“Мөнх ногоон амьдрал” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Х.Алтанцацралттай ярилцлаа. “Ухдаг бус ургадаг уурхайгаа хөгжүүлье” гэсэн уриатайгаар ажилладаг түүнтэй монгол хүн бүрийн бардамнах дуртай өргөн уудам газар шороо, нутаг усныхаа талаар хөөрөлдсөн юм.
-Сүүлийн жилүүдэд ногоон хөгжлийн тогтвортой бодлого гэж их ярьдаг болж. Манай оронд хамгийн их ярих ёстой зүйл юм шиг…?
-Бид нэг гараг дээр амьдарч байна. Хүн гэдэг амьтан үүссэн цагаасаа л байгаль руугаа дайрч эхэлсэн. Хүй нэгдлийн үеэс хооллож, ундлахдаа чулуу мод хэрэглэнэ. Ургамал навчийг тасдаад л идчихнэ. 21 дүгээр зуунд тэр инстиктээрээ газрын гүн дэх алтыг авч байна. Байгальтайгаа зүй бусаар харьцсанаас газар хөдлөлт, цунами, түймэр гээд байгалийн тэнцвэрт байдлыг алдагдуулсан гэнэтийн аюул болж байна. Байгаль өөрөө хуультай. Тэрийг нь хэн, хэзээ ч өөрчилж чадахгүй.
Цаашид энэ гараг дээр хэр удаан жилийн амьдрал үлдсэнийг хэн ч таамаглах аргагүй. Цэвэр усны нөөцгүй болж байна. Азоны давхарга цоорч буйг дэлхий нийтээрээ яриад Ногоон хөгжлийн тогтвортой бодлого боловсруулан мөрдөж байна. Гэтэл бидний өвөг дээдсийн байгалиа хамгаалах үзэл саяхныг хүртэл мөрдөгдсөөр ирсэн. Байгальтай зохицон амьдрах чинь л ногоон хөгжлийн тогтвортой бодлого шүү дээ.
-Гэхдээ л шинэчлэлийн Засгийн газар байгуулагдаж, ногоон хөгжлийг хариуцсан яамтай боллоо. Энэ дэвшил биш гэж үү?
-Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам байгуулна гэж яриад л шууд Ойн газар, Усны газрыг татан буулгасан. Усгүй, ойгүй ямар ногоон хөгжил байх билээ. Одоо ойг яамны ганцхан мэргэжилтэн хариуцдаг. Тэр хүн ганцаараа бүхэл бүтэн ойн асуудлыг хариуцаж дийлэхгүй л байхгүй юу. Байгаль орчноо аврах, нөхөн сэргээх гэдэг нь нэг яам гарч ирээд хийчихдэг ажил биш. Байгалиа хамгаалах, ногоон хөгжлийн бодлого мэтийн зүйл яриад, батлаад ч нэмэргүй. Байгалийг хэн хамгаалдаг вэ гэхээр иргэд. Амьдарч байгаа газрыг нь иргэнд эзэмшүүлэх ёстой. Өмнөговийн Гашуун сухайтын боомтын эргэн тойронд өдөрт хэдэн машин явдгийг нутгийн иргэд мэднэ. Тийм учраас тэр хүмүүс нутагтаа байгаа ургамалан бүрхэвч, онгон дагшин байгалийг хамгаалах боломжтой. Газар дээр нь очиж үзэхэд нэг км хэрийн өргөнтэй газар сүйтгэгдсэн байна лээ. Зээр, гөрөөс байтугай айлууд нь ч дайжчихаар тэр хэсэг газар эзэнгүйдэн, хараа хяналтгүй болчиж байгаа юм.
-Угаасаа хаа сайгүй л талхлагдсан газар. Иргэд нь дуугараад ч нэмэргүй болсон газар зөндөө л байгаа. Одоо яах ёстой юм бэ?
-Бидний үе өнгөрлөө гэхэд үр хүүхдүүд маань үлдэнэ. Заавал тэр нефтийг өөрсдөө боловсруулж чадахгүй байж “Дачин тамсаг” компаниар хоногийн 24 цагийн турш зөөлгөх хэрэгтэй ч юм уу.
