creativemongolia

Author: admin

  • Монгол эрдэмтэд Эрчим хүчийг ухаалаг хуваарилах төхөөрөмж” бүтээлээрээ Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын шилдэг зохион бүтээгч алтан медаль хүртлээ


    Монголын Үйлдвэрлэлийн технологийн шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгч, техникийн шинжлэх ухааны доктор Д.Баяртай ярилцлаа. Тэрээр “Эрчим хүчийг ухаалаг хуваарилах төхөөрөмж” бүтээлээрээ Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын шилдэг зохион бүтээгч алтан медаль хүртсэн юм.

    -Таныг Японы “Hitachi” үйлдвэрт эмнэлгийн электрон төхөөрөмж зохион бүтээгч инженерээр 10 гаруй жил ажилласан, хугарсан яс гагнах, зүү хэрэглэхгүй тариа хийх нээлт хийж байсан гэж сонссон. Сая бас л Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагаас том шагнал хүртсэн гэж сонсоод ярилцлагад ярьж байна. Та уншигчдад өөрийгөө болон багаа танилцуулна уу?

    -Би эрдэм шинжилгээний чиглэлээр тасралтгүй 20 жил судалгаа хийж байна. Японы Токиогийн их сургуулийг төгсч, тэндэхийн судалгааны багуудтай хамтарч ажиллаж байлаа. Тухайн үед ганц электроны бүтцийг судалъя гэхээр манайд лабораторууд байдаггүй учраас судалгаагаа гадаадад амар санагдсан. Манай академид надтай хамт сурч, судалгаа хийж байсан гадаадын эрдэмтэд байдаг. Шагнал авсан бүтээлийн зохиогч нь Д.Баяр, У.Жаргалмаа гэдэг хоёр монгол хүн байна.

    -Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага ямар шалгуураар энэ шагналаа өгдөг вэ?

    -Бидний авсан шагналыг Билл Гейтс авч байсан. 1979 оноос өгсөн шагнал. Дэлхий дээр 2150 хүнд энэ шагналыг өгсөн байдаг. Дэлхийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулсан шинэ бүтээлийн эзэнд өгдөг гэж болно. Өмнө нь Монголоос “Монхимо” үйлдвэрийн захирал авч байсан.

    -“Эрчим хүчийг ухаалаг хуваарилах төхөөрөмж” бүтээх санаагаа яаж олсон бэ?

    -Дэлхийн 1.2 тэрбум хүн эрчим хүчээр дутаж байгаа шүү дээ. НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мун “РИО-20”-ын уулзалтад оролцохдоо, “Дэлхий даяараа эрчим хүчээ хэмнэе. Тэгж чадвал шинэ үүсвэртэй болсноос илүү үр дүн гарна” гэж хэлсэн. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама бол 2035 хүртэлх эрчим хүч хэмнэх мастер төлөвлөгөөгөө батлаад явж байна. Манай улс гэхэд 170-180 мегаватт эрчим хүчийг Оросоос авдаг. Ийм учраас бид эрчим хүчний шинэ станц, эх үүсвэрийг бий болгохоосоо өмнө эрчим хүчээ хэмнэвэл хамаагүй давуу талтай. Гэтэл бидэнд хэмнэлт гэдэг зүйл байдаггүй юм байна. Яаж хэмнэх вэ гэдгийг сүүлийн 5-6 жил манай баг судаллаа. Япон, Монгол, Солонгост судалгаа хийж, бүтээгдэхүүнээ туршсаар энэ хавар хамгийн сайн үр дүн нь гарлаа. Ингээд бэлэн болгоод Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагад танилцуулсан. Тэд сайн бүтээл болсон байна гэж үзсэн.

    -Бүтээлээ танилцуулбал?

    -Гадаадын эрдэмтэд, “Танайх яндангуудаа аваад хаячих юм бол утаагүй болчихно” гэдэг. Яндангүй болно гэдэг бол гал түлэхгүй гэсэн үг. Гал түлэхгүй бол цахилгаан л хэрэглэнэ. Тэгтэл манайд цахилгааны төлбөр үнэтэй байна. Тийм учраас эрчим хүчийг хэмнэх нь хамгийн зөв арга гэж бодож энэ ажлаа эхэлсэн. Германууд бол 100 градус халаасан байхад ямар ч хүйтэнд 72 цаг дулаанаа алддаггүй нано шингэн бүтээсэн байна. Үүнийг сансрын технологи, цэрэг дайны зориулалтаар ашиглахаас биш ахуйд хэрэглэх болоогүй гэж үзэсгэлэнд танилцуулж байна лээ. Бидний бүтээл нано технологид суурилсан. Улаанбаатарын гал түлдэг 180 мянган өрхийн 60 мянга нь гэрт амьдардаг. Гэртэй айлуудын 20-30 хувь нь нүүрсээ авч хүчрэхгүй хэмжээний орлоготой. Тэгэхээр тэдний зарим нь автомашины 500 төгрөгөөр худалддаг хуучин дугуй түлж 8-10 цаг дулаацаж байна. Хэрвээ бидний бүтээсэн төхөөрөмжийг таван ханатай гэрийн халаалтын хэрэгсэлд тавьбал хуучин дугуй шатаахаас гурав дахин хямд зардал гарна. Ийм учраас бидний төхөөрөмжийг тавьсан айл нүүрс, мод, хуучин дугуй түлэх шаардлагагүй болж байна. Хоёр дахь давуу тал гэвэл, дулааны цахилгаан станцуудад өндөр ачаалал ирэхгүй. Нэг талаасаа утаатай тэмцэх арга зам шиг харагдаж байгаа боловч, нөгөө талаасаа иргэдийн халааснаас гарч буй мөнгийг хэмнэх, тав тухтай амьдрах давуу талыг бүрдүүлсэн бүтээл юм. Үүнийг амьдралд хэрэгжүүлэх бүрэн бололцоотой.

    -Төхөөрөмжийн ажиллах зарчим ямар байх вэ?

    -Эрчим хүчийг л маш өндөр давтамжтай болгодог технологи. Солонгосууд 60 герцийн, монголчууд 50 герцийн давтамж хэрэглэдэг. Солонгост 1 кВт-аар ажилладаг индүү Монголд 1.5 кВт-аар ажиллаж, 10-хан герцийн ийм их ялгаа гардаг. Бид 50 герцийг 400-900 герц болгож давтамжийг нь ихэсгэхэд, асар их эрчим хүчний хэмнэлтийг бий болгоно. Дээр нь давтамжийг зөрүүг нь компаситораар нөхөж, эрчим хүчийг хэмнэж байгаа юм. Эрчим хүчийг ухаалагаар хуваарилах төхөөрөмжийн ажиллах зарчим нь энэ. Арслантай гүүрний доор шинээр байгуулсан Номын худалдаа төв 400 ам метр квадрат талбайтай. Дулаан татах ямар ч боломжгүй. Нийслэлийн Захирагчийн ажлын албанаас биднийг шийдэж өгөхийг хүссэн. Бид 16 кВт чадалтай төхөөрөмж суурилуулсан. Ердөө 14 инчийн дэлгэц шиг хэмжээтэй төхөөрөмж тавьснаар цахилгааны зардлыг нь тав дахин бууруулж чадсан.

    -Энэ төхөөрөмжийг оффис, орон гэртээ тавьж болох юм байна. Дулааны цахилгаан станцад суурилуулж болох уу?

    -Аль нь ч болно. Судалж байхад японууд цахилгаан станц барихдаа иймэрхүү төхөөрөмжийг тавьчихдаг. Америкууд бол айлууддаа тавьдаг. Дэлхийд хамгийн сайн хэмнэж байгаа нь 10-25 хувь. Манай технологи бол 2.2-5 дахин хэмнэж чадна. Б.Обамагийн яриад байгаа Эрчим хүчний хэмнэлтийн мастер төлөвлөгөөгөөр баталсан “Green box” нэртэй өрх бүрт тавих төхөөрөмжөөс манай төхөөрөмж хоёр дахин илүү хэмнэх чадалтай. Миний бодлоор, Монголд станцууддаа юм уу, трансформатортоо тавихад тохиромжтой. Гэтэл тийм боломж хараахан алга. Яагаад гэвэл, үүнийг тавихын тулд 45 хоног станцыг хаах ажил гарна. Энэ нь үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд ярих асуудал учраас тэр.

    -Бүтээгдэхүүнээ хаана туршив?

    -Судалгааны шатанд туршилтуудаа хийсэн. Бид энэ бүтээлийг хувь хүн, иргэнд зориулж бүтээсэн. Гэртэй, байшинтай айлууд маань хэрэглээсэй гэж хүссэн учраас түлхүү тавьж үзсэн. Үр дүн нь маш сайн гарсан. Нэг сард 200 мянган төгрөгөөр тенн асаадаг айлд тавихад цахилгааны төлбөр нь 15-20 мянган төгрөг гарч байсан.

    -Төхөөрөмж байшиндаа суурилуулъя гэвэл зардал нь өндөр үү?

    -Одоохондоо бидний хийж чадаж байгаа дөрвөн төрлийн төхөөрөмж байгаа. Нэг, гурав, зургаа, 16 кВтынх. Нэг кВт-ын төхөөрөмжийг 24-30 ам метр талбайтай монгол гэрт тавихад хангалттай. Үнэ нь 100 мянган төгрөг. 16 кВт-ын төхөөрөмжийг түрүүн хэлсэн Номын худалдааны төвийн 400 ам метр талбайг халаахаар хийсэн. 750 мянгаас 1.2 сая төгрөг болж байна лээ. Одоо бидний үйлдвэрлэх чадал цөөн учраас иймэрхүү үнэтэй байгаа. Хэрвээ өдөрт 100-г үйлдвэрлэх чадалтай болчихвол онолоороо үнэ нь буурчихна.

    -Эрчим хүч ухаалаг хуваарилах төхөөрөмжийг дэмжие, үйлдвэр байгуулъя гэж үндэсний компаниуд хандаж байна уу?

    -Үндэсний компаниуд ирэхгүй байна л даа. Тайванууд, малайзууд, энэтхэгүүд, европууд санал тавьж байна. Яагаад гэвэл, Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын веб сайтаас маш олон улсууд мэдээлэл авдаг. Бас мэдээлэл нь томоохон улсуудад сэтгүүл хэлбэрээр орчуулгатай хэвлэгддэг.

    -Манайхан яагаад сонирхохгүй байна вэ. Мэдээлэл дутаад, эсвэл эрсдэлээс айгаад байна уу?

    -Мэдээлэл хаана дутдаг вэ, эрсдэл хаана гардаг вэ гэсэн асуудлууд байна. Эрсдэл бол судалгааны шатанд гардаг. Бид судалгааны шатанд эрсдэл, амжилтаа үүрээд даваад гарчихлаа. Одоо энэ бол эцсийн бүтээгдэхүүн болоод Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага баталгаажуулчихлаа. Энэ ямар ч эрсдэл байхгүй. Мэдээлэл дутаад байж магадгүй юм. Америк, Японд амар л даа. Тэнд Оюуны өмчийн бирж гэж байдаг. Баталгаажсан шинэ бүтээл тэнд хөрөнгө оруулалт босгодог. Бидэнд гаднын маш олон компани IPO босгоё гэсэн санал тавьж байна. Менежментийг нь малайзуудаар, маркетингийг нь Энэтхэг, Хятадаар хийлгэе гэсэн саналтай байна. Хятад, Энэтхэг хоёр маркетинг хийвэл олон тэрбумын зах зээл тэнд байна. Маркетингаа хийлгэж байгаа улсаар менежментийг нь хийлгэдэггүй гэдэг бичигдээгүй хууль бас байдаг юм байна.

    -Та нарын хувьд ашигтай бизнес үү?

    -Маш ашигтай бизнес. Би энэ бүтээлээ АНУ руу аваад явахад 14 хоногийн дотор зургаан сая доллар босгож чадна. Яагаад гэвэл, тэндэхийн бизнесмэнүүд мэдээлэл сайтай. Cолонгост шалны халдаг хулдаас хийдэг 18 үйлдвэр бий. Нэгийнх нь захирал надтай ирж уулзана гэсэн. Тэр, “Манай хулдаасны нэг ам метр нь 200 ваттын тог хэрэглэдэг. Айлууд эрчим хүч ашигласны төлбөрөө өндөр төлж байгаа. Ийм учраас манай хулдаасыг авбал танай төхөөрөмжийг дагуулж өгч байя. Хоёулаа гэрээ хийе” гэсэн. Хашир бусад 17 үйлдвэрээсээ түрүүлэхийн тулд зах зээлээ харж байхгүй юу.

    -Үйлдвэр барьж байгуулах талаар бодож үзэв үү?

    -Японд пуужингийн толгойг ганц хүнтэй компани л хийдэг. Үйлдвэр нь том биш ээ. Бас “Олимпус” гээд хүний ходоод дуранддаг дэлхийн номер нэг дуран бий. Тэрний тэргэнцэрийг нэг өвгөн, эхнэр, хоёр хүүтэйгээ орон сууцны подвальд үйлдвэрлэдэг юм билээ. 35 жил тэр тэргэнцэрийг хийсэн гэсэн. Бид төхөөрөмжөө үйлдвэрлэхэд 30 ам метр талбай байхад болно. Дэлхийд “hardware management” гэх ойлголт гараад байгаа. Хэрэгтэй бүх материалаа хамгийн сайн, хямд хийдэг газраас нь худалдаж аваад өөрсдийн технологиороо угсарна. Тэрнээс биш микросхем, мэдрэгчтэй дэлгэц зэргийг Монголд үйлдвэрлэнэ гэвэл маш их зардал, цаг хугацаа шаардана.

    -Нано технологийн талаар их ярих боллоо. Манайх ч гэсэн ноолуурыг өндөр төвшинд боловсруулах, эм зүйн салбарт бас ч гэж амжилт гаргаад яваа. Ер нь үйлдвэрлэл, шинжлэх ухааны чиглэлээр бидний хөгжих гарц юу байдаг бол?

    -Дэлхий юм хийгээд байхад бид л үлдээд байх шиг санагдаад байна. Дэлхийд нано, био, лазерын технологи хөгжөөд байна. Манай залуучууд шинэ технологитой нэг гараанаас гарах хэрэгтэй. Тэгж байж л бид хөгжих боломжтой. Яагаад гэвэл, микросхем үйлдвэрлээд Японтой, програм хангамж үйлдвэрлээд “Майкрософт”-той, машин үйлдвэрлээд Герман, Японтой өрсөлдөж чадахгүй. Зах зээлд брэнд болж танигдсан, байр сууриа олчихсон үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлдөж цаг хугацаа, эдийн засгаа үрээд хэрэггүй юм шиг байгаа юм. Оронд нь нано технологи руу анхаарвал дэлхийтэй өрсөлдөж, барианд орох боломжтой гэж хувиасаа боддог.

    -Ингэж ярих, мөрөөдөх амархан л даа. Гол нь бидэнд боломж байна уу?

    -Монгол залууст чадамж, сэтгэл зүтгэл, зав зай байна. 20-30 насны залуусаа манай төр тоохгүй байгаа юм уу даа. Тэдэндээ найдвар, итгэл хоёрыг зэрэг хаях хэрэгтэй. Тэгвэл, Оюутолгой, Тавантолгой хоёроос илүү хөгжүүлэх улс нь манай залуучууд. Дэмжээд өгдөг төр л байвал болчих гээд байна. Төр энэ залуучуудаа гадаад руу өндөр технологи эзэмшүүлэхээр явуулж, бэлтгэх хэрэгтэй. Монгол залуучууд бусад улсын хэлээр их цэвэрхэн ярьдаг болсон байна. Бусад улс залуусаа эх орондоо бэлдэж байгаад, аливаа бэрхшээл тохиолдоход шийдэх арга замыг нь ол гээд гадаад руу явуулдаг. Эх орондоо 4-5 жил судалж, докторын мэдлэг хуримтуулсан залуучууд гаднаас тэр чиглэлээр юм олж ирэхдээ сурамгай байдаг. Тэгж л улсууд хөгжиж байна. Улсын өмнө тулгамдаж болзошгүй асуудлаар, маш хэрэгтэй, шинэ гарч байгаа мэргэжлээр залуучуудаа сургаж байна. Дээхнэ үед технологийн тагнуулаар явуулна гэж ярьдаг байсан даа. Үүн шиг мэдлэгт суурилсан эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд инноваци хөгжүүлэхийн тулд, “силикон толгойтнууд”-аа гадаадад бэлтгэж, буцааж татах хэрэгтэй байна.

