creativemongolia

Author: admin

  • Ш.Алтанбадралт: Орчин үеийн технологийг үйлдвэрлэлдээ нэвтрүүлсэн компаниудыг Монгол руу татахын тулд Шинжлэх ухааны чөлөөт бүс байгуулах боломжтой

    Өнөөдөр орчин үеийн Дэлхийн шинжлэх ухааны ололт амжилттай мөр зэрэгцэн судалгаа, шинжилгээ хийдэг, Монголд мэдлэгийн эдийн засгийг хөгжүүлэх чадвар, потенциал бүхий монгол залуучууд цөөнгүй болж. Тэдний нэг болох Саудын Арабт Абдулл хааны сургуульд ажиллаж байгаад ирсэн, генийн инженерчлэлээр мэргэшсэн Ш.Алтанбадралттай ярилцсанаа хүргэе.

    Таны хувьд Монголд орчин үеийн шинжлэх ухааны мэдлэг шингэсэн үйлдвэрлэл хөгжүүлэх ямар боломжуудыг харж байна вэ?

    Монголчууд хангалуун амьдрахын тулд эдийн засгийг яаж хөгжүүлэх вэ гэдэг гарцыг дээр, дооргүй хайж байна. Харин орчин үеийн ертөнцөд зарим улс үсрэнгүй хөгжөөд байгаагийн гол учир нь эдийн засгийг шинжлэх ухаантай холбож өгсөн явдал. Монгол улсын хувьд хүний мэдлэг шингэсэн технологийг эдийн засагт хэрхэн нэвтрүүлэх вэ гэдгээ зөв тодорхойлчих юм бол энэ гарц амархан олдоно.

    Бид өөрсдөө бүхнийг эхнээс нь судлаад шинэ технологиуд бий болгоно гэвэл маш их цаг орно. Харин өдий болтол хүн төрөлхтний хуримтлуулсан технологиудыг манайх аваад ашиглавал Монголд маш том орон зай байна. Хөгжингүй орнуудад бий болсон санаанууд нь бүгд үйлдвэрлэлд нэвтэрсэн байдаг учраас шинэ технологи гаргахын тулд нээлт хийх хэрэгтэй болдог. Харин Монголд ямар ч нээлт хийх хэрэггүй, өөрсдийнхөө хэрэгцээнд таарсан технологиудыг эзэмшээд эдийн засгаа хөгжүүлэх боломжтой. Хятадын үсрэнгүй хөгжсөний учир нь ердөө энэ. Гэхдээ хятадууд барууны технологийг бодитоор нь хулгайлж авчраагүй, 1970-аад оноос оюутнуудаа өндөр хөгжилтэй орнуудад улсын зардлаар сургаж эхэлсэн. Ингэхдээ судалгааны бүх чиглэлийг хамруулсан. Эдгээр оюутнууд 1990-иэд оноос эх орондоо сурсан, мэдсэнийхээ үр шимийг гаргаж эхэлсэн. Барууны технологиудыг эзэмшсэн хятад залуучууд ирээд ижил төстэй компаниуд байгуулж эхэлсэн. Ингээд бодохоор 1970-аад оны бодлогын үр дүн 20 дугаар зууны сүүлээр гарч Хятад улсын эдийн засаг дэлхийд хоёрт орсон.

    Монгол улс 2000-аад оноос оюутнуудаа гадаадад олноор сургаж эхэлсэн. Тэр үед гадаад явсан залуучуудын нэг нь би. Хөгжингүй оронд боловсрол эзэмшсэн хүмүүс эх орондоо ирэх хандлагатай байдаг. Миний хувьд Монголдоо мэдлэгийн эдийн засгийг хөгжүүлэхэд бага ч болов хувь нэмэр оруулъя гэсэн бодол өвөрлөж ирсэн.

    Монголд ирээд сар гаруйхан болж байгаа учраас эрх зүйн орчноо дөнгөж судлаад эхэлж байна. Шинжлэх ухаан, эдийн засаг хоёрыг холбох анхны алхмууд хийгдэж байгаа юм байна. Шинжлэх ухааны байгууллагын дэргэд гарааны компани байгуулах гэдэг санаа их зүгээр санагдсан. Мэдлэг шингэсэн үйлдвэрлэл хөгжих эрх зүйн орчин бүрдсэн байна. Гэхдээ хэтэрхий цөөхөн гарааны компани байна. Тэднийг бүх талаар нь дэмжих хэрэгтэй гэж бодож байна.