-Зөөх хэрэггүй гэж байгаа ч бас нөгөө талаар тэрийгээ зарж, мөнгө олох ёстой гэсэн бодолтой хүмүүс байна?
-Иргэддээ эх орны хишиг гэж 70 мянган төгрөг тарааж байхын оронд нефть боловсруулах үйлдвэр барих боломж байсан уу гэвэл тийм. Баялаг сэргээгддэг, сэргээгддэггүй гэж хоёр янз шүү дээ. Тэр нүхэнд байгаа нефтийг соруулаад авчих юм бол дахиж хэзээ ч сэргээгдэхгүй. Сэргээгддэг баялаг гэдэг бол өсч, үрждэг амьд организм. Магадгүй тэр “Оюу толгой”-н тэр их алт, зэсний нөөц энэ гарагийн араг яс байж магадгүй шүү дээ. Хэрэв хүний гарны доторхи ясыг сугалаад авчихвал юу үлдэх билээ. Газрын гүнээс маш их хэмжээний юмыг нь авлаа. Тэр хоосон орон зай нөхөгдөхгүй. Хэзээ нурах вэ гэдэг нь л асуудал.
-Нэгэнт шийдсэн бол тэр алт, зэсээ аваг л дээ. Тийм их нөөц байгааг олж мэдсэн хүмүүс ажлаа зогсооно гэж байхгүй. Тэгэхээр та бидний хамгийн гол бодох ёстой зүйл бол нөхөн сэргээлт юм биш үү?
-Манайхан сүйдэлсэн газар дээрээ биологийн нөхөн сэргээлт хийнэ гэж яриад байна. Тэр бол агуу юм. Нэг хэсэг газрыг эвдчихлээ. Тэр хөрсөнд хэдэн төрлийн шавьж байсан, тэр нь хэзээ эргэж төлжих вэ гэхээр нэг см ялзмагтай хөрс энэ гариг дээр бий болохдоо 700 жилийн хугацаанд бүрэлддэг. 20 см-ийг хөндчихвөл тэр 1400 жилд нөхөгдөнө гэсэн үг. Бид 21 дүгээр зуунд байна. Гэтэл зуунаар биш мянганаар хэмжигдэж байна шүү дээ. Тэгэхээр энэ утгагүй ойлголт байгаа биз. Зүгээр байсан юмыг эвдчихээд тийм урт хугацаанд эргээд хэвэнд нь оруулна гэхээр. Гэтэл дээгүүр нисч байсан шувуу нисэх ёстой. Гол байсан бол тэрийг нь урсгах ёстой гэдгээ биологийн нөхөн сэргээлт ойлгочихсон хүн их байна. Харин техникийн нөхөн сэргээлт байж болно.
-Толгойтой бүхэн албан тушаал хөөцөлдөх энэ цагт юунаас, яаж ашиг олох вэ гэж хүн бүр боддог болсон. Байгалийн нөхөн сэргээлт ч гэсэн мөнгө завших боломж шүү дээ. Байгаль өөрөө хүний хийсэн юмыг муу байна гээд хэлж чадахгүй болохоор харин ч мөнгө шамшигдуулах цэвэрхэн арга…?
-Байгаль өөрөө хуультай гэж хэлсэн шүү дээ. Янз бүрээр өсч, үрждэг. Жишээ нь, алимны мод гэхэд салхиар үрээ цацдаг. Үр нь олон янз. Зарим нь далавчтай ч байдаг. Өргөстэй үрнүүд малын үсэнд наалдаж яваад уулын цаана унах жишээтэй. Ингэж нүүж явдаг. Ургамалд ч гэсэн дэлхийг эзлэх хүсэл байдаг. Хүмүүс газраа булаацалдан төмөр тороор хилээ тогтоосон бол одоо баялгийн төлөө дайн эхэлсэн. Хоёр том гүрний хооронд байгаа Монгол шиг жижиг орон ийм баян гээд хамаг нөөцөө задлах хэрэг байна уу, үгүй юү. Монгол гэдэг чинь нэг айл л гэсэн үг. Гэтэл аав нь тунгаан бодохгүй “За яахав, Доржийнх хоёр үхэр авна гэсэн. Өгчихөөрэй” гээд дараа өвөл яахаа бодохгүй байж болохгүй. Өмнө нь “Манай голын Дэнзэнгийн шар толгой бол үнэхээр ухаантай, сийрэг шүү дээ” гээд ярьдаг байсан. Гэтэл өдгөө нам, лам хоёр л их ярьдаг болж. Хүмүүс хорооны тодорхойлолт авах гээд очихоор аль намд санал өгсөн гэдгийг нь хараад баахан юм хөөцөлдөөд ир гээд явуулчихдаг. Нөгөөх нь жаахан гүйж байгаад бүтэхээ болихоор лам руу очдог. Лам нь “гадаадаар” баахан юм уншиж байснаа “Таны суудал өнцөгтсөн байна. Тийм ном уншуул, хэдэн төгрөг” гэнэ. Тэгэхээр нь тэрийг нь хийлгээд сайжрахгүй буцаад ирэхээр “Өө, мөрөө гаргаагүй байна. Тэрбишийн зурхайгаар гаргасан бол тэр чинь худлаа” гээд дахиад л баахан засал хийнэ. Дахиад ажил нь бүтэхгүй бол “Мэнгэ нь голлочихож” гэнэ. Ингээд бүр бүтэхгүй бол нөгөө хүн бөөгөөр явна. Баахан мөнгө төгрөгөө гарздаад нэмэргүй. Тэгэхээр нөгөө бөө нь “Өө, чи тэнгэрийн даллагатай хүн байна” гэнэ. Тэгээд байраа барьцаанд тавиад бөө болно гээд явчихдаг. Ингээд толгойгүй юм шиг нам, лам хоёроор амьдралаа шийдүүлэхээр болохгүй байгаа юм.
-Хот тохижуулах ажлаас нэлээдгүй мөнгө төгрөг цааш нь хийж болдог талаар сонсч байсан. Танд энэ талаар мэдсэн зүйл байна уу?
-Нийтийн эзэмшлийн талбай гээд нэгнийхээ хийсэн юмыг нэг нь талхалж хаяад байна гээд ногоон байгууламжийн компаниудад хуваан хариуцуулахаар болсон. Гэтэл надаасаа мэдлэг муутай нөхөр даргаар суучихаад биднийгээ чангалаад байх юм. Уг нь Энэбишийн гудамжны тохижилтын ажлыг манайх хариуцдаг юм. Саяхан тохижилт хариуцдаг хүмүүс хурал хийгээд дарга нь тавдугаар сарын 10-наас арваннэгдүгээр сарын 10 хүртэл хариуцсан газраа тохижуулах ёстой. Гэтэл энэ хугацааны услах зардал 63 мянган төгрөг гэв. Тэгснээ ирсэн хүмүүсийг төсвөө гурав хуваагаад 21 мянгаар нь усалгаа хийсэн гэж тайлан бичиж өг, энэ нь баланс барина гээд олон юм ярьж байна. Тэгэхээр нь та нар биднээр ийм юм хийлгэж байгаа нь шүүхэд өгмөөр хэрэг байна гэж хэллээ. Нийслэлийн хот тохижилтын газар нь болохоор төв гудамжуудаа авчихсан, ажилчдынх нь цалин 800 мянга. Гэтэл хувийн хэвшлийнхнээ дэмжихгүй л байгаа байхгүй юү. “Хэрэв ядаж хайс хийхгүй бол энэ жилийн ногооруулах гэж төсөвлөсөн мөнгө чинь намар гэхэд юу ч үгүй болно шүү дээ” гэхэд “Тарь л гэсэн бол тарь. Улаан даавуу тат за юу” гэсэн. Ингэж л татварын мөнгөөр наадаж байгаа юм.
-Хэрэв энэ жил хайс бариад дараа жил зүлэгжүүлчих юм бол нөгөө жил бүрийн төсөвлөх ёстой зардлууд танагдаад ирнэ шүү дээ. Үүнийгээ дагаад нөгөө даргын халаас руу урсах мөнгө ч багасна. Нэг ажлаа жил бүр хийх нь ашиг өгдөг байна л даа?
-Хар шороог гэхэд метр.кубыг нь 4500 төгрөг гэж төсөвтөө баталчихсан байгаа юм. Гадуур нэг ачааны машин нь 70 мянган төгрөг, төсөв хүрэхгүй нь ээ гэхээр “Бичиг хийлгээд ав” гээд сайхан үг хэлнэ. Тэр бичгээр нь Эмээлтийн цаана байдаг Нийслэлийн хот тохижилтийн карьераас шороо авна. Тэндээс наашаа шороогоо 60 гаруй км зөөхөд хэдэн төгрөг төлөх билээ. Бас газар дээр нь нэг метр.куб шороог 13500 төгрөгөөр ачуулна. Тэгээд “Та нар яахаараа ийм үнэтэй ачдаг юм. Төсөвт 4500 гэж байна” гэхээр урдаас эксковатор ажиллуулж байна гэдэг. Тэгээд нөгөө хот тохижилтын компанид нь “Тэр зүлгийг та нар арчлах ёстой. Тийм байж ядаж шороог нь дөхүүлээд өг. Надад өгөх төсвөөсөө 4500 төгрөгөө хасаад шороог нь ойртуулаад өгчих” гэхээр нөгөө хэд нь “Бид яахаараа чиний ажлыг хийдэг юм” гээд маргаан үүснэ. Иймэрхүү байдлаар ажил явахаар төрийн байгууллага нь нийслэлийг ногоон болгоё гэсэн сэтгэл алга л гэж дүгнэх гээд байна.
-Бас Хятадаас хямд мод оруулж ирж байна. Мод анх ургасан хөрсөндөө л ургадаг. Агаар, хөрс нь солигдвол ургадаггүй гэсэн. Энэ ч гэсэн нэг мөнгө олох бизнес болсон гэсэн?
-Хятадаас мод бөөнөөр нь оруулж ирээд зооринд хийхгүй, граж юм уу нэг газар жаахан суулгаж байгаад нэгийг нь 500 төгрөгөөр зардаг. Би гурван жил ургуулсан модоо 1000 төгрөгөөр өгөх гэхээр авдаггүй. Хятадаас нааш ирэх гэж халуун салхинд хатчихсан модыг хот тохижуулахынхан аваад тарьсан болоод мөнгөө авчихдаг. Гадагшаа алт, зэс, нефть, ноолуур гаргаад мөнгө олдог. Гэтэл 20 сая малын бэлчээртэй нутагт 40 сая мал бэлчиж байж махаа экспортлоод мөнгө олж болно биз дээ. Гэтэл тэгэх ямар ч боломжгүй. Нөгөө малнууд нь бүгд “спорт” болчихсон. Өглөө гарч яваад кросс хийн байж нэг жаахан өвс олж идээд буцаад кросс хийдэг. Тэгээд л нөгөө малаа тэжээнэ гээд өвөл өвсөнд хуримтлуулсан хэдийгээ зарцуулна. Үүнийг шийдье гэсэн нэг ч хүн байхгүй. Өнөөдөр нийслэлд шөнө ажилладаг нэг ч үйлдвэр байхгүй. Нүүрс түлж цахилгаан гаргачихаад яагаад шөнө нь ашиглахгүй урсгаад байгаа юм. Хэдэн том шөнийн үйлдвэр байгуулчихаад, гэр хорооллын айлуудыг цахилгаанаас чөлөөл л дөө. Шалыг нь цахилгаанаар халаачих. Тэгэхээр л нөгөө утаа чинь багасаад ирнэ.
-Улаанбаатар маань хэзээ бүрэн ногоорох вэ?
-Би олон орноор явсан. Гэхдээ шарилжиндаа, хогийн ургамалдаа дарагдчихсан манайх шиг хот харж байгаагүй. Ийм байж юун нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжаа 20 метр.кв болгох. Уг нь, зорилт нь зөв. Гэхдээ хийх аргагүй. Яагаад гэвэл, менежмент нь буруу.
-Танай салбарт боловсон хүчин их дутмаг байдаг. Ногоон байгууламжийн мэргэжил эрэлттэй 20 мэргэжилд багтсан байна билээ?
-Шал угаах ч гэсэн технологитой. Мод ургамал тарих талаар мэргэжилтэй боловсон хүчин алга. Бид мэргэшүүлье гээд хоёр давхар байшин барьж, ширээ сандлаа бэлдсэн. Багш нар, дадлагажих газар гээд бүх зүйл нь бэлэн. Гэтэл гурван жил хөөцөлдөөд элсэгчгүй. Охидууд нь бүгд хуульч, санхүүч болчихлоо. Эрүүл эрчүүд нь Солонгос явчихлаа. Бүгд хууль яриад л суугаад байх юм уу. Хэн гудамжийг чинь ногооруулах юм. Би бол ойжуулагч гэдэг мэргэжилтэн бэлтгэмээр байна. Алийн болгон гудамжиндаа улиас, хайлаас тарих юм бэ. Туул голд ургадаг монос гээд цагаан цэцэгтэй модоо гудамжиндаа тарчихъя. Үрэл гээд монгол алимаа таръя. Гүйлс гээд Монгол сакура байна.
-Хүн энэ амьдралдаа гурван зүйлийг заавал хийх ёстой гэдэг. Ном бичих, хүүхэд гаргах, мод тарих. Хамгийн цаг хугацаа бага шаардах нь мод тарих юм болов уу?
-Ерөнхийлөгч хүн бүр нэг, байгууллага таван мод тарь гэж уриалга гаргасан. Гэтэл хүмүүс тарихгүй л байна. 20-100 хүнтэй байгууллага үүднийхээ жаахан газарт таван мод тарьж чадахгүй л байна. Хэрэв үнэхээр завгүй бол намайг цалинжуулаад загнаад суух хэрэгтэй шүү дээ. Би очоод таръя. Тэр мод тариад олсон мөнгөөрөө би дахиад хэдэн зуун мод таримаар байна. Ийм сэтгэлтэй хүмүүст ядаж хандах хэрэгтэй. Манай говийн заг л гэхэд 300 настай. Энэ насандаа 300 настай нэг сая ширхэг мод тарих хүсэл надад байна. Ус хүртэл амьтай гээд батлагдчихаад байхад тэр гуйвуулан хэдэн янзаар бичих түүхийг чинь магадгүй ганцхан мод л үнэнийг нь хэлнэ гэдэгт би итгэдэг.
-Хоёулаа байгаа зүйлийн талаар ярилаа. Өнөөдөр нийгэм хар бараан байгаа ч ирээдүй гэрэлтэй байна гэж итгэх нь л амьдралыг утга учиртай болгодог юм шиг ?
-Ах нь багш хүн л дээ. “Найрамдал” зусланд багшилдаг байсан. Тэгэхэд 21 аймгийн бүх сумдаас хүүхдүүд шалгаруулан авчраад гадаад хүүхдүүдтэй 21 хоног хамт байлгадаг байлаа. Увсын Давст сумаар ирсэн, аймгийнхаа төв рүү ч очиж үзээгүй улаан хацартай жаал шууд хотод ирэхээрээ юм болгоноос цочоод, боловсон ариун цэврийн өрөөнд ч орж үзээгүй л байдаг. Өдөр болгон усанд оруулаад ирэхээр нөгөө хээр салхинд явж байсан хүүхэд цав цагаан танигдахгүй болоод ирнэ.
Тэгээд гадаад хүүхдүүдийн дунд тэмцээн зохиохоор бүгдэд нь түрүүлээд, гадаад дууг долоон хоногийн дотор сурчихсан гитартай дуулаад л явж байдаг байсан. Нөгөө гадаадаас ирсэн охидууд 21 хоноод явах болохоороо манай улаан хацартад дурлачихсан “Би буцахгүй” гээд л уйлда\г. Ингээд харахаар манайхан төрөлхийн авьяас чадвартай. Ах нь ногоон ирээдүйн талаар жаахан шүүмжлэлтэй байдаг ч ирээдүй болсон хойч үедээ итгэдэг.
Эх сурвалж: www.assa.mn
Хөтөч- аялагч