    Өнөөдөр эдийн засгийн хөгжлийг кодчилъё гэж яриад байгаа. Код нь хаанаа гацаад байгааг олох хэрэгтэй. Үйлдвэрлэл явуулахгүй байж өдий зэрэгтэй яваа нь харин ч их юм. Бид зүү, машины дугуйгаа өөрсдөө хийдэггүй. Жишээ нь, 1984 онд Монголд “ШБОС-84” нэртэй үзэсгэлэн одоогийн “Сарны титэм” худалдааны төвд болж байсан. Тэгэхэд манайхан өөрсдөө машины дугуй, бууз чимхдэг машин гээд гоё юмнууд өчнөөн хийсэн байсан. Гэтэл сая би “Монголд үйлдвэрлэв” үзэсгэлэнг үзлээ. Тэгээд би гутарсан. Намайг Төвдөд явж байхад эсгий халаас, уут, хадаг яндар, дарцаг зараад хэдэн дээлтэй хүн сууж байсан. Тэр сэтгэгдэл надад төрсөн шүү. Үйлдвэрлэл биш гар урлал руу манайхан хөгжиж байна. Тэрний дараахан би Шанхайд болсон үзэсгэлэнд очсон. Тэнд дэлхийн хамгийн шилдэг технологиудыг дэлгэж байна. Ингээд Төвд, “ШБОС-84”, Шанхайн үзэсгэлэн гурвыг харьцуулахад надад маш сонин юм бодогддог юм билээ.

    -Юу бодогдсон гэж?

    -Бид хаашаа явж байна аа гэж. Тэр улсууд сансрын техник, холбооны техник, лазерийн технологи хийж, бидний төсөөлж байгаагүйгээс дээшээ очсон байна. Гэтэл бид модон тоглоом, эсгий углааш хийж байгаа нь арай л харамсалтай санагдсан. Дэлхийд цахиур хагалж байгаа компаниудад монгол залуучууд ажиллаж байна. Монгол Улс өөрөө дэмжиж чадахгүй байгаа учраас тэднийгээ алдаад байна. Наашаа ирье гэхээр, хүлээж аваад ажиллуулах лаборатори, цалин хангамж энд алга.

    -Нээрээ ч юм хийх шинэ санаагаа бариад олон залуу гадаадыг зорьсон гэдэг дээ?

    -Тийм тохиолдол олон байгаа. Дэлхийн шилдэг агентлагууд шинэ санаа хайгаад байж байдаг. Шинэ санаа олчихвол гялс IPO босгоод үйлдвэрийг нь босгочихдог. Тэд “Санаа байна уу, ажил болгоё” гэдэг. Тэрнээс биш “Мөнгө өгье. Санаа гаргаад ир” гэдэггүй. Машины чулакны нэгийг төмрөөр, нөгөөг нь резинээр хийсэн байдаг. Машины гармошки резин 135 удаа агшиж, нийлээд урагддаг. Монгол залуу Японд очоод машины таван булны резинэн чулакыг үхрийн ширээр хийчихсэн. Одоо Япон, Герман, Европын машинуудад тэрийг хэрэглэх гэж байна шүү дээ. Тэр залуу анх Монголд байхдаа ийм зүйл хийе гэтэл хэн ч тоогоогүй гэсэн. Уг нь тэр залууд оюуны өмчийн патент нь байсан юм байна л даа. Ингээд Японд зуучлалаар хар ажил хийхээр очоод, компанийнхаа захиралд “Надад ийм санаа байна. Патент нь байгаа” гэтэл захирал нь дэмжиж компани байгуулсан юм билээ. Хэрвээ монголчууд тэр залуугийн санааг ажил болгосон бол Улаанбаатараас дэлхийн томоохон үйлдвэрүүдэд чулак нийлүүлээд байж байхгүй юу. Энэ мэтчилэн олон санаа гаргасан залуучуудаа бид гадаадад алдсан. Өөр нэг тохиолдол ярья. Бидний компьютерийн гарын товчлуур нэг талдаа латин, нөгөө талдаа крилл үсэгтэй. Нэг монгол залуу, товчлуурын цаанаас крилл, латин үсэг нь ээлжилж гэрэлтдэг санаа гаргасан. Бид тэрийг нь ажил болгоё гэж ярьж байтал 2-3 сарын дараа өөр улс хийгээд гаргачихаж байна.

    -Шинжлэх ухааны академийн талаар юу хэлэх вэ?

    -Шинжлэх ухааны академи Ширэндэв, Содном, Чадраа гуайн үед мундаг байсан юм аа. Би цөмийн физикийн Содном гуайтай нэг багт орж ажиллаж байсан. Одоогийн Шинжлэх ухааны академийг мэдэхгүй юм. Тэнд цус сэлбэлт хэрэгтэй болсныг бол мэдэж байна. Ахмад эрдэмтэд нь өөрсдийгөө хамгийн дээр тавьчихаад бусдыгаа жийгээд байвал явахгүй. Тэнд гадаад, дотоодод өндөр мэдлэг эзэмшсэн залуучууд явж байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, академид маш их хөрөнгө хаяж, гадаадад байдаг өндөр хүчин чадалтай лабораториудыг бий болгох хэрэгтэй. Ядаж хамгийн наад захын лабораторийг оруулж ирж, академик шинж чанараа агуулах хэрэгтэй. Шинжлэх ухааны хамгийн том байгууллага байж зарим зүйлд дүгнэлт өгч чаддаггүй шүү дээ.

    -Аливаа шийдвэр улстөрийн хүрээнд ярьж, шийдэгддэг. Таныг энд тэнд явж байхад эрдэмтэд юу хүсдэгээ ярих уу?

    -Гадаад дотоодод явж байхад манай эрдэмтэд, “Монголд хуванцарын үйлдвэр байгуулаад өгчихсөн Ерөнхий сайдад алтаар хөшөө босгож өгөхсөн” гэж ярьдаг. Гадуудууд бол монголчуудыг тахиа эдийн засагтай гэж ярьдаг. Бид уул уурхайг эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт гэж хардаг гэнэ л дээ. Бид түүхэндээ нэг тэрбум 500 сая ам.доллар барьж үзсэн ард түмэн. Гэтэл тэр мөнгийг Жеймс Камерон хоёр кино хийгээд л олчихсон. Ийм учраас өнөөдөр Монголд торгон үе ирсэн гэж бодож байна. Яагаад гэвэл, Засгийн газрын тэргүүнээ сонгоогүй байна бид. Эдийн засаг хаашаа эргэн нь тодорхойгүй байгаа. Чингис бондынхоо өрийг удахгүй төлнө. Энэ үед зөв чиглүүлэх хүнээ сонгоосой гэж бодох юм.

    -“IT expo” гэж арга хэмжээ манайд болдог. Та сонирхов уу?

    -Монголд мундаг программ зохиолгодог байгууллага байгаа гэж хэлж чадахгүй. Дангаараа ажилладаг тасарчихсан залуучууд бол байна. Гэтэл программ хийнэ гэдэг нь ганц, нэгээрээ хийдэг ажил биш юм байна л даа. Гэтэл манайханд багаараа ажиллах чадвар дутаад байна. Ганцаараа нэг юм хийгээд гавъяа шагналаа авна гэсэн бодол энд саад болдог. Энэтхэгүүд яагаад программ хангамжаараа тасарчихав аа. Тэд 20-30 хүний багаар ажилладаг. Тэдэнд Хонгконг, Сингапураас захиалга өгч ажил хийлгэдэг. “Майкрософт”-д гэхэд 200 мянгаад программист байдаг. Тэд нэг программыг жижиг жижгээр нь хувааж авч хийснийг нь “Майкрософт” зангидаж бүтээгдэхүүн болгодог. 2020 он гэхэд энэтхэгүүд дэлхийн зах зээлд 300 тэрбум ам.долларын программ хангамж борлуулна гэдгээ мэдэгдсэн. Харин бид хэдийг борлуулах вэ. Бид одооноос анхаараад ядаж 3-5 тэрбумын программ хийнэ гээд үзэх хэрэгтэй. Ажиглаад байхад, улс орны эдийн засгийг алдаг хэдхэн хүчин зүйл байна. Японы нэрт эдийн засагч Хироши, “Танай эдийн засгийг сүйрүүлж байгаа хамгийн том шалтгаан түрээс” гэсэн. Том байшингийн түрээслэгч эдийн засагт юу ч бүтээдэггүй мөртлөө бүтээдэг хүмүүсийн мөнгийг нь аваад байдаг. Бүтээдэг хүмүүс мөнгөө цуглуулж чадахгүй, хэрвээ цуглуулаад эхэлбэл түрээслэгч үнээ нэмдэг. Монголд түрээсийн үйлчилгээ их хөгжсөн байна гэсэн. Нөгөө талд нь, Монголд хөрөнгө оруулагч алга. Нэг юм хийе гэхээр 2-3 хүн л хөрөнгө оруулдаг. Японууд мөнгө босговол цөөн хүнээс хөрөнгө оруулалт авдаггүй. Нэг нь, эсвэл хоёр нь хөрөнгөө татахад тухайн төсөл унадаг. Эдийн засагч Хироши, “Монголд үйлдвэрлэл хөгжөөгүй байна” гэсэн. Хадаас хийсэн ч дэлхийн стандартад нийцүүлж буюу гурван сая хүнд биш долоон тэрбум хүнд зарна гэж бодож хий гэсэн. Яах вэ, япон хүн Монголын хөрсөнд буухгүй зүйл ярьсан байж болно. Бид авахыг нь авах л ёстой.

    -Манайх шинэ бүтээл, өндөр технологийг дэмжсэн Инновацийн тухай хуультай улс. Энэ хуулийн талаар та ямар ойлголттой байгаа вэ?

    -Уг нь мундаг хуультай. Гэвч үүнийг хэрэгжүүлж чаддаггүй. Инновацийн бүтээгдэхүүн татваргүй оруулж ирнэ. Инновацийн үзэсгэлэн зохион байгуулбал төр хариуцна. Инновацийн бүтээл гаргасан хүний гадаадад сургалтад явах зардлыг төр хариуцна гэх мэт зохицуулалт орсон байдаг. Гэтэл инновацийн бүтээл гэж юу гэдэг нь тодорхойгүй. Эдийн засгийн хөгжлийн яамны Инновацийн газар тодорхойлж, гэрчилгээ гаргаж өгч чаддаггүй болохоор хэн ч түүнийг инноваци гэж хэлэхгүй.

    Ганбаатарын Улсболд
    Эх сурвалж: http://www.itoim.mn/index.php/site/news/428

  • Итгэл

    Нэгэн удаа их сургуулийн профессор оюутандаа асуулт тавилаа

    Профессор: Бурхан сайн уу?
    Оюутан: тиймээ.
    Профессор: Сатан сайн уу?
    Оюутан: Үгүй ээ.
    … Профессор: Тэр үнэн.. харин энэ дэлхий дээр ертөнцөд гай зовлон байдаг уу?
    Оюутан: Тийм ээ.
    Профессор: Гай зовлон хаа сайгүй тохиолдож байдаг тийм үү? Тэгээд Бурхан бүхнийг бүтээсэн гэдэг биз дэ?
    Оюутан: Тиймээ.
    Профессор: Хэн тэр гай зовлонг бүтээсэн юм бэ?
    Оюутан: …….
    Профессор: энэ дэлхий дээр гаж буруу үзэгдэл, дээрэнгүй ёс журам, өвчин зовлон, харанхуй бүдүүлэг ёс бүгд оршин байдаг биз дээ?
    Оюутан: Тиймээ эрхэмээ.
    Профессор: Тэгээд хэн энэ бүхнийг бүтээсэн болж таарч байна вэ?
    Оюутан: ……
    Профессор: Эргэн тойрныхоо ертөнцийг танин мэдэх 5 мэдрэмж хүнд байдаг гэж шинжлэх ухаан нотолдог. Хүү минь чи хэзээ нэгэнтэй Бурханыг харсан уу?
    Оюутан: Үгүээ эрхэмээ…
    Профессор: Хүү минь чи Бурханы дуу холойг хэзээ нэгэнтэй сонсож байв уу ? бидэнд хэлээд өгдөө…
    Оюутан: Үгүйээ эрхэмээ.
    Профессор: Чи хэзээ нэгэнтэй Бурханыг мэдэрч үзсэн үү? Түүнийг амсаж ч юм уу үнэрлэж үзсэн үү?
    Оюутан: Үгүй байх гэж айж байна эрхэмээ.
    Профессор: Ийм байж Түүнд итгэсэн хэвээр байгаа юм уу?
    Оюутан: Тиймээ.
    Профессор: саяны баримтууд дээр тулгуурлан дүгнэлт хийх юм бол Бурхан байхгүй гэж шиншлэх ухаан нотолж чадна. Чамд үүнийг эсэргүйцэх ямар нэгэн баталгаа байна уу?
    Оюутан: Үгүйээ профессораа надад зөвхөн итгэл л байна.
    Профессор: Яг зүүтэй. Энэ Итгэл гэдэг чинь шинжлэх ухаанд ноцтой асуудал учруулж байдаг юм.
    Оюутан: Профессораа хүйтэн байдаг уу?
    Профессор: ямар хачин асуулт вэ? Мэдээж хэрэг хүйтэн байдаг чи хэзээч даарч үзээгүй юм уу?
    “ залуугийн асуусан асуултыг сонссон оюутнууд нир хийтэл инээлдэв”
    Оюутан: Эрхэмээ бодит байдал дээр хүйтэн гэж байдагүй юм. Хүйтэн гэж бидний үзэж байгаа үзэгдлийг физикийн хулийн дагуу авч үзэхэд хүйтэн гэдэг ойлголт нь бодит байдал дээр дулаан байхгүйг л тодорхойлж байгаа юм. Хүнийг болон өөр ямарваа нэгэн эд зүйлийг судлахдаа тэдгээрт эрчим хүч байгаа эсэхийг болон тэдгээрийн эрчим хүч дамжуулах чадварыг судалдаг. Фаренгетийн дагуу -460 хэмийг туйлийн тэг гэж тооцдог бөгөөд үүний дагуу – 460 хэмд ямарч дулаан байхгүй гэж тооцдог юм байна..Хүйтэн гэж бодитоор байхгүй. Дулаан байхгүйг мэдрэх мэдрэмжээ бид тэгэж нэрэлсэн юм.
    “танхим чимээгүй болов”
    Оюутан: Харанхуй байдаг уу?
    Профессор: Мэдээч байдаг, шөнө гэдэг нь харанхуй байхгүй бол юу болж таарах вэ?
    Оюутан: Эрхэмээ та дахиад л буруу яриж байна. Харанхуй гэж байдаггүй харанхуй гэдэг нь гэрэл байхгүйг л хэлдэг. Бид гэрлийг судалж болно харин харанхуйг судалж болохгүй. Бид Ньютоны хулийг ашиглан гэрлийн хурд гэрлийн долгионы уртыг хэмжиж болно харин харанхуйг хэмжих боломжгүй. Жирийн гэрэлийн туяа харанхуй ертөнцөд нэвтрэн орж ирэн ертөнцийг гэрэлтүүлж чадна. Ямар нэгэн орон зай хэр зэрэг харанхуй байна гэдгийг та хэрхэн хэмжих вэ? Үүний тулд та гэрлийн хүчин чадал тухайн орон зайд хэр зэрэг их байна эсэхийг хэмжинэ биз дээ? Тийм биш гэж үү? Тиймээс харанхуй гэдаг ойлголт нь хүмүүсийн гэрэл байхгүйг тодорхойлох гэж гаргасан ойлголт юм. Харин одоо эрхэмээ та хэлээч үхэл гэж байдаг уу?
    Профессор: Мэдээч байдаг. Амьдрал байдаг мөн түүний нөгөө тал болох үхэл гэж байдаг.
    Оюутан: Профессороо та дахиад буруу байна. Үхэл гэдэг нь амьдралын нөгөө тал нь биш харин амьдрал байхгүйг тодорхойлж байгаа үг юм. Таны шинжлэх ухааны баталгаанд маш том ангал үүслээ дээ.
    Профессор: Залуу минь та үүгэрээ юу хэлэх гээд байна?
    Оюутан: Профессороо та оюутанууддаа хүн сармагчингаас үйссэн гэж заагаад байдаг. Та тэр хувьсалийг өөрийнхөө нүдээр харж үзсэн юм уу?
    Яриа хааш эргэж байгааг гадарлан дрофессор толгой сэгсрэн инээмсгэлж зогсов.
    Оюутан: Энэ үйл явцыг хэн ч өөрийн нүдээр харагүй болохоор таныг эрдэмтэн гэхээс илүүтэй лам гэмээр юм байна.
    “танхим дүүрэн инээд дэгдэв”
    Оюутан: За одоо энд байгаа хүмүүсээс профессорын уураг тархийг харсан юм уу, барьж сонсож үнэртэж үзсэн хүн байна уу?
    Оюутнууд инээлдсээр байлаа.
    Оюутан: Хэнч тэгээгүй бололтой тийм болохоор шинжлэх ухааны баримтан дээр тулгуурлан дүгнэлт гаргахад профессорт уураг тарихи байхгүй гэсэн дүгнэлт гарч байна. Таныг хүндэлж яавдаг ч бид таны зааж сургаж байгаа зүйлд хэрхэн үнэмшиж болох вэ?
    Танхим чив чимээгүй боллоо.
    Профессор: Би бодохдоо та нар зүгээр л надад итгэх хэрэгтэй байх.
    Оюутан: Яг тийм… Бурхан хүн хоёрыг холбож байдаг цорын ганц зам бол Итгэл юм.
    Профессор суудалдаа суув.
    Тэр оюутныг Albert Einstein гэдэг байв..