    Түүнээс гадна гарааны компаний талаар өргөн далайцтай сурталчилгаа дутагдаад байх шиг. Магадгүй энэ талаар мэдээгүй ч үйлдвэрлэлд нэвтрэх санаа боловсруулчихсан судлаачид байгаа ч юм билүү.

    Манай эрдэмтэд төсөлдөө санхүүжилт олох боломжоор маш хомс байдаг. Дэлхийн жишигт шинжлэх ухааны төслийг санхүүжүүлэх тогтолцоо ямар байдаг юм бол?

    Амжилттай үйл ажиллагаа явуулж байгаа, үйлдвэрлэлээ тэлэх сонирхолтой, мөнгөтэй компаниудыг шинжлэх ухааны байгууллагуудтай холбож өгдөг нэг хэсэг байдаг. Тэр холбоосын үүргийг гүйцэтгэдэг бүтэц, механизмыг сайн хөгжүүлэх хэрэгтэй. Шинжлэх ухааны ололтыг соргогоор ашиглаж чадсан компаниуд л тэргүүлэгч байж чаддаг. Эрдэмтдийн төсөлд хөрөнгө оруулах сонирхолтой бизнесменүүд Монголд байгаа гэж би бодож байна. Миний мэдэхээр “Гацуурт” компани газар тариалангийн салбарт хамгийн сүүлийн үеийн технологийг нэвтрүүлчихсэн байх жишээтэй. Бизнесменүүд маш сайн сэтгэдэг. Монголд ийм гарц байна, даанч хэрэгтэй судалгааг нь хийх хүн олдохгүй байна гээд явж байгаа бизнесменүүд байхыг үгүйсгэхгүй. Баргийн судалгааг хийчих чадвартай залуу эрдэмтэд ч цөөнгүй байгаа. Судлаач ч бас өөрөө танай ийм асуудлыг шийдээд өгөх төсөл надад байна гээд санал тавибал хүлээж авах хүмүүс байгаа. Жишээ нь Монголын пивоны том компаниуд гол түүхий эд болдог нэгэн төрлийн арвайг гаднаас авдаг. Тэгвэл Монголд тийм арвайг үржүүлэх санаа гарвал дэмжих хүмүүс байгаа. Зөвхөн эрдэмтэн, бизнесмен хоёрыг холбох холбоос л дутагдаад байна.

    Дараагийн нэг арга нь гадаадаас хөрөнгө оруулж судалгаа хийлгэх. Үүний тулд гадаадын компаниудыг татах өвөрмөц нөхцлийг бий болгох ёстой. Энэ нөхцлийг голдуу “чөлөөт бүс”-ийн зарчмаар шийддэг. Монголд Халх голын чөлөөт бүс, Алтанбулагийн чөлөөт бүс гэж байгаа боловч харамсалтай нь амжилт олохгүй байна.

    Орчин үеийн технологийг үйлдвэрлэлдээ нэвтрүүлсэн гадаадын компаниудыг Монгол руу татахын тулд Шинжлэх ухааны чөлөөт бүс гэдгийг байгуулах боломжтой. Үүний тулд төрөл бүрийн татварын хөнгөлөлт байх хэрэгтэй болно.

    Тэгвэл таны ажиллаж байсан Саудын Арабын элсэн цөлд шинжлэх ухааны мэдлэгийг эдийн засагт яаж нэвтрүүлж байна вэ?

    Би Саудын Арабт Абдул хааны Их сургуульд ажиллаж байсан. Уг сургууль бие даасан шинжлэх ухааны хот байдлаар хөгждөг. Ойрын зорилго нь гадаадын өндөр технологиудыг оруулж ирэх. Хэтийн зорилго нь Дэлхийн технологиудын төв болох. Зарим жил 365 хоног бороо ордоггүй элсийн цөлийн улс ингэж сэтгэж байна. Абдул хааны их сургууль нь дээр миний хэлсэнчлэн Шинжлэх ухааны чөлөөт бүсийн зарчмаар үйл ажиллагаа явуулдаг. Өөрөөр хэлбэл тэнд Саудын Арабын хууль дүрэм үйлчлэхгү, зөвхөн олон улсын дүрмийг дагана. Гадаадаас ирсэн судлаачид тав тухтай амьдрах орчныг нь бүрдүүлээд өгчихсөн. Өндөр хөгжилтэй оронд өгдөг цалингаас 2 дахин илүү цалин өгдөг. Түүнээс гадна тухайн судлаачийн боловсруулж буй төслийг нь санхүүжүүлдэг. Ийм аятайхан нөхцөл зарлачихаар гадаадын судлаачид баг болоод бэлэн төсөлтэйгээ, бэлэн технологитой хүрээд ирдэг. Гэхдээ тэр технологийн лицензийг Саудын Араб эзэмшинэ. Ингэснээр хамгийн сүүлийн үеийн технологиуд Саудын Арабын үйлдвэрлэлд нэвтэрдэг. Нэг том төсөл хийсэн судлаачид дараагийн судалгаагаа хийхэд мөнгөөр хангалттай.

    Энэ сургууль байгуулагдаад зургаахан жил болж байгаа. Дээр нь бид Саудын Араб бол мусульман шашинтай, хорио цээрийн маш хатуу системтэй орон гэдгийг бодох хэрэгтэй. Тиймээс уг сургууль нь гадуураа 3 давхар торон хашаатай, харуул хамгаалалттай. Ямар ч татваргүй учраас гадаадын компаниуд энэ сургуульд дуртай хөрөнгө оруулдаг.

    Ер нь Саудын Араб, Катар, Кувейт, АНЭУ зэрэг Арабын орнууд энэ жишгээр явж байгаа. Эдгээр улс тус бүрдээ эдийн засаг, шинжлэх ухааны чөлөөт бүстэй. Шинжлэх ухааны олон арван жилийн бааз суурьгүй манайх шиг орнуудын хувьд Шинжлэх ухааны чөлөөт бүс байгуулах нь хамгийн зөв арга. Бэлэн болсон мэдлэгийг ашиглах нөхцлийг л бүрдүүлчих хэрэгтэй.

    Монголд ирээд юу хийж байна вэ?

    Их сургуулиудын хотхон байгуулах төсөл дээр ажиллаж байна. Бидний эцсийн зорилго бол Шинжлэх ухааны чөлөөт бүс байгуулах. Их сургуулиудын хотхон байгуулчих юм бол дэргэд нь ийм бүс байгуулах бололцоо бүрдэнэ гэж үзэж байна. Хотхоныг Багануур дүүрэгт байгуулахаар болсон. Монголд шинжлэх ухааны чөлөөт бүс байгуулчихвал оюутнууд дадлага хийх бааз суурь бий болж, гадна, дотны компаниудаас хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ.

    Та Саудын Арабт ямар чиглэлээр ажиллаж байсан бэ?

    Миний үндсэн чиглэл бол ургамал судлал. ХААИС-ыг агрономич мэргэжлээр төгссөн. АНУ-д мастер, докторын зэрэг хамгаалсан. Генийн инженерчлэлийн чиглэлээр мэргэшсэн. Миний судалгаануудын гол зорилго бол хөдөө аж ахуйн салбарт ургамлын гарц, ургалтыг хэрхэн сайжруулж, бүтээгдэхүүний чанар, хэмжээг дээшлүүлэх.

    АНУ-д нэг жил ажилласны дараа манай төслийн баг Саудын Арабт очсон. Манай баг давсанд тэсвэртэй ургамал бий болгох төсөл дээр ажилласан. Газар тариалан өндөр хөгжсөн орнуудад хөрс нь давжсан байдаг. Давсжсан хөрсөнд ургамлын гарц буурдаг. Саудын Арабын хөрс нь угаасаа давсархаг учир манай төслийг сонирхсон юм.

    Үүнээс гадна чихрийн шижин өвчнийг эмчлэх, урьдчилан сэргийлэх талаар судалгаан дээр ажилласан.

    Эх сурвалж: http://vip76.mn/content/34875

  • Зөгийн бал, хэрэглээ, ашиг тус

    Зөгийн балыг сайн, сайн гэж хүмүүс ам дамжин ярьдаг. Мөн чанартаа яг юунд хэрэгтэй, түүний анагаах чадварын талаар тэр бүр мэддэггүй. Иймээс миний бие та бүхэндээ зөгийн балны үндсэн мэдээллийг хүргэе. Зөгийн бал нь зөгий цэцгийн тоосыг хөлөндөө шавж үүрэндээ авчирсны дараа биеэсээ ялгаруулах шүүрэлтэй хольж хийсэн нийлмэл бүтээгдэхүүн юм. Зөгий балыг бүлийн хүнсний хэрэгцээнд зориулан боловсруулж, нөөцөлдөг. Нарийн нийлмэл бүтээгдэхүүн учраас үйлдвэрлэлийн болон гар аргаар хийх боломжгүй. Харин зөгийн аж ахуй эрхэлдэг хүмүүс зөгийн өвөл идэх гэж зунжин нөөцөлсөн балыг хураан авч оронд нь элсэн чихрийн уусмалыг бага хэмжээний балтай хольж өгдөг. Харин өнөөдөр Монголд зарим нэг хүмүүс тэрхүү чихрийн уусмалыг бал хэмээн зарж байгаа нь харамсалтай. Зөгийн бал нь найрлага дэх цэцгийн тоосноос хамаарч өөр өөр өнгөтэй байх боловч цэвэр бал үндсэн хоёр өнгөтэй.

    a. Арапсны хэмээх алтлаг шар өнгөтэй шингэвтэр бал
    b. Гурвалжин будааны хэмээх хар хүрэн (кола шиг) өнгөтэй өтгөн бал. Эдгээрийн аль аль нь жинхэнэ бал гэдэг нь үнэн боловч арапсны бал нь дотроо байгалийн сахарозын бага зэрэг хольцтой байдаг. Энгийн үгээр бол арапсны шингэн шар бал нь дотроо бага хэмжээний элсэн чихэр агуулдаг гэсэн үг. Харин гурвалжин будааны хэмээх хар хүрэн бал нь 100% фруктозын агууламжтай (сахар биш) учир эрүүл мэндэд хамгийн сайн болох нь нотлогдсон билээ. Гадны оронд үйлдвэрлэгдсэн зөгийн бал нь Монгол хүний биед төдийлөн сайн нийцдэггүй учраас эмчилгээний чанараа алддаг юм байна. Зөгийн бал яагаад хүнд хэрэгтэй вэ? Дэлхий дээрх хүнсний бүтээгдэхүүнүүд дотроос хамгийн сайн хадгалалт даадаг нь зөгийн бал юм. 2000 орчим жилийн өмнөх Египетийн пирамидаас олдсон хатсан зөгийн балны үлдэгдэл нь найрлага дахь шингэнээ алдснаас бус анхны шинж чанараа алдаж муудаагүй нь гайхалтай. Муудах гэдэг үзэгдэл бол биет гадны бактерийн нөлөөнд орж задрах үйл явцыг хэлдэг. Харин зөгийн балан дотор энгийн задлагч бактераас эхлээд онц аюултай томуугийн вирус хүртэл үржиж чаддаггүй. Цэцгийн тоос бол цэцгийн үр удам учраас тэр. Тэгвэл байгаль эх үр удмаа гадны халдвараас хамгаалсан төрөлхийн дархлаатай бүтээдэг. Зөгийн баланд хоорондоо ялгаатай сая сая цэцгийн, тэрбум тэрбум тоос нэгдэн нийлсэн байдаг тул энэхүү дархлалын тогтолцоо нь төгс хамгаалалт гэсэн үг. Бактер үржихгүй л бол өвчин гэж байхгүй. Зөгийн балны энэхүү гайхамшигт шинж чанарыг ашиглан 1990-ээд оны үед ДОХ -ын вирусын халдварыг саармагжуулах эм бүтээж байсан нь амжилттай болсон юм.

    Зөгийн бал ямар өвчинд тустай вэ?
    Юун түрүүнд вирусын гаралтай халдвар буюу энгийн ханиад томуу, төрөл бүрийн харшлаас эхлээд элэгний B,C гепатитийн үед ч халдварыг хязгаарлах зориулалтаар хэрэглэнэ. Дараа нь бактерийн гаралтай халдварын үед гадуур хэрэглэнэ. Энэ нь хэрвээ таны нүдэнд идээт үрэвсэл гарах эсвэл арьсан дээр яр шарх гарах, арьс зүсэгдэж шалбарах, эсвэл мэс заслын дараахи хагалгааны шарханд зөгийн балыг түрхэж хэрэглэх нь асар их үр дүнтэй. Учир нь тэр бүх шарх шалбархайд гадны бактер үржих нөхцлийг 100% хязгаарладаг юм. Зөгийн балыг хэрхэн хэрэглэх вэ? Та эдгээр өвчөлийн үед зөгийн балыг хэрэглэнэ. Хэрэглэх заавар нь тун энгийн шүү дээ. Айл бүрт, албан байгууллага бүрт байдаг цэвэр усны машинаас 500мл хэртэй хүйтэн эсвэл бүлээн (халуун биш) усанд дээд зэргийн “оригиналь” зөгийн балнаас цайны жижиг халбагаар хоёр удаа хийж, сайтар хутгахад л хангалттай. Та өдөрт хэдэн ч удаа уусан болно. Хэрэв тогтмол дэглэм барих бол өдөрт гурван удаа хоол идэхийн өмнө хэрэглээрэй.

    Зөгийн балны дагалдах ашиг тус гэж юу вэ?
    Та зөгийн балтай усыг гурван сар хэрэглэхэд дээрхи өвчлөлүүд бүрэн эдгэрэхээс гадна зөгийн балны дагалдах ашиг тус гарах нь дамжиггүй. Зөгийн балтай усыг уух явцад гарах хүний биед ашигтай үр дүнг дагалдах ашиг тус гэнэ. Зөгийн балтай ус нь амаар ороод бөөрөөр шээс болон гадагшлах хүртэлх ашиг тус нь; -шүдний шарлалт алга болж буйлны үрэвслийг анагаана -хэл ам гэмтэх витамины дутагдал алга болно -хэлний угт бактер үржих, амнаас эвгүй үнэр гарахаа болино -улаан хоолой, залгиур хоолой эрүүлжиж амархан хоолой өвдөх, ангина тусах эрсдлээс хамгаална -мухар олгой ургах өвчнийг мартана -цээж гашуун оргих, ходоодны хүчил ихдэх, хеликобактерийн өвчинг ор мөргүй мартана. -ходоодны шархлаа, нарийн гэдэсний халдвараас урьдчилан сэргийлнэ, ялангуяа “нарийнтах” өвчнөөс хамгаална -бүдүүн гэдэс болон шулуун гэдэсний элдэв өвчнөөс сэргийлж, шамбарам зэрэг ужиг өвчнийг эмчилнэ -бөөр түүгээр дамжаад элэгний хэвийн ажиллагааг дэмжинэ -хорт хавдрын эрсдлийг 70% хүртэл бууруулна. Эрдэмтэд олон жилийн судалгаагаараа зөгийн балны дээрхи ашиг тусыг батласан байдаг юм байна. Хэрэв хүн ходоод гэдэсний тогтолцоогоо эрүүлжүүлж чадвал бие бүхэлдээ эрүүлжинэ. Монголчууд өнөөдөр эрүүл мэнддээ хөрөнгө оруулалт их хийдэг болжээ. Бие эрүүл, зовлон зовиургүй байж л амжилтанд хүрч, гэр бүлтэйгээ жаргалтай байж чадна. Энэ нь ч зөв. Харин жинхэнэ бүтээгдэхүүн хуурамч бүтээгдэхүүн хоёрын ялгааг зөв таньж худалдан авалт хийх нь л чухал. Эрүүл биед саруул ухаан оршино.

    Зөгийн балаар хүнс, эрүүл мэнд, гоо сайхны маш олон төрлийн бүтээгдэхүүн хийж болно. Эндээс хараарай http://tentorium.mn/

    Илүү мэдээллийг: Монголын Зөгийчдийн нийгэмлэгээс http://monapi.mn/

  • Монгол Улс хоёр сая бүл зөгий үржүүлж, 22,072 тонн бал гарган авч Улсаа бүрэн хангаад экспортлох боломжтой

    Монгол Улс жилд 30 гаруй тонн зөгийн бал үйлдвэрлэж байгаа нь чамлахаар тоо. Уг нь манай улс эрс тэс уур амьсгалтай ч хоёр сая бүл зөгий үржүүлж, 22072 тонн бал гарган авах боломжтой гэдгийг доктор Х.Отгонбилэг тооцоолсон юм билээ.

    Тухайлбал, зөгийн аж ахуй эрхлэхэд бэлчээрийн нөөц хамгийн ихтэй газар нь Хэн тийн нуруу бөгөөд Дорнодын Халх гол суманд гэхэд 30 мянган бүл зөгий үржүүлж болно гэдгийг тэрбээр тооцоолжээ.

    Гэтэл монголчууд жилд 150 тонн зөгийн бал импортлоход их хэмжээний ам.доллар зарцуулж байна.

    Хоёр жилийн өмнө гаргасан судалгаагаар манай улсын импортоор авч буй зөгийн балны 31 хувь нь ХБНГУ, АНУ-д 15, