал тэд дуртай бэлэглэнэ дээ. Ийм кинонууд Солонгосын олон ангид “савангийн дуурь”-иудаас хавьгүй сайнаар манай залуус хүүхдүүдэд нөлөөлөх болно.

3. Аймаг аймгийн нутгийн зөвлөл байгуулж түрүүлсэн бөхөд байр машин бэлэглэдэг архаг зүтгэлтнүүд, аймаг аймгийнхаа  түүх болон байгаль орчин, амьтан ургамлын тухай баримтат кинонуудыг өөрсдөө санаачлан, ивээн тэтгэж хийлгэвэл найраагаар начин хийлгэсэн бөхчүүдээс тань илүү нутаг усныхандаа буян болно доо. Ядаж л тэр нутагт юу байж байгаад , хэзээ хэрхэн алга болсныг тогтоох боломж ч болох юм билүү?

4. Өөр хоорондоо уралдан өрсөлдөн байж элдэв кино хийж мөнгө олж, “шатаж” байгаа уран бүтээлчид, хүүхэд залууст зориулан амьтдын тухай, хүүхэлдэйн баатартай кино хийвэл үүнээс ч илүү мөнгө олно доо. Үгүй дээ л монгол маягийн Микки Маус байж яагаад болохгүй гэж? Хэрэв тийм сайн кино хийж чадвал ядаж л тэдний зурагтай маш олон бүтээгдэхүүнээс орлого олж болно.

5. Бид өөрсдөө хичээж алив амьтныг алж, махыг нь идэж, арьсыг нь өмсөхийг хүссэн сэтгэлгээнээсээ бага боловч ангижирмаар. Өөрсдийн үр хүүхдүүддээ хүртэл амьтан ургамлыг хайрлан хамгаалж сургахад, бидний өөрчлөгдсөн сэтгэлгээ болон сайн үлгэр жишээ их хэрэг болно. Амьтан болгон бидний дайсан биш шүү дээ. Бас булга минжин дээл өмссөн бүхэн сайхан хөөрхөн харагдахгүй шүү дээ.

Энэ дэлхийд хүмүүн биднээс гадна өчнөөн олон ургамал, амьтад хамтдаа оршиж байгаа. Бид тэднийг хэр ихээр хайрлах аваас тэд ч биднийг адил нэгэн хайрлах болно.