  • Асуудлаа яаж хурдан, зөв шийдэх вэ?

    Яаж хүчирхэг болох вэ? гэдэг асуултыг надаас их асуудаг. Миний хувьд өөрт тохиолдсон асуудал бэрхшээлээ хэр их шийдвэрлэнэ тэр хэмжээгээрээ хүчирхэг болно гэж боддог. Хэрвээ асуудал бэрхшээлээсээ айгаад, тойроод яваад байх юм бол бид хэзээ ч тэр асуудал бэрхшээлийг давж чаддаг хүн болж чадахгүй.

    “Асуудал бэрхшээл биднийг хөгжүүлдэг.”

    Тиймээс өнөөдрийнхөө бичлэг дээр асуудал бэрхшээлээ яаж хурдан, зөв шийдэх тухай бичлээ.

    1. Асуудал болгонд шийдэл бий гэдэгт итгэх.

    2. Өөрийгөө аль болох тайван байлгах. Санаа зовсон, сэтгэл түгшсэн үед хүний сэтгэн бодох чадвар их муу байдаг.

    3. Асуудлыг байгаагаар нь шударгаар, эрүүл ухаанаар, ийм тийм гэж алагчлахгүйгээр авч үзэх.

    4. Асуудлаа цаасан дээр бичих.

    Цаасан дээр бичсэнээр асуудал бэрхшээлээ бодохын хажуугаар харах болно. Харж чадна гэдэг маш чухал.

    Тиймээс болохгүй бүтэхгүй байгаа зүйлээ цаасан дээр буулгаснаар болж бүтэх аргыг олж харна. Маш гайхамшигтай.

    Хэрвээ танд ямар нэгэн асуудал байгаа бол өнөөдөр түүнийгээ цаасан дээр буулгаарай. Хувийн асуудал, бизнестэй холбоотой асуудал, гэр бүлийн, санхүүгийн асуудал гээд л бүх асуудлаа цаг гаргаж байгаад бичээрэй. Ингэж чадвал та асуудлаа хурдан, зөв шийдэх болно.

    АМЖИЛТЫН ТАРНИ

    Асуудлаа шийдэх гайхамшигтай олон санаа надад байнга төрдөг.

    ХҮС. ХИЙ. ХҮР.

    ТАНЫ АМЖИЛТЫН ТӨЛӨӨ

    ©Ука Төмөр

  • Рэнцэнгийн БАТЦЭНГЭЛ: МОНГОЛЧУУД БИД АНИМЕЙШН КИНОГООР ДЭЛХИЙД ГАРАХ БҮРЭН БОЛОМЖТОЙ

    Монгол бахархлын ноён оргил, монголын түүх соёлын нэвтэрхий толь болох Монголын нууц товчоог хүн төрөлхтөнд таниулан алдаршуулж Монгол хүн бүрийн хүсэн хүлээсэн анимейшн киног бүтээх зорилготой “Монголын нууц товчоог дэлхийд түгээе” төслийн санаачлагч, зураач Рэнцэнгийн БАТЦЭНГЭЛ– тэй монгол бахархал, түүх соёлын тухай яриа өрнүүллээ.

    Амар байна уу? Та сайхан хаваржиж байна уу. Уран бүтээл арвин сайхан уу? Та “Монголын нууц товчоог дэлхийд түгээе” төслийг яагаад эхлүүлсэн талаар яриагаа эхлүүлье.

    Анх 3-р ангид байхдаа Монголын нууц товчоо номыг уншиж байсан. Тухайн үед Чингис хааны тухай ил ярьдаггүй байлаа. Их харгис хэрцгий алуурчин байсан тул ярьж болохгүй. Яривал шоронд хийчихдэг гэж шивнэлддэг байлаа шүү дээ. Хүүхдүүд Чингис хааны зураг гээд олон дахин татаж угаасаар байгаад дүрс нь мэдэгдэхгүй сүнс сүүдэр шиг болчихсон зургийг нууцаар дамжуулж үздэг байсан юмдаг.

    Анх Нууц товчоог уншаад төрсөн сэтгэгдэл үнэхээр гайхамшигтай. Өнөөдрийн анх уншиж байгаа хүүхдүүд ч мөн адил тийм гайхамшигтай ертөнцөд нэвтрэн ордог байх гэж найддаг. Анхны сэтгэгдлээрээ Бөртө чоно, Гоо маралыг зурсан маань одоо надад бий. Тэр зураг дээр дүрсэлсэн цацарч байгаа гэрэл МНТ надад хэрхэн нөлөөлж, ямар их догдлуулж байсныг сануулдаг юм.

    1995 онд сургуулиа төгсөөд МНТ, Алтан ургийн түүх, домогоос сэдэвлэсэн ажлаа үргэлжлүүлсэн. Хамт төгссөн Батхишиг, Бямбацогт хоёртойгоо хамтраад 7 жил мөн ч олон газар урлан түрээслэн хэсэж явсан даа. Оюутны байранд ч сууж байлаа.

    1999 онд түүх, угсаатны чиглэлээр судалгаа хийж байхдаа нэрт түүхч Чулууны Далай гуайтай танилцаж багш шавь болж тогтмол зөвлөгөө авч эхлэсэн.

    2002 онд Чингис хаан мэндэлсний 840 жилийн ойг тэмдэглэх болж, орон даяар ажлууд өрнөсөн. Ойн арга хэмжээний хүрээнд бид гурвын долоон жилийн турш бүтээсэн дөчөөд зургаар “Алтан ургийн домгийн чуулган” нэртэй үзэсгэлэн гарсан юм. Сүүлд сонсоход тухайн үед Түүхийн хүрээлэнгийн захирал байсан Чулууны Далай багш маань их хөөцөлдөж байж бүтээсэн юм билээ.

    Монголын нууц товчоо, Их хааны түүхийг өгүүлсэн томоохон үзэсгэлэн гаргаж байгаадаа их баяртай байлаа. Бага залуу насны дэврүүн мөрөөдлөөр олон жил тууштай зүтгэсэн болохоор их л том хүлээлттэй байсан шиг байгаа юм. Олон хүн ирж үзнэ, бүтээлүүдээ бүгдийг нь борлуулчихвал… гээд л сайхан л юм бодож байж. Гэтэл бүх мөрөөдөл унтарч, урам зориг хугарсан даа. Гавьтай олон хүн ч үзсэнгүй, цөөн хэдэн зураг л зарсан. Гэр бүлтэй болж, анхны хүүхэд гарчихсан амаргүй үе бас таарсан юм л даа. Олон жил зураг зураад өрөөний мухарт суучихсан болохоор байр сууцтай болох нь битгий хэл хоолны мөнгөгүй шахуу л байсан.

    Тэгээд амь зуулгаа залгуулахын тулд график дизайны ажил хийж эхэллээ. Нилээн зүтгэж байгаад нэг компьютер, зургийн камертай болж төгсөлтийн монтаж хүртэл хийж явлаа шүү дээ. (Инээв)

    Тэгж байтал 2005 онд Их Монгол 800 ажлын хэсэг байгуулагдаж, ажлын санал авч байгааг сонсоод эргээд МНТ хэмээх өвчин маань сэдэрлээ. “МНТ”-г фото зургаар бүтээх төсөл бэлтгэж танилцуулсан маань дэмжигдэж гэрээ хүртэл байгуулчихаад байж байтал тухайн үеийн засгийн газар солигдож бүх зүйл түүнтэй хамт замхран алга болсон доо.

    Харин азаар Х.Баттулга гишүүнтэй танилцаж төслийнхөө санааг танилцуулсан чинь зөв санаа байна гээд одоо энэ төслийг эхлүүлэх боломжийг нээж өгсөн юм. Харамсалтай нь гишүүний өгсөн мөнгөний ихэнхийг зураг авалтанд зарчихсан юм. Фотогоор олигтой юм болохгүй юм билээ. Ядахдаа зураг авахад хавар таарсаныг ч хэлэх үү морь малын тарга тэвээргээс авахуулаад, хувцас, хэрэглэл, үс сахал авах юм байгаагүй. Уран сайхан, дүрслэлийн хувьд бол бүр ярих ч юм биш. Тухайн үед ингэж долоон жилийн турш нэг номын зурагтай зууралдана гэж төсөөлж ч чадахгүй, сэтгэлийн тэнхээ ч хүрэхээргүй байж л дээ. Амар хялбараар нь фото зургаар аргалчихмаар санагдаад байсан хэрэг.

    Энэ бүхний сургамж нь дижитал арт буюу нью медиа арт руу орох үндэс болсон. Ингээд “Wacom” зургийн дэлгэц худалдаж аваад л үзэж тарсан. Анхны үр дүн болох “Монголы Нууц Товчоо түгээмэл эх”-ийн “Тэргүүн дэвтэр”-ийг 2014 оны наадмаар “Чингис хааны талбайд” олон нийтэд танилцуулсан.

    Номоо яагаад түгээмэл эх гэж нэрлэх болов? Бусад цувралууд хэзээ хэвлэгдэх вэ?

    Монгол үндэстэний сод бүтээл Монголын нууц товчоо дэлхий дахинд түгэж дэлгэрээсэй, дэлхийн хүмүүсийн хүртээл болж биднийг үнэн зөвөөр танин мэдээсэй гэдэг үүднээс “Түгээмэл эх” гэсэн нэр өгч, түгэн дэлгэрэхэд нь хувь нэмэр оруулахын тулд ажиллаж байна. Монголын Нууц Товчоо бол үйл явдлыг голчлон тэмдэглэж үлдээсэн зохиол. Тиймээс хүмүүсийн дүр төрх, ахуй орчин, хувцас хэрэглэлийн талаар дүрсэлсэн зүйл бага. Тийм ч учраас тухайн үеийн овог, аймгуудын соёлын хэв маяг, угсаатан ястны дүр төрхийг тодорхой зурж дүрсжүүлэх зайлшгүй шаардлага байсан. Ингэхдээ чимэг төдий биш зохиолын агуулгыг баяжуулсан бодит дүрслэлтэй зургууд хэрэгтэй. Үүний тулд судлаачдаас байнга зөвлөгөө авч, түүх, хүн судлал, археологийн судалгааны сүүлийн үеийн ололтыг тусгасан, XIII зууны монгол ертөнцийг бүх талаас нь харуулсан бүтээл хийхийг хичээн ажиллаж байна.

    Уул нь “Дэд дэвтэр” хэвлэхэд бэлэн болчихсон байгаа. “Тэргүүн дэвтэр”-ийг нь зээлээр хэвлэчихсэн болохоор уг номоо худалдаж борлуулсан орлогоороо бусад дэвтэрээ хэвлэх боломж бий болох юм. Энэ 5-р сарын 27-нд “Дэд дэвтэр”-ийн нээлтийг хийхээр төлөвлөж байна. “Гутгаар дэвтэр” нь оны сүүлд гарчихна.

    Англи, хятад хэлээр ази, европийн улсуудад гаргахаар гэрээ хийгдсэн. Ирэх оноос нэлээд олон улсын худалдаанд гарна.

    “Түгээмэл эх” бүтээл гадаад зах зээлд гарах болсон нь үнэхээр бахархалтай байна. Монгол улсаа олон улсад сурталчилах нэг чухал хөшүүрэг болж чадах болов уу?


    Тэгэлгүй яахав. Бүх л үндэстний адил монголчууд маань түүх соёлоороо бахархдаг. Тэр бахархалаа дэлхий нийтэд харуулахсан, мэдүүлэхсэн гэсэн хүсэл, хүлээлт байдгийг бид өдөр тутам мэдэрдэг. Анх энэ хүлээлтийг бага ч болов нөхөх санаагаар энэ ажлыг эхлүүлсэн юм. Бид Монголоо сурталчилъя гэвэл МНТ-гоо л сурталчилах хэрэгтэй байна. МНТ бол манай түүх соёлын нэвтэрхий толь учраас монгол орныг таниулах хамгийн тодорхой сайхан зам. Энэ бүтээлээс цаашлаад МНТ-ноос сэдэвлсэн уран сайхны кино хиймээр байна. Ном бол бас л хязгаарлагдмал түвшиний хэрэглээ. Кино бол бүх нийтийг хамарсан үзмэр учраас илүү их ач холбогдолтой.

    Төслийн үндсэн зорилго болох “Чингис хаан” анимейшн хийх шийдвэрийг хэзээ гаргасан бэ?

    Ил хэлж байгаагүй болохоос аль эртнээс санаж явсан юм. 2010 оноос эхэлж анимейшн хийе гэж адилхан хүсэл зорилготой залуучуудыг олж уулзаж санаа бодлоо хуваалцах болсон. Эхнээс яривал манай ах Р.Батсайхан “Бөртэ чонын удам” хүүхэлдэйн кинон дээр ажиллаж байсан үеэс эхэлнэ. Тэгэхэд би 7-р ангид байсан.

    Дараа нь “Азар, Базар, Тазар гурав” киног ах маань бүтэн жилийн турш зүтгэж байж хийсэн. Энэ бүхэнд нь би чадлаараа туслаад үргэлж хамт байдаг байсан. Ер нь манайх киноны гэр бүл шүү дээ. Уулзаад юм ярьвал кино руу орчихсон байдаг. Өнөөгийн монголчууд бидний хувьд дэлхийн зах зээлд гарах боломж анимейшн уран сайхны кино, баримтат кино гэсэн хоёр төрөлд л байна гэж хардаг.

    Яагаад анимейшн гэж?

    Анимейшн буюу хүүхэлдэйн киноны гол давуу тал, ид шид гэж хэлж болохоор шинж бол шашин, соёлын хил хязгаар, арьс өнгөний ялгаа зэрэг саадыг нэвтэлж чаддагт байгаа юм. Бас бидэнд байгаа боломжинд тохирно. Боломжийн төсөвтэй, ажиллах хүний нөөц байна. Ихэнхи ажлыг нь компьютерийн ард зурж ноцолдож байгаад өөрсдийн санаанд хүртлээ гүйцэтгэх боломжтой. Чингис хааны дүрийн хувьд л гэхэд хэн нэгэн жүжигчинээр төсөөлөх ямар ч боломж алга.

    Монгол залуус анимейшн кино хийхгүй байгаа шалтгаан нь юу вэ?

    Дор дороо жижиг сажиг оролдож үзээд, мөрөөдөөд явж байгаа залуус олон байна. Бүгдийнх нь зүрх сэтгэлийг татаж нэг зорилгод зангидаад, зохиол, уран сайхны шийдлээ тодорхойлоод дээр нь төсөв мөнгөө босгочихвол монгол залуус хамтдаа чадна. Гадаад дотоодын төслүүдэд оролцоод, туршлага хуримтлуулаад, ур чадвартай болсон залуус байна. Крейтив ур чадвар, сэтгэлгээ бол бид хэнээс ч дутахгүй. Гадаадаас цөөн хэдэн мэргэжилтэн урьж авчирч болно. Техник, технологи тал дээр бол шийдэх олон аргууд бий болчихсон.

    Пиксар зэрэг дэлхийн хэмжээний студиудтай бид хамтран ажиллах боломжтой юу?

    Биднийг тоох болов уу даа. Том компаниуд дээр өдөрт хэдэн мянган санал очиж байгаа шүү дээ. Харин манай засаг төсөв мөнгийг гаргаад хамтаръя гэвэл мэдээж өөр л дөө.

    Бидний хувьд бол инди маягаар, багийнхаа крейтив чадварт тулгуурлан бага зардлаар бүтээх замыг сонгож явна даа. Инди фильм, Инди рок гэж хүчтэй жанр бий болоод удаж байна.

    “Чингис хаан” анимейшн кино бүтээгдээд олон нийтэд хүрсэний дараа нийгэмд ямар өөрчлөлтүүд гарах бол? Таны төсөөлөл?

    Миний туйлын хүсэл бол монгол улс үйлдвэрлэгч орон болоход өөрийн хувь нэмрийг оруулах. Энэ кино бол үүний нэг хэсэг. Энэ кино төсөл амжилттай хэрэгжвэл бүтээлч үйлдвэрлэлийн үндэс суурь тавигдана. Монгол хүний чадал чадварт итгэх итгэл үлэмж дээшлэнэ. Өндөр технологи эзэмшиж, дэлхийн хэмжээнд сэтгэж, дэлхийн хэмжээнд бүтээж чадахыг нотолно. Монголчууд багаар ажиллаж чаддаггүй, том төслүүдийг амжуулж чадахгүй гэх мэт хөгжилд саад болж буй ойлголтуудыг няцааж таягдан хаяхад том нөлөө үзүүлнэ гэж боддог. Ингэж чадвал хүнд үйлдвэр, технологийн салбарт ч үзэл санаа, итгэл үнэмшлийн дэм өгнө биз дээ?

    Мэдээж монголчууд маань хүсэж хүлээсэн бүтээл нь хилийн чанадад гарахыг үзээд маш их бахархана байх. Өвөг дээдсээрээ, түүх соёлоороо жинхэнэ утгаараа бахархана. Энэ бол ашиг орлого болон бусад зүйлсээс илүү эрхэм, юутай ч зүйрлэмгүй үнэ цэнэ.

    Ерөөс кино хийж байгаа шалтгаан нь ном уншаад, миний зурсан зургаас олж авч чадахгүй байгаа зүйлсийг давж бүүр гүн рүү нь орж үзүүлэх зорилго байгаа. Нууц товчооны цаад нууц нь юу байна. Тэр үеийн нийгэм, соёл ахуй нь ямар байсныг бид хангалттай төсөөлж харж чадахгүй байгаа. Насаараа судласан судлаачдийн хувьд бол толгой дотор нь төсөөлөл бий болсон байдаг. Миний хувьд багагүй судалсны үр дүнд тодорхой дүрслэлүүд бий болчихоод байгаа. Үүнийгээ үзэгчидтэй хуваалцах хүсэл их байна. Ч.Далай багш маань эртний монгол соёл бол нээгдээгүй цоо шинэ ертөнц шүү гэдэг байсан. Тэр сонин сайхан ертөнцийг хүн төрөлхтөнд нээж харуулахыг хүсч байна.

    Бид Монгол хүнээ хайрлахгүй, нэгнийхээ хийсэн бүтээснийг үгүйсгэх өвчтэй, үнэт зүйлгүй, итгэл үнэмшилгүй цаг үед амьдарч байгаа юмуу даа. Энэ байдал хэрхэн өөрчлөгдөх бол?

    Ямар ч байсан алдарсан итгэл нь сэргэхэд бидний ажил асар их нөлөөтэй гэж харж байна. Жишээ нь Сумогоор төсөөлье л дөө. Аса аварга аварга болчих гээд хүч үзэж байх үед сумог монгол хүн бүр үздэг, хоорондоо аварга болж чадах болов уу, үгүй болов уу гээд л ярьдаг байсан. Тэр үеэс урагшаа эргэн санавал Кёкүшюзан дээд зиндаанд гарч ирэхээс өмнө сумо гэдэг чинь бүүр хүршгүй даваа гэж боддог байсан. Аймар том биетэй, аймаар хүчтэй хүмүүс байдаг юм байна. Монголоос хэдэн хүүхэд явсан юм гэнэ лээ, яах юм бол доо, хөөрхийс гэж ярьдаг байлаа шүү дээ. Өнөөдөр бол олон монгол залуус сумод ид хаваа гайхуулж байгааг харж байна. Яг энэ шиг өөрчлөлт гарах байх гэж боддог юм. Монголчууд далайцтай, чанартай зүйл хийж чадах юм байна, эхний ээлжинд дэлхийн хэмжээнд биш гэхэд хилийн дээс алхаж чадахуйц бүтээл хийж чадах юм байна гэсэн итгэл найдвар хамгийн түрүүнд бий болно гэдэгт итгэдэг.

    Кино урлагаас гадна улс орныхоо нийгэм соёлын хөгжилд бодитой нөлөөлж, цаашлаад бүтээлч үйлдвэрлэл болж хөгжих боломжтой урлагийн ямар салбар байна вэ?

    Тооцож үзсэн юм байхгүй болохоос уул нь зураачид, хөөмийчид, ардын урлагийнхан багагүй хэмжээны валют оруулж ирдэг. Үүнийг хөгжүүлж, ашиг орлогыг нь нэмэгдүүлэхийн тулд соёл урлагийнхаа жаахан төсвийг зохистой зарцуулдаг зоригтой өөрчилт хиймээр санагддаг. Жишээ нь аймаг бүрт Хөгжимт драмын театр хэрэгтэй юу? Халамжийн нийгэм болчихож гээд халаглаад байгаа нь эхчүүд, хүүхдүүдийг хэлээд байгаа юм биш. Салбар бүрт үр бүтээлгүй халамжийн цалин аваад байгаа хүмүүсийг хэлж байна гэж ойлгодог.

    Урлаг хатуу хоол байх ёстой. Хээрийн хөх чоно шиг чадлаараа амьдрах нь амьдраад чадахгүй нь уурхай, барилга руу яваг.

    Жил болгон урлагийн сургуульд дэндүү олон хүүхэд элсэн ордог. Энэ хүүхдүүд өмнөх үеэсээ сургамж аваад өөр мэргэжил сонгодог болмоор байна. Ингээд байгаа жаахан төсвөө цөөн хэдэн сайн төсөл шалгаруулаад өгчихвөл сая манайд бүтээлч үйлдвэрлэл хөгжинө.

    Тэгээд дээр нь урлагийн төрлүүдээс “олимпын төрлүүд”-дээ илүү анхаармаар санагдаад байдаг юм. Олимпын төрөл гэхээр дэлхийд өрсөлдөж үнэлэгдэж чадах төрлүүдийг хэлж байна. Яруу найраг л гэхэд хилийн дээс алхдаггүй төрөл. Манайхан их ярьдаг даа “Аргалын утаа боргилсон малчны гэрт төрсөн би” гэхийг орчуулах арга алга гээд л.

    Хүч чадалтай сайн бөхчүүд кураш мурашаар хичээллэсэнээс жүдогоор явж олимпийн аварга болсон нь дээр биз дээ? Улс үндэстэнийхээ сэтгэлгээний царааг харуулж дэлхийд гарч чадах урлагийн төрлүүдээ илүү анхаарал тавьмаар санагддаг. Уран сайхны кино, уран барилга, уран баримал бол “олимпын төрлүүд”. Уран зураг гэхэд одоо олимпоос хасагдаж байх шиг байна.

    Уран баримал, уран барилгын хувьд ланд марк болж чаддагаараа онцлогтой. Нэг онцгой байшин байлаа гэхэд л тухайн газрынхаа нүүр царай болчих жишээтэй. Энэ онцлогоороо урлагийн дээд зиндааг хадгалж чадаад байх шиг байгаа юм. Манай Цонжин болдогийг гэхэд л олон оронд мэддэг болчихлоо шүү дээ.

    Хятадыг луу, улаан өнгө, торго, үйлдвэрлэгч гээд төсөөлдөг, Герман, Япон гэхээр өндөр технологи, робот гэх мэтээр дэлхий нийтэд төсөөлөгддөг үндэсний имиж байдаг. Монгол гэхээр танд юу төсөөлөгддөг вэ?

    Хөгжихийг хүсч буй улс үндэстэн өөрийн Nation branding гэдэг зүйлийг хийх ёстой юм гэдэг. Үүнийг бид одоо хийе гэвэл мэдээж түүх, соёл уламжлалдаа тулгуурлаж таарна. Бас бид дэлхийд юу борлуулахыг хүсч байна тэрийгээ тойруулж хийх ёстой байлгүй. Тэгээд бодохоор гол бүтээгдэхүүн маань уул уурхай, аялал жуулчлал хоёр болж таарч байгаа. УБ хот жилд 5 сая жуулчин авдаг болох сайхан зорилт дэвшүүлсэн байна лээ. Энэ зорилтыг биелүүлэхийн тулд жуулчдаа татах ажил хийж таарна. Тэр нь юу байх вэ? Юу хамгийн үр дүнтэй сурталчилгаа болох вэ гэхээр Шинэ Зеаланд, Хятадын жишээгээр дэлхийд гарах кино бүтээх шаардлагатай л гэж харагдаж байна. Кино бүтээл улс орнуудын аялал жуулчлалын орлогыг нэмэгдүүлсэн жишээ олон байдаг. Бидний хамгийн сайн мэдэх жишээ бол “Бөгжний эзэн”. Энэ киноны 3 цуврал дэлгэцэнд гарсанаас хойш Шинэ Зеаландын аялал жуулчлалын жилийн орлого 27 сая ам.долларт хүрсэн. Манайд ойрхон жишээ гэвэл Өмнөговь дах Хэрмэн цавын үргэлжлэл Өвөр Монголын нутагт Жан Эмаогийн “Hero” киноны зураг авалт хийгдсэн. Одоо тэнд аялал жуулчлал хөгжөөд хүн дүүрэн очдог болчихоод байхад яг залгаа манай Хэрмэн цав хүнгүй хоосон байж байх жишээтэй. Аватар киноны байгалийн дүрслэлийг Хятад өмнөд хэсгийн байгалаас санаа авж хийсэн гэж бүтээгчид нь хэлсэн байдаг. Одоо тэр газар нь мөн л аялал жуулчлал хөгжсөн.

    Түүхээ таниулснаар өнөөгийн Монгол улсад ямар ашигтай вэ? Бид нүүдэлчин гэдэг имиж хийснээрээ бидэнд ашигтай юу?

    Энэ асуултын хариуг өөрсдийнхөө дотроос хаймаар. Надад ямар, ямар улс сайхан санагддаг вэ? Яагаад тэр улс сайхан сэтгэгдэл төрүүлсэн юм бол гэж бодоод үзвэл түүх, соёл нь чухал нөлөө үзүүлсэнийг анзаарна. Сонин жишээ хэлэхэд хятад сургуульд орсон хүү “Ээжээ та битгий “хужаа” гэж ярьж бай л даа” гэж гуйсан байдаг юм. Хүн таньж мэдсэн зүйлээ хайрлаж хүндлэдэгийн тод жишээ энэ биш гэж үү?

    Улиг болсон түүх юунд хэрэгтэй юм, арагшаа биш урагшаа харж хөгжье гэж ярьдаг хүмүүс байдаг л даа. Аз болоход ингэж ярьдаг хүмүүс цөөхөн. Тэдний үг нийгэмд нөлөөлдөггүй. Дэлхий даяараа шимтэн үздэг NBA-г аваад үзье. Байнга л түүхээ ярина, үзүүлнэ. Тэгж байж сонирхолтой, сэтгэл татам болж байна. Манай гурван хүү энэ жилээс NBA үзэж байгаа гэхэд Карим Абдул Жабар, Ларри Бөрд тэгсэн ингэсэн гээд яриад байх нь үнэхээр гайхмаар.

    Түүх, соёлоо сурталчилах буюу тэр nation branding гэдгийг нь хийж чадвал ашиг тусыг монгол хүн бүр амьдрал дээр хүртэнэ. Үнэндээ бол монгол гэж сонсоогүй дэлхийн иргэд дэндүү олон байна. Манай тамирчдыг имэгрэшн дээр саатуулж, хориод, оронд нь дасгалжуулагчид нь дэвжээн дээр гарсан тохиолдол гарсан нь ч үүнтэй холбоотой байх.

    Харин аархал, омогшил гэдэг мунхаглалаасаа салж учир шалтгаан, үр дагаварыг нь эргэцүүлдэг ухаалаг түвшин лүү ахимаар байна даа.

    Ярилцлагыг бэлтгэсэн
    Жамсранжавын Лувсандорж (CreativeMongolia.com)
    2015 оны 5- р сарын 11

  • Анкет, СиВи- CV ний загвар хэрэгтэй бол татаад аваарай

    CV- г бичихдээ зөвхөн ажил олгогчид зориулж бичих биш, өөртөө зориулж бичээрэй. Өөрийгөө үнэлж дүгнэхдээ бас ашиглаарай. Ер нь нэг сайн СV бэлтгээд тавьсан байхад хэзээд хэрэг болно. CV- гээ жил бүр уншиж танилцаж сайжруулж байгаарай.

    АНКЕТ- СиВи- CV загвар by YARU

  • Дэнис Францозов: Гайхалтай домог түүхийн өлгий, онгон зэлүүд МОНГОЛ #LostWorldMongolia

    Орос улсын иргэн Дэнис Францозов Монгол орноор 40 хоногийн турш аялах үедээ Монголын байгаль, цаг уурын онцлогийг харуулсан нэгэн гайхалтай бүтээлийг хийжээ. Уг видеог хийхэд 100,000 зураг шаардагдсан байна.

    Тэрээр: “Монгол руу хийсэн 40 өдрийн аялал. Гайхалтай домог түүхийн өлгий, онгон зэлүүд нутаг. Зөвхөн би, миний эхнэр бас бидний хуучин “Landy” ( Land Rover Defender). Бас камер, камерын хөл хоёртойгоо. Өмнө минь мянга мянган километр. Ямар ч засмал замгүй. Үзэсгэлэнт Алтайн уулс, аюултай говь нутаг бас цэвэр тунгалаг Хөвсгөл нуур. <code>Зуун километрийн турш ямар ч хүн тааралдахгүй харин сая сая од, гэрэлт сүүн зам.” хэмээжээ.

  • Мөнхтөмөрийн ЧАНЦАЛДУЛАМ


    Монгол Улсын Их Сургуулийн Ази судлалын тэнхимийн 4-р курсын оюутан. Мэргэжлийн дагуу хэл шинжлэл, орон судлалын талаарх судалгаа хийх сонирхолтой. 2015 онд МУИС-ийн Хятад судлалын тэнхимийн “Монголын эзэнт гүрний дараах үед холбогдох нангиад хэлээрх сурвалжийн орчуулга, судалгаа” төслийн багт дэд профессор Д.Ундрахын удирдлаган дор ажилласан. 2010 оноос эхлэн олон нийтийн байгууллагад идэвхтэй ажиллаж, сургуулийн насны эмзэг бүлгийн хүүхдүүдэд туслах “Мөрөөдлөөр гэрэлтсэн Гэгээн Хүслэн” хандивын тоглолт, “Хурдан морь унаач хүүхдүүдийн анхдугаар чуулган” болон Говь-Алтай аймагт “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн хөгжил мэдээллийн төв” байгуулахад туслах “Баярлалаа” хандивын аяныг санаачлан зохион байгуулсан. “Миль” клубын удирдах зөвлөлийн гишүүн. “Бүтээлч Монгол” нэгдлийн дэмжигч гишүүн.

  • Тэгш дүүрэн чанар ХХК-ийн цогц агуулга хөгжүүлэлт

    ТЭГШ ДҮҮРЭН ЧАНАР ХХК-ИЙН

    1. Лого консефт
    2. Цогц танилцуулга
    3. Байгууллагын брэнд имиж бүрдүүлэлт
    4. Бүтээгдэхүүний агуулга хөгжүүлэлт
    5. Брэнд мессеж хөгжүүлэлт
    6. Сурталчилгааны агуулга, рекламны зохиол
    7. Сошл сурталчилгааны агуулгын төлөвлөлт

    Tegsh-Duuren-Chanar LLC- TDCH katalog by TDCHteam

  • Археологич Д.Эрдэнэбаатар: Хүннүгийн хаадын булш Монголд л бий

    Жак Уэтерфордын нэрэмжит 2011 оны тусгай шагнал” 1. “Гол мод -2” археологийн судалгаа

    Улаанбаатар их сургуулийн Археологийн тэнхимийн эрхлэгч, профессор, археологич Д.Эрдэнэбаатараар ахлуулсан эрдэмтэн, судлаач, багш оюутнууд Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийн нутаг Балгасын тал хэмээх газар орших Гол мод нэртэй Хүннүгийн хаадын булш бүхий газрыг шинээр илрүүлэн олж, Хүннүгийн хааны булш олсноо зарласан. Архангай аймгийн Хайрхан сумын Хүнүй голын хөндийд Гол модны Хүннүгийн хаадын булштай газартай ижил нэртэй, дурсгалын хувьд ч ижил байгааг анзаарч түүхэн дурсгалтай ижил газраас ялгахын тулд “Гол мод-2” хэмээн нэрлэжээ. Археологийн судалгааны үр дүн Монгол орны хүрэл зэвсгийн үеийн түүхийн он цагийг, өмнөх судалгааны үр дүнгээс 1000-1500 жилээр урагшлуулан “Чемурчекийн соёл”, Мөнххайрханы соёл”, “Тэвшийн соёл” зэрэг монгол нутагт хүрэл зэвсгийн эрт болон дунд үед амьдарч байсан овог аймгуудын үлдээсэн дурсгалуудыг шинээр илрүүлэн олжээ. Хүннүгийн их хааны булшны малтлага судалгааны үр дүн бол түүхэндээ анх удаа монголчууд гадны тусламжгүйгээр бие даан бүрэн цогцолбороор дагуул булш болон тахилын байгууламжийн хамт малтан шинжилсэн. Хүннүгийн их хааны булш хэмжээний хувьд ч тэр, малтлага судалгааны ажлын үргэлжилсэн цаг хугацаа, оруулсан хөрөнгө оруулалт, ажилласан хүний тоо, илрэн олдсон археологийн эд өлгийн дурсгал зэргээрээ олон дээд амжилтыг тогтоожээ

    Түүнтэй хийсэн ярилцлагаас хүргэе.
    Д.Эрдэнэбаатар: Хүннүгийн хаадын булш Монголд л бий

    “Би чамд маш сонин зүйл үзүүлье” гэж хэлэхдээ түүний нүд илт сэргэв. Шүүгээнээсээ нандигнан боосон эд гаргаж ирээд “Энэ юу вэ. Таа даа” гэлээ. “Мэдэхгүй” гэтэл алчуурыг яарангуй задалж, дотроос нь шилэн аяга гаргаж ирэв. Бидний хэрэглэдэг аяганаас ялгах аргагүй юм. Гэвч энэ нь археологич Д.Эрдэнэбаатарын хувьд хамгийн үнэтэй олдворуудынх нь нэг аж. Торгоны их зам Монгол орныг их хөлийн газар болгосон өнө эрт цагт араб, персүүдийн урласан шилэн аягыг тэрбээр олжээ. Үүнийгээ “Дэлхийд шуугиулах ховор олдвор” хэмээсэн археологич, профессор Д.Эрдэнэбаатар бидэнд сонирхолтой зүйл олныг дэлгэсэн юм.

    -Зорилго нэгт нөхөд тань таныг “Хүрэл зэвсэг, Хүннү судлаач” хэмээдэг юм билээ. Хүннүчүүд ер нь хаанаас ирсэн хүмүүс вэ?
    -Шинжлэх ухаанд хоёр янзын таамаглал байдаг. Эхнийх нь хүннүчүүдийг Ордосоос нүүдэллэн ирсэн. Харин дараагийнх нь “Хүннүчүүд угаас Монгол нутагт аж төрж байсан уугуул ард түмэн” гэсэн санал юм. Судлаачийн хувьд би хүннүчүүдийг Ордосоос хойш чиглэн нүүдэллэж, Монголд ирсэн гэдгийг байж болох хувилбар юм болов уу гэж боддог. Хэдийгээр Ордос Хятадын нутагт оршдог боловч тухайн цагтаа нэг л бүс нутаг байсан. Тэгээд ч улс төр, эдийн засгийн гол төв нь Монгол байсан гэдэгтэй маргах аргагүй. Үүнийг нотлох зүйл олон бий. Хүннүгийн үеийн язгууртнуудын булшны дийлэнх нь манай улсын нутаг дэвсгэрт байдаг. Цөөн хэсэг нь ОХУ-ын Буриадын нутагт байгаа. Гэхдээ энэ бол “Монголын хилээс гадна” гэсэн үг биш. Тухайн үед Хүннүгийн газар нутаг Байгаль нуурын хойд хэсэг хүртэл үргэлжилж байсан. Тиймээс хүннүчүүд монголчуудын өвөг дээдэс яах аргагүй мөн.

    -Судалгааны явцад зарим зүйл нь илт зөрчилдөж, сэтгэлийг тань гонсойлгосон зүйл байдаг уу. Аж байдлын хувьд биднээс огт өөр соёл, заншилтай байсан бол яана?
    -Тийм зүйл байхгүй. Хүннүчүүд бидний өвөг байсныг нотлох маш олон зүйл бий. Тэд мал аж ахуйг голлон эрхэлдэг байсан. Үүнээс улбаалж, тэдний ахуй амьдралаа хөтөлж байгаа нь өдгөөгийн монголчуудынхтай үндсэндээ ижил юм. Би олон баримтаар нотолж чадна шүү. Хүннүгийн түүхийг бид эртний Хятадын түүхэн сурвалжийн мэдээ, Монгол нутагт малтан шинжилж буй археологийн дурсгалууд дээр тулгуурлан судалдаг. Энгийн жишээ хэлье л дээ. Хятадын түүхэн сурвалжуудад “Умардын нүүдэлчид мал шигээ бүдүүлэг. Тэд өвсний соргог, усны тунгалгийг даган нүүдэллэнэ. Чингэхдээ малынхаа арьсыг гадагш нь харуулж өмсөөд явдаг” гэж өгүүлсэн байдаг.

    -Үнэхээр тийм байсан юм уу?
    -Нэг соёлыг нөгөө өнцгөөс харж байгаа нь тэр л дээ. Үстэй дээлтэй хүнийг малынхаа арьсыг нөмөрчихсөн явж байна гэсэн л санаа юм. Өнөөгийн монголчууд хонь, ямааныхаа арьсыг хэрхэн элдэж, дах, дэгтийгээ хийж өмсдөг билээ дээ. Энэ соёлыг ойлгохгүй хүн бол “Малынхаа арьсыг нөмөрчихөж” л гэж хэлнэ. Бид ч ялгаагүй. Хятадын газар тариалан эрхлэх соёлыг ойлгохгүй байж “Хятадууд газар ухахаас өөрийг мэдэхгүй” гэж муулбал ард түмнийг нь доромжилсон хэрэг болно. Үүнтэй адил эртний Хятадын сурвалж бичигт муучилж, ойлгохгүй зүйлээ гайхаж бичжээ.

    -Яагаад гайхсан гэж?
    -“Хүннүчүүдийн дуулах нь чоно улих мэт” гэсэн байгаа юм. Үнэхээр ч нүүдэлчдийн соёлыг ойлгохгүй хүнд чоно ульсан мэт сонсогдож магадгүй. Гэтэл бидний ахуй амьдралд хамгийн түгээмэл байдаг уртын дууны өнгө аяс тэр үед байсан л байна. Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт малтсан булшнаас Хүннүгийн үед ясаар хийсэн хэл хуур олдсон. Хөгжмийн зэмсэг, нүүдлийн мал аж ахуйн тухай өөр олон баримтыг хэлж болно. Хамгийн сүүлд олдсон баримтынхаа тухай ярья л даа. Чингис хаан Хятадын их сэтгэгч Чан Чунь бумбатай уулзсан дурсамжийн тухай шавь нарынх нь бичсэн номыг Хятадад хэвлүүлсэн байдаг. Хоёр эрхмийн ярианд дурьдагдсан нэгэн мэдээ бий. Чингис хаан “Бид их Хүннүгийн шанью нарынхаа угсаа соёлыг залгамжилсан улс шүү” гэж Чан Чунь бумбад хэлжээ. Түүх соёлын улбаа заавал байдгийн тодорхой жишээ энэ. Чингис тэгж хэлж байна гэдэг бол хүннүчүүд монголчуудтай угсаа гарлын хувьд салшгүй холбоотой гэдгийг илтгэх баримт юм.

    -Модун шанью, Чингис хоёрын төр улсаа захирах арга барил ижил байв уу. Ер нь Модун шаньютай холбоотой эд өлгийн зүйлс олддог уу?
    -Археологийн судалгааны баримтаар “Модун шаньюгийн эд зүйл, баримт” гээд үзүүлчих юм үнэндээ алга. Түүхийн эх сурвалжийн мэдээг уншихад Модун шанью, Чингис хаан хоёрт ижил төстэй шинж олон байсан. Тухайлбал, Модун шаньюг “Эцгийгээ хөнөөж, хаан ширээнд суусан” гэж Хятадын сурвалж бичигт бичсэн байдаг. Модун шанью нэг талаар харгис хэрцгий мэт харагдаж байгаа ч сул дорой эцгээ төр барих чадваргүйг мэдсэн учраас ийм алхам хийхээс аргагүйд хүрсэн байх. Чингис хаан ч гэсэн гол өрсөлдөгч болох Бэгтэрийг харваж хөнөөдөг. Уг нь тэр хоёр нэг эцэг, хоёр эхтэй ах, дүү хоёр шүү дээ. Уламжлалаараа бол ахмад хөвгүүн нь хаан ширээнд суудаг учраас Бэгтэр Чингисийн өрсөлдөгч байсан. “Монголын нууц товчоо”-нд дүрсэлснээр хоёр хүүхдийн хоорондох асуудал шиг харагдавч ирээдүйд хэн нь хаан ширээнд суух вэ гэдэг л тэмцэл юм. Үүнийг хүмүүс харгис хэрцгий юм шиг ойлгодог. Хэн хамгийн хүчтэй удирдагч байх вэ гэдгээ мэдэрч байна гэдэг нь агуу хүмүүсийн чанар.

    -Хүннүчүүд аль овог, аймгийнхантай найрамдаж, алинтай нь дайсагналцдаг байсан бол?
    -Хятадын сурвалж бичигт Дунху, Хун зэрэг олон овог, аймгийн тухай бичсэн байдаг. Хэдийгээр өөр, өөрөөр бичсэн боловч эдгээр нь Монгол нутагт байсан овог, аймгууд юм. Тэр үед 24 аймгийн холбоо байсан бөгөөд нэгнийгээ шанью болгон өргөмжилдөг байсан. Овог, аймгийн ноёдын зөвлөлгөөнөөс нэгнээ ийн сонгодог хэрэг л дээ. Харин Модун шанью эцгийгээ харваж хөнөөгөөд хаан ширээнд сууснаас хойш угсаа залгамжилдаг болсон. Шанью нарын угсаа залгамжилдаг овгийн тотем нь чоно. Чингис хааны угсаа залгамжилсан овог нь ч Бөртэ чоно. Тэгэхээр хоорондоо холбоотой байгаа биз. Хэдийгээр 1000 гаруй жилийн зайтай оршин тогтноцгоосон ч угсаа залгамжилсан овог, аймгууд байжээ гэдэг нь харагддаг. Гэхдээ бусад нутагт Хүннүгийн язгууртнуудын булш байна уу, үгүй юү. Байвал хаана байна вэ. Казахстан, Тува, Киргизэд “Хүннүчүүд бидний өвөг дээдэс” гэж бичдэг. Тийм л юм бол тэр үеийн хаадын булш хаана байгаа юм бэ.

    -Хүннүчүүд хэдүүлээ байв. Тэд бидэнтэй орчин цагийн монгол хэлээр “ойлголцох” болов уу?
    -Унгар, Хятадын судлаачид “Хүннүгийн хэл бол өвөг монгол хэл байсан” хэмээн түүхэн баримтад түшиглэн хэлсэн. Өвөрмонголын профессор Учралт Хятадын түүхэн сурвалжид дурьдсан хятад галигаар бичсэн монгол үгсийг сэргээгээд “17 үг байна” гэж Монголд саяхан болсон хурлын үеэр илтгэлдээ дурьдлаа.

    -Ямар, ямар үгс байх юм?
    -Хөх тэнгэр, чоно, малгай, дээл гэх мэт олон үг байсан. Тухайн үед хятадууд хүннүчүүдийг тэгж хэлэхийг сонсоод хятад хэлнээ галиглахдаа буруу биччихсэн байгаа юм. Түүнийг л залруулж, монгол үг болохыг нь тогтоосон. Харамсалтай нь Хүннү улсын хүн ам хэчнээн байсан бэ гэдгийг тогтооход хэцүү. Бид Эгийн голд 100 гаруй булш малтсан юм. Тэдгээрийг хэдэн жил болсныг тогтооход “100 гаруй жил” гэсэн дүгнэлт гарсан. Зөвхөн нэг голын савд шүү дээ. Өөр газруудад ч тийм булш бий. Гэхдээ тэр үед хэчнээн хүн амтай байсныг тодорхойлох бололцоо их муу. Хэрэв хүннүчүүд хэдүүлээ байсныг тогтооё гэвэл Монголд байгаа бүх булшийг тоолох хэрэгтэй. Тэгж байж багцааг нь гаргана.

    -Олон улсын эрдэмтэд ДНК-ийн шинжилгээ хийж, хүннүчүүдийг “Монголчуудын өвөг” гэдгийг баталсан гэдэг. Та энэ тухай сонссон уу?
    -Тийм ээ, үнэн. Монголын төв хэсгээс олдсон олдворуудад хийсэн ДНК-ийн судалгаа, өдгөөгийн амьдарч буй хүмүүсийн ДНК ижилхэн байна гэдгийг 1990-ээд оны эхээр доктор Батсуурь нотолсон. Түүнээс хойш ч гэсэн харьцуулсан судалгаа хийж, улам баталгаажуулж байна. Хүннүчүүдийн оршуулах ёс заншил гэдэг нь монголчуудтай холбох нэг сэжим юм. Өнөөгийн монголчууд талийгаачийг оршуулахдаа уулын энгэрт хойд зүгт хандуулан тавьдаг. Эд өлгийн зүйлсийг нь дагалдуулан хийдэг шүү дээ. Энэхүү зан үйл эртний Хүннүгээс эхтэй.

    -Эрт цагт хөшөө дурсгалдаа зос түрхдэг байсан нь ямар учиртай юм бол?
    -Улаан зос хэмээх байгалийн шороон будгийг оршуулгийн зан үйлд ашигладаг байсан. Үүгээр нь өвөг монголчууд гэдгийг нотолдог. Дээл, хувцас, гутал байна. Энэ бүхэн 2000 жилийн тэртээгээс өдгөөг хүртэл хувьсч өөрчлөгдөлгүй уламжилж ирсэн. Ялангуяа XIII зууны үед өмсч байсан монгол дээл Хүннүгийн үеийнхтэй хийц загвар нь яг адилхан. Тиймээс “Хүннү бидний өвөг дээдэс” гэж бодох, бас эргэлзэх хэрэггүй юм. Монгол нутгаас олдсон Гол мод I, II хэмээх алдартай газрууд бий. Манай улсад Хүннүгийн үеийн хаадын булш байгааг гэрчлэх тодорхой баримт бол энэ. Танд үзүүлж буй зураг бол тэр үеийн язгууртны булш. Нийт 200 гаруй булш байгаагийн хамгийн том нь л доо. Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийн нутагт орших уг булш уртаашаа 80, өргөөшөө 42 метр. Нийт 30 иргэний булшийг дагалдуулж тавьсан онцлогтой. Хаад, язгууртныг дагалдуулж, хүн, адуугаар тайлга тахилга хийдэг ёс Чингис хааны үе хүртэл үргэлжилсэн. Монголчууд “Дэр авч үхнэ” гэж ярьдаг. Хүнээр дэр тавьж үхнэ гэх тайлга тахилга л уламжилж байгаа нь тэр юм.

    -Булшинд тухайн хүмүүсийн зэрэг зиндаа, байр суурийг илтгэх ул мөр байдаг уу?
    -Эрт цагийн оршуулгын бүхий л зан үйлээр тухайн хүний зэрэг зиндааг байнга илтгэдэг байсан. Одоо ч мөн адил. Эртний язгууртнуудын булш хэмжээ, хэлбэр том, жирийн хүмүүсийнх бага байдаг. Дагалдуулсан эд өлгийн зүйлс нь ч ялгаатай. Зэрэг зиндаа хамаарахгүйгээр аль ч булшинд байдаг олдвор бол ханан хээ юм. Чулуун авс байлаа гэхэд дээр нь энэхүү дүрсийг сийлнэ. Модон авсны гадуур төмөр, алт, зэс, хусны үйсээр ханан хээг дүрсэлдэг байсан. Манайхны “Ханан гэрт төрж, хадан гэрт очно” гэдгийн нотолгоо юм. Үгээгүй ядуусыг хадны ангалд оршуулдаг байж. Энэ нь дээрх хэлц үгний утга санааг илэрхийлж байгаа хэрэг. Буган чулуун хөшөө бол хүн. Нүүр, дээл, зэр зэвсэг зэрэг бүх юм байна. Түүнийг ямагт зүүн тийш хандуулж тавьдаг. Наран мандах зүг гэдэг нь хүрэл зэвсгийн үеэс авахуулаад өдгөөгийн монголчууд хүртэл тасралтгүй үргэлжилж буй уламжлал юм. Нар, сарны бэлгэдэл дээр гал нэмэгддэг. Ертөнцийн энэхүү гурван бэлгэдэл нь өчигдөр, өнөөдөр, маргааш гэсэн үг.

    -Д.Эрдэнэбаатар гэдэг зохиогчтой түүхийн номнууд бишгүй бий. Бидний ярилцлагыг уншиж буй хүмүүс “Энэ ер нь хэн гээч вэ” хэмээн сонирхож магадгүй. Өөрийнхөө талаар танилцуулахгүй юу?
    -Археологийн шинжлэх ухааныг шимтэн судлаад 25 жил болж байна. Профессор Д.Наваан, Н.Сэр-Оджав, академич Д.Дорж багшийн шавь. Тэднийхээ зааж сургасан эрдэм, түүх, соёлоо дээдлэх уламжлалыг үргэлжлүүлж явна. Би таван ном бүтээсэн. “Монгол нутаг дахь дөрвөлжин булш, хиргисүүрийн соёл”, “Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө”, “Эртний металлург боловсруулалтын түүх” зэргийг бие даан бичлээ. Бусдыг нь хүмүүстэй хамтран бүтээсэн. Монголын түүхийн I ботийг бүтээхэд хүрлийн үеийн тухай бичилцсэн ийм л нэгэн археологич.

    -Багш нар тань мөн л хүрэл зэвсэг, Хүннүгийн үеийг судалж байв уу?
    -Миний багш Д.Наваан гэж алдартай профессор байсан. Тэрбээр хүрэл зэвсгийн үеийг судалдаг байлаа. Өнгөрсөн намар бурхан болсон доо. Багш маань намайг оюутан байхад дагалдангаар ажиллуулж байв. Дараа нь би хүрээлэнгийн ажилтан болж, хүрэл дуулга олчихоод багшдаа “Дөрвөлжин булшнаас хүрэл дуулга оллоо” гэхэд “Битгий худал ярь. Би 44 жил би малтаад олоогүй” хэмээн гайхаж байсан. Гэхдээ өөрийн гар дээр тавьж үзээд итгэсэн. Тэрхүү хүрэл дуулгыг би нэг бус, хоёр ч удаа олж билээ. Эхнийхийг нь олчихоод дараа жил нь олоход өвгөн багш минь “Миний хүү гараад л хүрэл дуулга олоод ирдэг болж дээ” гэж урамшуулж байсан. Ер нь би яагаад хүрэл зэвсэг, Хүннүг хамтад нь судалж байна вэ гэвэл Монголын түүх тасарч болохгүй. Хүрэл зэвсгийн үеийг залгамжилж гарч ирсэн овог, аймаг нь яах аргагүй Хүннү. Тийм учраас үргэлжлүүлэн судлах шаардлагатай байна. Ерээд оноос хойш Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Эгийн голын нутагт Хүннүгийн булшийг малтах ажлаа эхэлсэн. Хүрлийн үеэ ч энэ далимд судлан шинжилсээр байгаа.

    -Археологичид ер сонин хүмүүс шүү. “Дөрвөлжин булш, буган хөшөө тэнд байна” гэж яаж олж очдог хэрэг вэ?
    -Тэр бол нэг их далд байдаггүй, харин ч нүдэнд ил байдаг юм. Монгол орны нэг гайхамшиг нь хүрлийн үе болон Хүннүгийн булш газрын хөрсөн дээр ил харагддаг. Тэдгээрийг хайх нь нэг их түвэгтэй биш. Дотроос нь “Бидний өвөг дээдсийн соёл мөн байна” гэдгийг нотлох эд өлгийн дурсгал олох л чухал. Гэвч ихэнх нь тухайн цагтаа тоногдчихсон байх аюултай боловч баталгаа болгох зүйл зөндөө олддог. Би ганцхан жишээ үзүүлье. Энэ бол Хүннүгийн үеийн булшнаас гарсан тамгатай шагай. Голынх нь наран тамга, бусад нь дэгрэй, сэрээ тамга. Наран тамга бол Чингис хааны тамга. Дэгрэй тамга нь Өгөөдэй хааных, сэрээ нь Мөнхийн удмын тамга юм. Эдгээр нь тэдний үед гаргасан зоос, мөнгөн тэмдэгтүүд дээр байдаг. Дээр дурьдсанчлан Чингис хааны хэлсэн үг батлагдаж буй нэг баримт бол энэ. Бид бичсэн түүх байхгүй ч газрын хөрсөн дээр, бас доор үлдээчихсэн агуу их түүхтэй.

    -Олон жилийн туршид цөхрөлтгүй хайсан олдвор танд бий юү. Түүнийгээ олов уу?
    -Би бусад хүнийг бодвол мөрөөдөлдөө хүрсэн. Хүүхэд ахуйгаасаа л археологич болохыг мөрөөддөг байлаа. Дунд сургуульд байхад түүхийн хичээлийн сурах бичигт “Ноён уулыг малтаж буй нь” хэмээх тайлбартай зураг нийтлэгддэг байсан. Тэрхүү зурагт хэдэн хүн тойроод суучихсан байхыг хараад “Ийм л болох сон” гэж бодсоор археологич болсон л доо. Монгол түүх, соёлоо хэн ч маргахын аргагүйгээр “Бидний өв соёл энэ шүү” гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулчих юмсан гэсэн хүсэл минь ханахгүй л явна.

    -Гол багаж тань юу вэ?
    -Багс, хутга. Зарим хүн булшийг хүрз, жоотуугаар ухчихдаг юм шиг ярьдаг. Тийм биш. Жижиг багажаар өвстэй хөрс, шороог цэвэрлэж, зөөх гэх мэтээр чимхлүүр нарийн ажил хийдэг учраас цаг их шаардана. Үнэндээ залхуу хүн хийхээр ажил биш л дээ.

    -“Ямар хачирхалтай олдвор вэ” гэж гайхаж явсан үеэ дурсаач?
    -Их сургуулиа төгсч, Шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэнд ажиллан анхны экспедицэд гарч, олсон олдвор маань хүрэл морь. Олзтой, хийморьтой яваа минь хүрэл морьтой холбоотой гэж бэлгэшээж явдаг. Хүннүгийн үеийн булшнаас бэхийн чулуун янтай олсон. Өөрийн олсон гайхамшигт олдворуудаа дурьдвал нэлээд их юм болно. Олдворууд маань дэлхий дахинд Монгол Улсын түүхийг өгүүлэн үнэт үзмэр болон танигдаж байна. Мэдээж, тэнд “Д.Эрдэнэбаатар үүнийг олсон юм” гэсэн үг байхгүй л дээ. “Монголын тэр аймгийн тийм нутгаас олдсон” хэмээн танилцуулж байгаад нь би бахархдаг.

    -Та одоогоос 4000-2500 жилийн өмнөх түүхийн үнэнийг эрэлхийлж яваа. Гэвч тэр цагаас хойш өчнөөн олон удаа үймээн самуун, цөвүүн цаг тохиож байсан. Эд өлгийн зүйлсийг хэр гэмтээж, хөндсөн байна вэ?
    -Амьдралынхаа туршид 200 гаруй булш шинжилж үзэхэд 4-5-хан л бүтэн булш таарсан. Ихэнх нь тоногдсон байлаа. Тухайн цагтаа тоногдсон хэрэг шүү дээ. Хүннү, Сяньби, Жужан, Түрэг, Монгол гэх мэтээр дараалан байгуулагдсан улсуудын нэг нь нөгөөгийнхөө дурсгалыг устгадаг байсан гашуун түүх бий. Үүнийг хэнээс ч нуух аргагүй. Гэвч тэдгээрээс үлдсэн нь бидэнд өнгөрсөн үеийнхнийхээ тухай мэдэхэд хангалттай баримт болдог. Хүннүгийн хаадын булшийг Сяньби буюу Хятадын сурвалжид бичсэнээр Дунху нар толгой дараалан тоносон байдаг. Монголд нэгэн эвгүй үг бий. “Ясыг нь өндөлзүүлнэ” гэж. Амьдад нь хүчирхийлж дийлэхгүй учраас үхсэнийх нь дараа булшин дээр нь очиж хонзонгоо авдаг муухай заншил байсан хэрэг. Нэг ёсондоо гутаан доромжилж байгаа юм.

    -Хадны сүг зураг дээрх элдэв дүрс нь тухайн овог, аймгийн нэрийн хуудас” гэлээ. Хүннү, Сяньби, Жужаны “нэрийн хуудас” ямар утга санааг илэрхийлдэг вэ?
    -Хадны сүг зургуудийг чулуун, хүрэл, эртний улсуудын ба Монголын үеийнх гэж ангилдаг. Тэдгээр нь тухайн цагт амьдарч байсан хүмүүсийн гарын үсэг юм. Тэдгээрийг аль үед хийсэн бэ гэдгийг хараад ялгах боломжтой. Харамсалтай нь Хүннү, Сяньби, Жужаны үеийнх гэж ялгачихаар сүг зураг хангалттай олдоогүй. Хүннүгийн үеийн хадны сүг зургууд бол байна. Зургийн хөдөлгөөн, дүрсээрээ бусдаасаа ялгаатай. Тэдгээрт хүний амьдралын бүх үйл явдлыг дүрсэлсэн. Дайн, тулалдаан, бүжиг, наадам, оршуулгын зан үйл, ан гөрөө гэх мэт нь бидний түүхэн эх сурвалж.

    -Энэхүү эротик дурсгалыг хаанаас олсон билээ?
    -Өвөрмонголын Улаанхад хошууны нутгаас олдсон юм. Дэлхий даяар шуугиан тарьж байна л даа.

    -Аль үед хамаарах вэ?
    -8000-5000 жилийн өмнөх үеийнх. Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн соёлын илэрхийлэл болсон энэхүү олдвороороо Хятадын археологичид дэлхийг шуугиулж байна. Гэхдээ Өвөрмонголын нутаг сүүлд л Хятадад хамаарсан болохоос хэрэг дээрээ Монголын нутаг байсан. Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Онгон сумын урд талын хошуу шүү дээ. Хувь заяаны эрхээр манай улсын хилийн цаана үлдсэн ийм л дурсгал. Агуу дурсгал үлдээж байгаа улс бүдүүлэг байна гэдгийг би тэвчдэггүй. Олон хүн хэлдэг. “Умардын нүүдэлчид бүдүүлэг. Тэд соёлгүй” гэж. Гэтэл Монгол нутагт бүтээн босгосон буган хөшөө, хадны сүг зурагнууд зэрэг урлагийн гайхамшигт дурсгалыг үзсэн хүмүүс хэзээ ч “Бүдүүлэг” гэж хэлдэггүй.

    -Хүн чулуу, буган хөшөө, хиргисүүр зэрэг нь түүхчид, археологичдын оноосон нэр үү?
    -Уламжилж ирсэн нэр ч бий. Бидний өгсөн нь ч байгаа. Хүн чулуу, хиргисүүр гэдэг нь уламжлалт нэр. Манай ахмад судлаачид хиргисүүрийг “Киргизийн хүү” хэмээх үг сунжраад хиргисүүр болсон юм гэнэ лээ” гэдэг. Хэдий тийм боловч цаг хугацааны хувьд энэ нэр томъёо таарахгүй. Монголчуудын хиргисүүр гэж нэрлэсэн дурсгал нь 4000-5000 жилийн өмнөх олдвор юм. Тэгэхээр Киргизийн хаант улстай ямар ч холбоогүй гэсэн үг.

    -Та түүхийн өөр цаг үеийг судлах сан гэж боддог уу?
    -Монголын археологичид бид цөөхүүлээ. Саяхныг болтол гарын арван хуруунд багтдаг байсан бол одоо 20-30 болсон. Гадаадын зарим судлаач намайг “Чи хүрэл судлаач юм уу. Хүннү, бас Монгол судлаач уу” гэж гайхдаг. Яагаад гэвэл, бид эх нутгаараа явахдаа замд таарсан дурсгал болгоныг шинжилж байна. “Энэ нь миний сэдвээс өөр. Үзэхгүй” гэж хэзээ ч хэлдэггүй. Таарсан олдворуудаа шинжлэх ухааны үүднээс судалж, тэр тухайгаа хэвлэн нийтлүүлдэг учраас гадаадынхан намайг тоглоом шоглоомоор цаашлуулдаг. Харин гадаадад нэг хүн нэг сэдвээ барьж, нарийвчлан судалдаг юм билээ. Манайд ийм бололцоо алга.

    -Таны ярианаас “Монгол археологичид дэлхийд эх орныхоо түүхийг өгүүлдэг” гэж ойлгож болох юм?
    -Үнэн. Археологичдын судалгааны үр дүнг 1990 он хүртэл зөвхөн Орос, Монголын хүрээнд ашигладаг байсан. Гэвч нээлттэй нийгмийн тогтолцоонд шилжмэгц дэлхийн бүх судлаач манай улсад анхаарал хандууллаа. Социализмын үед Монгол тэдний хувьд хаалттай бүс байсан. Манай улсад жил бүр археологийн 20 гаруй хамтарсан экспедиц ажиллаж байна гээд бод доо. Эндээс өргөн хэмжээний судалгаа хийдэг гэдгийг ойлгох байх.

    -Эвгүй асуулт ч байж мэднэ. Сэтгэлийнхээ мухарт “Олчих юмсан” гэж бодож явсан зүйлээ хэзээ нэгэн цагт олбол эрлээ зогсооно” гэсэн бодол танд төрдөг үү?
    -Ер нь хайгаад олчих юмсан гэх зүйл маш олон байна.

    -Тухайлбал?
    -Хүннүгийн бичиг үсэг, ном судрыг олох сон гэж чин сэтгэлээсээ хүсдэг. Түүнээс биш судалгаагаа зогсоох тухай огт боддоггүй. Хүн амьсгалж, амьдарч л байгаа бол ажиллах хэрэгтэй. Насны хязгаараар улс намайг тэтгэвэрт гаргах л байх. Гэхдээ миний багш нар өтөл нас хүртлээ ажлаа хийж байсан учраас би амьсгал хураатлаа судалгаагаа хийнэ.

    -Та бүхнийг “Түүхч, геологичдоос тэс өөр ажилтай хүмүүс” гэж бодлоо. Санал нийлж байна уу?
    -Тийм ээ. Амьдралын минь ихэнх хугацаа хөдөө хээр өнгөрдөг. Өвөл, намрын улирлыг номын санд өнгөрүүлнэ. Эхнэр маань надад “Чи жилийн хэд хоногт гэртээ байдгаа мэдэж байна уу” хэмээн гомдоллосон удаатай. Бодоод үзсэн чинь жилийн 365 хоногийн 225-д нь би хээрийн судалгаа хийж, гадаад руу хурал, семинарт явж байсан байна. Гэхдээ судалгааг гэр, хөдөө хээр, анги танхимдаа ч хийнэ шүү дээ. Төрийн албан хаагчид оройн 18 цагт ажлаасаа тардаг бол бид тэгдэггүй. Оройн 22 цаг хүртэл ажил дээрээ сууна. Гэртээ очсон ч тэр. “Түүний баримтыг олчих сон. Хэн судалсан бол” гээд л юу ч гээгээгүй мөртлөө хайдаг хүмүүс гэж биднийг шоглодог юм. Археологичид гэж ийм л зовлонтой улс даа.


    С.ТУЛГА

    Эх сурвалж http://www.info.mn
    http://monarcheo.blogspot.com/2010/07/blog-post.html


    Д.Эрдэнэбаатар: Голомт дээр нь суучихаад Хүннү гүрнийхээ ойг тэмдэглэхгүй байж болох уу


    -Хүннү судлаачид манайд хэр олон байдаг юм бэ. Та бүхэн Хүннү гүрний ойг тэмдэглэх ёстойг хэдийнээс ярьж эхэлсэн бэ. Ирэх жил тэмдэглэх учиртай юм бол үнэндээ оройтож байна даа?

    -Ер нь Хүннү гүрэн байгуулагдсан түүхэн ойг тэмдэглэх тухай, бүр 1970-1980 оноос суд­лаачид ярьдаг байсан. Тухайн үед хэт их үзэл сурталжсан үе байсан учраас хүлээж аваагүй байх. Харин 1991 онд манай алдарт түүхч Г.Сүхбаатарын санаачилгаар 2200 жилийн ойг тэмдэглэж, олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал хийж байсан юм. Уг нь тэр уламжлалаа барьсан бол төр бусдаар хэлүүлэлтгүйгээр ирэх онд 2220 жилийнх нь ойг тэмдэглэж байх учиртай. Монголд өнөөдөр хүннү судлалаар ажиллаж байгаа маш олон эрдэмтэн байна. Дэлхий дахинд ч ялгаагүй. Орос, АНУ, Солонгос, Хятад, Унгар гээд хүннү судлалаар дагнасан олон эрдэмтэд, янз бүрийн төвшинд судалж байна. Аль ч орон өөрийнхөө төр, улсын түүхийг цаашлуулах сонирхолтой байдаг. Гэтэл манайд эсрэгээр. Төр улсынхаа түүхийг наашлуулах гээд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Түүнээс өмнө Монголын төр улс байсан шүү дээ. Дэлхий дахинд Хүннүг монголчуудын өвөг дээдэс биш гэсэн шинжлэх ухааны үзэл бий. Бид албан ёсныхоо бүхий л эх сурвалж дээр Хүннү бидний өвөг дээдэс мөн гэж бичсэн байгаа. Нэг ёсондоо бид тогоон дотроо л ингэж ярьж, бичиж байна шүү дээ. Одоо бид Хүн­нү бол монголчуудын өвөг дээ­дэс яах аргагүй мөн гэсэн нотолгоог дэлхий дахинд гаргаж өгөх ёстой байгаа юм. Грек, Ром, Хятадын соёл иргэншил гэж ярьдагтай нэгэн адил нүүдлийн соёл иргэншил гэдэг зүйл 4000-5000 жилийн өмнө монгол нутагт байсан шүү гэдгийг дэлхий дахинд ойлгуулах зайлшгүй шаардлагатай. Тэр утгаар нь Хүннүгиин ойд анхаарал тавихгүй бол болохгүй гэж яриад байгаа юм.


    -Хүннүчүүд бол яах аргагүй бидний өвөг дээдэс мөн гэж байна. Гэхдээ үүнийг батлах биет болоод бичгийн эх сурвалж хэр олон байдаг юм бэ?

    -Монгол орноос олдсон Хүннүгиин археологийн дурсгалуудаас харахад тэр агуу их соёлыг бүтээсэн ард түмний ул мөр маш тодорхой байгаа юм. Наад зах нь, хүрэл-төмрийн хүдрийг өөрийнхөө санасан хэмжээгээрээ боловсруулан хэрэглэж, аж ахуйн эд хэрэглэл, зэр зэвсэг, гоёл чимэглэл хийж байсан. Хоёрдугаарт, аж ахуйн гол үндэс суурь нь мал аж ахуй байсан. Дэлхий нийтээр байгапь, экологийн сүйрэл болж байгаа өнөө цагт нүүдлийн соёл иргэншил нь байгальд хамгийн хор хенөөл багатай аж ахуйн хэлбэр байж гэдгийг ойлгоҗ эхлээд байна. Түүнийг бүтээгч нь хэн бэ гээд эргэж харахад нөгөө Монгол нутаг дахь Төв Азийн эртний нүүдэлчин ард түмэн болж таарч байгаа байхгүй юу. Одоо үнэндээ нүүдэлчний соёл иргэншлээ хадгалж байгаа орон, манайхаас өер алга. Энэ бол Хүннү, Сяньбигийн үе, түүнээс ч өмнө эхэлсэн нүүдэлчний соёл. Өнөөдер дэлхий даяараа хүннүчүүд агуу их соёл бүтээсэн гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Гагцхүү түүний залгамж халаа хэн бэ гэдэгт л маргалдаад байгаа юм. Хүннү бол бидний өвөг дээдэс мөн гэдгийг батлах нэг жишээг дурдъя. Одоогийн Монгол нутаг дахь хүннүтэй холбоотой археологийн дурсгалуудыг бүртгээдүзэхэд, Монгол нутагт маш их нягтаршилтай байрлаж байгаа. Бидний өвөг дээдэс гэж өөрсдийнхөө түүхэнд хамааруулах гэж үзээд байгаа тэр хүмүүст бид асуулга тавьж болно. “Хүннү нар танай өвөг дээдэс мөн юм бол үлдээсэн түүх-археологийн дурсгал нь хаана байна” гэж.

    Ганц нэг хүннү цэргийн булш гаднын нутаг дэвсгэрт байж болно. Харин Монголд байгаа Хүннүгийн язгууртнуудын болоод жирийн иргэдийн булш, хот суурингийн үлдэц энд Хүннүгийн төр улс төвлөрч байсныг илтгэх маш тодорхой баримт юм. ОХУ-ын нутагт хоёр, гурван газар язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бий. Одоогийн ОХУ-ын Буриад улсын нутаг тухайн үеийн Хүннүгийн нутаг дэвсгэр байсныг олон түүх гэрчилнә. Хамгийн гол нь Хүннүгийн түүх дурс-галын нягтаршил нь одоогийн Монголын гол төв гэдгийг батлаад байхад бид зүгээр сууж болохгүй. Хүннү бидний өвег дээдэс гэдгийг батлах олон баримт энд хэлж болно. Бас нэг жишээ дурдахад, Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Балгасын тал дахь Тол мод-2 гэдэг газар Хүннүгийн язгууртны булшийг илрүүлж олсон юм. Энэ бол Евроазид байгаа Хүннүгийн хаадын хамгийн том булш бүхий газар. Энд 200 гаруй язгууртны болон жирийн иргэдийн дагалдах булш бий. Үүнээс 30 дагуул булш бүхий нэгдүгээр булшийг малтан шинжлэх явцад гуравдугаар дагуул булшнаас хүүхдийн оршуулга олсон юм. Энэ оршуулгын зан үйлд дагал-дуулжтавьсан 200 гаруй шагай олдсон. Тэр дунд дөрвөн тамгатай шагай байсан. Тэр шагайн дээрх наран тамга нь хожмын Чингис хааны тамга, сэрээ тамга нь Мөнхийн удам угсааны тамга, дэгрээ тамга нь Өгөөдэйн удам угсааны тамга. Тамга гэдэг зүйл санаандгүй зүйл биш. Түүх үргэлжилдгийн баталгаа. “Чингис хаан Чанчун бумба гэж Хятадын гүн ухаантантай уулзсан тэмдэглэл” хэмээх Хятадын түүхэн сур­валж байдаг. Тэр сурвалжид Чингис хаан “Бид агуу их Шаньюй хааны түүх, уламжлалыг авч яваа” гэдгээ нотолсон байдаг. Дуу, хуур, бөхийн барилдаан гээд бидний соёлын эхлэл Хүннү гүрэнд байсан. Түүний нэг баталгаа ньхүрлээр хийсэн бөх барилдаж буй хоёр хүний дүрстэй, бүсний арал, Хятадын түүхийн эх сурвалжид “Хүннү нарын дуулах нь чоно улих мэт” гэж доорд үзән бичсэн нь бий. Бодоход тэр нь уртын дуу байх л даа.

    -Хүннү гэж асар их соёлтой ард түмэн байжээ. Түүнийг өнөөдрийг хүртэл судалсан судалгаа ямар төвшинд байгаа юм бол?

    -Монгол нутагт байгаа Хүннүгиин олдвороос 100 хувь судалсан судалгаа байхгүй. Хүннүгиин талаархи түүх, соёлын дурсгалуудыг ерөнхийд нь тоон хувь болгоод үзвэл, 10 хувьд нь ч хүрээгүй. Бид Хүннүгийнхээ түүхийг бүрэн гаргасан гэж ам бардам хэлэх цаг болоогүй. Манай алдарт судлаач Ц.Доржсүрэн 1960-аад онд “Умард Хүннү” гэж том зо-хиол бичсэн. 1980 онд Г.Сүхбаатар багшийн “Монголчуудын эртний өвөг” бүтээл, 30-аад жилийн дараа З.Батсайханы “Хүннү”гэдэгном бичсэн. Орост С.Руденко, Н.Гумилев, П.Б.Коновалов, Н.Крадин, С.Миняев, С.Данилов, Японд Умехара, Унгарт Борболла гээд маш олон судлаач Хүннүгиин тухай судалсан, одоо ч судалсаар байна. Эдгээр хүний ном дэлхий нийтийн судлаачдын уншиж байгаа гол бүтээл нь болж байна. Харин Хүннүгийн хожмын залгамжлагч нар хэн бэ гэдэг дээр маргаан хийж байгаа судлаачид Монголын энэ их дурсгалыг өөрсдөө үзээгүй байгаа. Бид ч үүнийг дэлхийн нийтэд түгээхэд бага анхаарч байгаа тал бий. Үүнийг нуугаад яахав. Сүүлийн 3-4 жил гадаадын шинжлэх ухааны сэтгүүл дээр судалгааны өгүүлэл хэд хэдийг бичсэн. Түүнээс хойш зарим судлаач улам илүү анхаарч байна. Хятад, Унгарын зарим судлаач эртний Хүннүүгийг Хятадын түүхийн сурвалжаас шүүж, харьцуулан судалж үзээд одоогийн монгол хэлтэй төстэй байгааг хэлж байгаа.

    Жишээ нь, Өвөрмонголын суд­лаач Учралт гэж хүн Хятадын түүхийн сурвалжаас одоогоор 24 уг олоод, туүнийгээ монгол үг байна гэдгийг нотолсон. Мөн Унгарын Бела Кун гэж эмэгтэйн бидэнд ирүүлсэн захидлаар “манай Унгарт 200 гаруй үг байна. Энэ бол славяни хэлний үгбиш. Унгарын мажархэлний үг бас биш. Латин үг ч биш байна. Явсаар монгол хэлтэй адил байна. Унгарын Транс-лавяни мужийн ард түмэн хэлэхдээ, “Хүннүгийн үг гэж хэлдэг” гэсэн. Энэ мэт зарим орны судлаач Хүннүгийн хож­мын үеийг монголчууд гэдгийг бага багаар зөвшөөрч эхэлж байгаа юм. Гэхдээ дэлхийн нийт хүлээн зөвшөөрөхөд маш их баримт хэрэгтэй. Түүх, архео­логийн, угсаатны, хәл шинжлэлийн олон баримт байх хэрэг­тэй. Сүүлийн үед байгалийн шинжлэх ухааны судалгаагаар буюу ДНК-гийн шинжилгээгээр нотолгоо гаргах боломжтой болж байна. Хүннүгийн эртний булшнаас олдсон яс, зөөлөн эдээс авсан шинжилгээг мон­голчуудын ДНК-тай харьцуулж хэдэн хувьтай давхцаж байгааг үзәж болно. Энэ мэт олон шинжлэх ухааны уулзвар дээр нотолсон баримт гаргаж тавьж байж дэлхий нийтийг үнэмшүүлэх ёстой. Миний хувьд Хүннү бол маргахын аргагүй бидний өвөг дээдэс мөн. Түүх, археологи, оюуны соёлын олон баримт одоогийн монголчуудын ёс заншилтай ижил байгаа учраас баттай хэлж чадна.

    -Хүннүгийн судалгааг бага хийж байгааг таны ярианаас ойлголоо. Одоо ойг нь тэмдэглэнэ гэж байна. Дэл­хий нийтэд энэ түүхийг мэдрүүлэхийн тулд ямар шат дараалалтай ажиллах ёстой гэж судлаач хүний хувьд бодож байна вэ?

    -Дэлхий нийтэд таниулахаас өмнө бид монголчууддаа мэдрүүлж, ухааруулах ёстой. Энэ бидний өвөг дээдэс шүү, энэ бидний түүх шүү гэд­гийг л ойлгуулах ёстой. Суд­лаач нарын хүсдэг хамгийн гол асуудал энэ. Хүүхдийг цэцэрлэгээс нь эхлээд дунд, их, дээд сургуулиудад Монгол Улсын түүх гэдэг хичээлээр яс маханд нь шингэтэл суулгах ёстой. Одоо манайд хэчнээн телевиз ажиллаж байна. Тэднээс үндэсний түүх соёлынхоо талаар нэвтрүүлэг хийж байгаа хэдэн телевиз байна. Дан солонгос кино эсвэл христос шашны юм үзүүлж байна шүу дээ. Тэр дунд ядаж нэг цагт нь Монголынхоо түүх соёлын талаар ярьж байх ёстой байхгүй юү. Эх түүхээ өөрсдөө мэддэг болчихоод дараа нь бид ийм түүхтэй ард түмэн гэж дэлхий дахинд ярих ёстой. Энэ бол хоёр дахь шатны ажил. Дунд сургуульд түүхийн хичээлийн цагийг хассныг би ерөөсөө ойлгохгүй байгаа юм. Одоо их, дээд сургуульд элсч байгаа хүүхдүүдэд бид Монголын түүхийг анхан шатнаас нь зааж байна. Өдгөө манай улсад нэг сумын ой, нэг байгууллагын, эгээтэй л нэг айлын ойгтэмдэглэхгүй байна шүү дээ. Гэтэл төр, улсынхаа түүхэн ойг мэдэхгүй сууж байна. Чингис хаан Их Монгол Улс байгуулсны ойг хийсэн шигээ Хүннүгийн төр улсын туүхэн ойг улс даяар өргән хийх ёстой. Тэгвэл манай улсын түүх урагшилна. Хүмүүс мэдэрнэ. Их Монгол Улсын, “Монголын нууц товчоо”-г бүтээсний түүхэн ойг хийхэд монголчууд нэг хэсэг түүхээ мэдэж, омогшлоо шүү дээ.

    -Чингис хаан гэж ямар хүн байсныг мэдэхгүй ч түүний хөрөг, хөшөө олон байдаг. Түүн шиг Модун Шаньюйг дүрсэлсэн эх сурвалж байдаг юм уу?

    – Модун Шаньюйгийн дүр төрхийг гаргаж ирэхэд хэцүү л дээ. Ганц маргашгүй үнэн юм хийж болно. Хэн ч харсан сайхан монгол эр байна гэхээр хүн сонгоод, тэр хүний дүрээр хөшөө хийж яагаад болохгүй гэж. Хүннү гүрнийг хамгийн хүчирхэг болгосон нь Модун хаан. Евроази гэдэг их хээр талын хоёр хязгаарт байгаа өрнө, дорнын хоёр соёлыг Торганы зам гэдэг худалдааны замаар холбосон хүн бол яах аргагүй Модун Шаньюй. Яагаад энэ түүхийг ярьж байна вэ гэхээр тэрээр багадаа Юэчжи улсад барьцаалагдсан. Тэр улс Евроазийн төв зам дээр байсан. Яавал хүчирхэг болж, хөг жиж цэцэглэж болохыг Модун тэр үед харсан. Нутагтаа эргэж ирээд, өөрийн эцэг Түмэн Шаньюйг харван алж, хаан ширээнд суусан гэсэн мэдээ бий. Тэгж бодохоор их харгис хүн шиг санагдаж болно. Гэхдээ Түмэн Шаньюйгийн хулчгар, сулдорой байдал нь төр улсад халтай байсан учраас хүү нь эцгээ егүүтгэж, улсаа аварсан гэж би боддог. Ингэснээр Хүннү гэдэг хүчирхэг гүрнийг бий болгосон. Ер нь аль ч улс, түүхэнд үлдсэн сайн, муу төрийн зүтгэлтнээ хараадаггүй. Манайх л өнгөрсөн түү­хээ хараадаг. Герман улс Гитлерээ хүн төрөлхтөнд гай тарьсан гэж ярьдаг боловч, харааж байгааг нь лав сонсоогүй.

    -Манайхан, ялангуяа залуус Чингисийн үеэс манай түүх эхэлж байгаа мэт ойлгодог. Тэгвэл Чингисээс, Модунаас урагш Монголын түүхийг хэр судалсан байдаг юм бэ?

    -Хүннү гэдэг төр улс, гэнэт цэцэг шиг дэлгэрээд гарч ирээгүй. Олон том овог аймгийн үндэс суурь дээр Хүннү гэдэг ард түмэн бий болсон. Тэгэхээр бид түүхийг тасралтгүй хүргэдэг сувагтай болохгүй бол таны хэлдэг шиг Чингис хааны байгуулсан төрөөс манай түүх эхэлдэг юм шиг ойлгох юм бол түүхийн том алдаа болно. Ийм алдаа их гараад байна. Энэ алдаа санаатай юм уу, санамсаргүй юу гэдгийг хэлэхэд хэцүү. Дээр хэлсэнчлэн аль ч орон угсаа гарлынхаа түүхийг цаашлуулахын төлөө тэмцдэг. Одоо хятадуудыг хар. Хятад гүрэн 5000 жилийн түүхтэй ард түмэн нь үнэн.

    Гэтэл чулуун зэвсгийн үеэс олдсон эртний хүний ясыг синантроп буюу хятад хүн гэсэн нэр өгч дэлхий даяар шуугиулж байна. Үүгээрээ Хятадын түүх ийм урт шүү гэсэн санааг хэлж байна. Түүн шиг манай оронд чулуун зэвсгийн үеийн олдвор байна уу, байна. 1940-2000 онд үүнийг манай судлаачид маш сайн судалж байсан. Академич Д.Дорж багш бурхан болсноос хойш энэ судалгааг авч яваа нэр нөлөө бүхий том судлаач алга. Монгол нутгаас эртний хүн олдоно. Олтлоо хайгуул хийж чадахгүй байна. Харин хүрэл зэвсгийн үеийн овог аймгуудын үлдээсэн соёлын тархалтын судапгаа бидэнд бий. Энэ олон овог аймгийн суурин дээр Хүннү улс төр улсаа байгуулсан. Түүний дараа Сяньби, Жужан, Түрэг, Их Монгол Улс ирж байгаа юм. Сяньбигийн түүхийг өнөө хүртэл Г.Сүхбаатар багшаас өөр хүн судлаагүй байна. Түрэгийн түү­хийг ч Н.Сэр-Оджав, Д.Баяр, Ц.Баттулга нараас өөр судалсан хүн байхгүй. Археологийн дурсгал нь манай улсад хангалттай байхад шүү дээ. Энэ олон түүхэн үйл явцуудаа нэгтгээд, тасралтгүй нийтэд хүргэхдээ муу анхаарч байгаа нь бидний аюул болоод байна. Их Монгол Улс байгуулагдаад, дараа нь Эзэнт гүрэн болсон. Эзэнт гүрэн задраад хэд хэдэн жижиг улс болсон. Жишээ нь, Цагаадайн улс одоогййн Туркмен, Узбекийн улсууд байна. Алтан ордны улсууд одоогййн ОХУ-ын нутагт байна. Хүлүгэгийн улс Ирак Перс гээд байна. Тэр улсууд өөрсдийнхөө түүхийг Монголтой салшгүй холбоотойгоор бичиж байна. Ийм агуу түүх үлдээчихээд бид чимээгүй суугаад байж болохгүй шүү дээ. Монголчууд 800 жилийнхээ ойг тэмдэглэсэн. Гэхдээ Монгол дотроо л шуугиад байсан болохоос биш нөгөө агуу их Алтан ордны, Хүлүгэ­гийн, Цагаадайн, Юань улсын тухай хэн ч дэлгэрүүлж яриагүй шүү дээ. Юунаас нь айсан юм бүү мэд. Монголын байлдан дагууллыг харгис хэрцгий дайн байсан гэж нэг хэсэг бичсэн. Харин Монголын эзэнт гүрний харъяанд орж байсан улсууд одоо “Бид Монголын хүчинд нэгдсэн” гэж үзэж байна. Жишээ нь, Оросын түүхчид, “Тархай бутархай байсан олон жижиг вант улсыг Алтан ордны улсын хүчинд нэгтгэж, Орос улс хүчирхэг болсон” гэж. Иран, Персийн тэр хөгжил цэцэглэлтийг Монголын эзэнт гүрэн улам дэлгэрүүлсэн гэж хүлээн зөвшөөрч байна шүү дээ. Энэ бол бидний бахархал болохоос биш бусдын түүх, соёлыг булаах гэсэн зүйл огт биш.


    -Судалгаа олигтой хийгдэхгүй, хийсэн нь олонд хүрэхгүй байгаа нь нөгөө л төрийн бодлого байхгүйтэй холбоотой байх даа?

    -Хүннүгийн түүхийг судлах, сурталчлах гэдэг зүйл бас л мөнгө санхүүтэй холбоотой болоод байна. Өнөөдөр манай улс шинжлэх ухааны салбарт хэдэн төгрөг зарцуулдгийг би үнэндээ мэдэхгүй. Түүхийн шинжлэх ухаанд лав бага мөнгө зарцуулж байгаа гэж би боддог юм. Би Хүннүгийн түүхийг судлах гээд сүүлийн таван жил төсөл бичиж өгсөн. Батлагдаагүй. Аль шатандаа очиж хасагддаг юм, мэдэхгүй. Миний ажиллаж байгаа “Гол мод-2″-ын судалгааны зардлыг сүүлийн 10-аад жил Улаанбаатар Их сургуулиас гаргаж байгаа. Үүний хүчинд судалгааны ажил явж байна. “Гол мод-2″ дахь Хүннүгийн хаадын булшийг би найман жил цэвэрлэж байна. Дагуул 30 булшны сүүлийнхийг энэ жил малтаж дууссан. Үүнийг түгээн дэлгэрүүлж, монгол түмний хүртээл болгох зайлшгүй шаардлага бий. Төрийн нэгдсэн бодлого үүнд хэрэгтэй байна. Судлаачдад түүхээ судал, судалгааны үр дүнгээ дэлгэрүүл гэж мөнгө өгдөг, эргээд хариуцлага тооцдог болчих хэрэгтэй байна. Түүнээс биш зүгээр сонирхсон хэдэн хүн түүх бичээд олныг хамарч чадахгүй.

    -Хүннүгийн түүхийг судалдаг гадаад, дотоодын олон судлаач байдаг юм байна. Хоорондын уялдаа холбоо хэр байдаг юм бэ. Мөнгө санхуүгээс гадна харилцан туршлага судалгаанд багагүй нөлөөтэй байх?

    -Манайд өдгөө түүх, археологийн судалгаа хийдэг 20 гаруй гадаадын хамтарсан экспедици ажиллаж байна. Энэ олон судалгааны ангиуд яг үнэн­дээ судалгааны ажлын үр дүнгээ нэгт­гэж чадахгүй байгаа. Энэ бол бидний буруу. Нэгзорилго чиглэлд хийж бай­гаа судалгааны ажлыг ашиглахгүй байгаа нь том алдаа. Нөгөө нэг алдаа нь хамтарч ажиллаж байгаа гаднын судлаачид судалгааны зардлаа олж ирдэг. Тиймээс “мөнгөө төлсөн хүн хөгжим захиална” гэдэг шиг өөр өөрс-дийнхөө байр сууриас судалгааны үр дүнгтайлбарладаг. Энэ бол хамгийн аюултай. Жишээ нь, хоёр жилийн өмнө Монгол нутагт Оросын судлаа­чид монголчуудтай хамтран Хүннү­гийн булш бүхий Ноён уулд хорьду-гаар булшийг малтсан. Тэндээс гарсан эмэгтэй хүний яс, эд өлгийн зүйлсийг харьцуулан судалж үзээд “Хүннү нар Туркистан гаралтай нь нотлогдлоо” гэсэн өгүүүлэл нийтэлсэн байгаа юм. Үүгээрээ монголчуудын угсаа гарлыг шинжләх ухааны аргаар үгүй хийж байгаа хэлбэр. Судалгаанд мон­гол судлаач оролцсон. Төр улсаа төлөөлсөн тэр хүн юу хийсэн юм бэ. Тэр булшнаас гарсан эмэгтэй Туркис­тан хүн байж болно. Хүннүгийн хаад дэлхийн аль ч өнцгөөс эхнэр авсан байхыг үгүйсгэхгүй. Зөвхөн тэр эмэгтэйгээр Хүннүгийн угсаа гарлыг тодорхойлно гэдэг бол шинжләх ухааны аргазүйн хувьд буруу. Ингэж ямар нэг аргаар Хүннүг монгол биш гэж нотлохыг хичээх судлаач нар олон бий. Үүнийг монгол судлаач нар өөрсдөө залруулах ёстой.

    -Сонирхож асуухад, хаанахын судлаачид байв даа, Монголоос нэг булш олсноо сүр дуулиантай зарлаж байгаа баримтат киног сая-хан үзсэн. Жишээ нь тэр таны ярьсанчлан манай түүхийг өөрсдийнх болгон тайлбарласан нэг жишээ юү?

    -Тэр чинь Герман, Орос, Мон­голын хамтарсан археологийн судал­гаа байсан юм. Бас л өөрсдийнхөөрөө тайлбарласан. Тэнд бас л монгол суд­лаач орсон. Би өмнө нь нэг удаа Францын экспедицийнхэнтэй ажилласан. Баримтат кино хийж байхдаа надаар Хүннүгийн түүхийг яриулж, судал­гааны ажлаа хамтран хийж, хоёр жилийн турш авсан киногоо монтажлаад, францын эрдэмтэд хийсэн болгоод гаргаж байгаа байхгүй юү. Тэгэхийг нь мэдсэн бол би гэрээ хийх ёстой байж л дээ. Тэгжчадаагүй миний хохь болсон. Ийм зүйл олон давтуулахгүйн тулд судалгааны ажлыг төрөөс санхүүжүүлэх ёстой. Дээр хэлсэн 20 гаруй хамтарсан экспедцийн судалгааны мөнгө бүгд цаанаасаа санхүүжилттэй байгаа. Ийм ядарсан улс байж болохгүй шүү дээ. Хамтарч ажиллаж болно. Ядаж 50:50 хувийн хөрөнгө оруулалттай байх ёстой.

    -Хүннүг таниулах ажлыг дотроосоо эхэлж хийх ёстой гэж та хэлсэн. Үүний тулд зөвхөн дунд сургуулийн хичээлийн цагийг нэмэхээс илүү баримтат кино шиг хэвлэл мэдээллээр дамжуулж нөлөөлөх ёстой юм шиг?

    -Есүсийн талаар хүүхэлдэйн киног хар. Хүүхдүүд салахгүй үзэж байна шүү дээ. Багаасаа ийм зүйл үзсэн хүүхэд Есүст итгэхгүй яах юм. Түүн шиг өнөөдөр Хүннү, Сяньбигийн тухай баримтат, хүүхэлдэйн гээд залууст хүрэх ямар хэлбэр байна, тэр болгоноор хийх ёстой байхгүй юү. Гадаадынхны хийсэн түүхэн, уран сайхны киног түүх гуйвуулсан гэж маргаж байна. Тиим маргаан гарч л байг. Гагцхүү энэ чинь Монголын түүх шүү гэдгийг харуулж байх ёстой. гадна өдөржин шөнөжин яриад бардаггүй монголчуудын тэр их агуу үлгэр домгийг одоо яагаад ярихаа больчихоо вэ. Одоо гаднаас дайсан орж ирээд, Монгол Улсыг эзэлнэ гэж хэзээ ч байхгүй. Харин оюуны соёлын хүчээр өөрийнх нь соёлыг устгаад “түрэмгийлэх” боломж бол бий.

    -”Монголын нууц товчоо” шиг Модун хааны үеийг утга зохиолын хэлбэрээр ном болгон гаргах бо­ломж байдаг уу. Залуу үеийнхэнд Чингис хаанаар бахархах гол эх сурвалж тэр л болж байна шүү дээ?

    -Бидний үед Хүннүгийн тухай баримт: ном зохиол хадаглагдаж үлдсэнгүй л дээ. Хүннүгийн түүхийн талаар Хятадын эх сурвалжид бичсэн байгаа юм. “Хүннү нарын бичиг нь шувууны хөл шиг. Чулуу, модон дээр сараачиж бичдэг байсан гэж бичсэн байгаа юм. Би Булганы Эгийн голын ойролцоогоос бичгийн чулуун янтай хоёрыг олсон. Энэ мэт түүхэн баримт байна. Мэдээж төр улс юм чинь бичиг соёлтой, ном судартай байсан байж таарна. Харамсалтай нь бидний гарт алга. Гэхдээ алга байна гэдэг огт байхгүй гэсэн үг биш. Монголын нутагт байгаа энэ олон булшнаас ком зохиол, бичиг соёлын түүхэн сурвалж гарахыг үгүйсгәхгүй.

    -Баримтат кино гэснээс Модун Шаньюйгийн талаар кино хийх гэж байгаа гэсэн. Киноны багийнхан судлаач нартай зөвлөлдөж байгаа нь суурь судалгаа сайтай кино болж байгаа юм болов уу гэж санагдаж байна?

    -Киноны багийнхантай уулзсан. Тэр залуусын санаа, зорилгод би их баярлаж байгаа. Уран сайхны киногоор дамжуулж, Хүннү болон Модун хааныг гаргаж ирж байгаа нь маш зөв. Энэ кино гарчихвал монголчуудын сэтгэлд бид ийм агуу түүхтэй ард түмэн байна гэж ойлгоход дөхөм болно. Тэд надаас тухайн үеийн эд өлгийн зүйл, ахуй ямар байсан талаар асуусан. Би өөрийн мэдэж байгаа зүйлээ харамгүй хэлж өгье. Үүний өмнө “Үхэж үл болно” гэж Чингис хааны тухай нэг кино гарсан шүү дээ. Тэр кино яагаад олны сэтгэлд хүрээгүй вэ гэхээр тэнд монгол ахуй, ёс заншил бага харагдаж байгаа байхгүй юү. “Цогт тайж” гэж кино байна. Тэр кинонд түүх гуйвуулсан зүйл их бий. Гэхдээ монгол ахуй нь байгаа учраас монголчуудын өнөөг хүртэл үзэх дуртай кино хэвээр байгаа юм. Тиймээс Модун Шаньюйгийн тухай энэ кинонд тухайн үеийн ахуйг оруулахдаа монгол угсаатныхаа ёс заншилд тулгуурлахад буруутгах юм огт байхгүй. Үүнд анхаарч судлаач нараас зөвлөгөө авч байгаад баярлаж байна. Тэр уран бүтээл маш хурдан гараасай л гэж бодож байна.


    Үндэсний шуудан 2010.06.21 N146 /860/

  • Яаж нэг цагийг өөртөө өдөр болгон гаргах вэ? Гаргасан цагаа юунд зарцуулах вэ?

    Би урьд нь дасгал хийх юмсан, бясалгал хийх юмсан, ийм ч юм, тийм ч юм хийх юмсан гэж их боддог байсан боловч огт хийдэггүй байсан. Яагаад гэвэл надад цаг зав байдаггүй байсан.

    “Цаг завыг хүчээр гаргахгүй юм бол хэзээ ч гарч ирэхгүй.” –“Амжилтын тарни” ном 179-р хуудас

    Тиймээс би өөртөө өдөр бүр 2 цагийг хүчээр гаргаж сурсан. Энэ хоёрхон цагийг гаргаснаар хийхийг хүссэн зүйлээ хийж, миний амьдрал их өөрчлөгдөж эхэлсэн.

    Тэгэхээр өнөөдрийнхөө бичлэг дээр 2 цаг биш ГАНЦХАН цагийг өөртөө яаж гаргах вэ? Энэ ганц цагт юу хийх вэ? тухай хуваалцахыг хүслээ.

    Энэ ганц цагийг дотор нь:

    Сэтгэл санаагаа тэжээх 10 мин – Бясалгал хийх

    Оюун ухаанаа тэжээх 20 мин – Ном унших

    Бие махбодоо тэжээх 30 мин – Дасгал хийх

    гэж 3 хэсэг болгон хуваана. Би энэ цагийг ихэвчлэн өглөө эрт гаргадаг. Яагаад гэвэл өглөө эрт гаргаснаар тэр өдөртөө эрч хүчтэй байж чаддаг.

    Тиймээс та өглөө босдог цагаасаа нэг цагийн өмнө босч гаргаж болно эсвэл өдрийн турш хэсэгчлэн гаргаж болно. Жишээлбэл: өглөө 10 минут, өдөр 20 минут, орой 30 эсвэл өглөө 30 өдөр 10 орой 20 минут гэх мэт.

    Сэтгэл санаагаа тэжээх 10 мин

    Энэ бол өөртэйгээ холбогдох цаг. Үүнд: бясалгал хийх, амжилтын тарни урих зэрэг орно. Би түрүүчийн долоо хоногт “өөрийгөө хайрлах” бясалгал оруулсан байгаа түүнийг бас хэрэглэж болно. Хэрвээ та бясалгал хийдэг бол түүнийгээ үргэлжлүүлж мөн өөрийн зохиосон амжилтын тарнийг урьж болно.

    Бясалгалыг та хаана ч хийж болно. Нэг өрөөндөө ороод хаалгаа хааж байгаад хийж болно? Эсвэл банны өрөөндөө ороод ч хийж болно.

    Би анх бясалгал хийх цагийг ажлаа тарсны дараа гэртээ орохоосоо өмнө машиндаа, эсвэл өглөө ажилдаа орохоосоо өмнө машиндаа хийчихдэг байсан. Харин өглөө эрт босдог болсноор өглөө эрт хийдэг болсон.

    Ном унших 20 мин

    Өөрийгөө хөгжүүлэх, өөртөө туслах, эрч хүч өгөх ном, нийтлэлийг өдөр болгон уншиж, видео бичлэгүүдийг үзэх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл иймэрхүү ном, нийтлэлийг өдөр бүр уншснаар оюун ухаанаа амжилт өөдөө дасгалжуулж өөрийгөө цэнэглэх болно.

    Надаас их олон хүн “Ука чиний бичлэгүүдийг үзэх үед эрч хүчийг олж авдаг ч гэсэн хэсэг хугацааны дараа яг бахь байдгаараа болчих юм. Энэ юуных вэ?” гэж асуудаг. Тэгэхээр үүний гол шалтгаан бол өдөр болгон эрч хүч оруулсан ном нийтлэл унших хэрэгтэй. Тэгээд үүнийгээ тууштай хийх хэрэгтэй. Ингэж байж л бид өдөр болгон эрч хүчээр цэнэглэгдэнэ. Хэрвээ үүнийгээ зогсоох л юм бол бид эрч хүчээ эргүүлэн алдах болно.

    Дасгал хийх 30 мин

    Энэ 30 минутанд ямар ч дасгал хийж болно. Өөрт тохирсон дасгалыг сонго. Гүйх, алхах, усанд сэлэх, дугуй унах, суниах, жин өргөх, бүжиглэх гэх мэт.

    Сэтгэл санаа, оюун ухаан, бие махбодоо тэжээх нэг цагийг өдрийнхөө цагийн хуваарьт оруулаарай. Учир нь цагийн хуваарьтаа оруулж байж л бид түүнийгээ гүйцэтгэдэг.

    Тэгэхээр энэ маягаар 1 цагийг өөртөө 30 хоногийн турш тасралтгүй гаргаад үз. 30 хоногийн дараа өөртөө дүгнэлт хийж өдрийн аль цагт хэдэн минут юунд зарцуулахад илүү үр дүнтэй болж байна вэ гэдгээ тооцож үзээрэй. Өөрөөр хэлбэл 10, 20, 30 минутаа өглөө нэг дор зарцуулах нь дээр байна уу? Эсвэл орой гаргах нь дээр байна уу? Эсвэл өдрийн турш 3 хэсэг болгон хэсэгчлэн гаргах нь дээр байна уу гэх зэргийг дүгнэж цэгнээрэй.

    ХҮС. ХИЙ. ХҮР.

    ТАНЫ АМЖИЛТЫН ТӨЛӨӨ

    ©Ука Төмөр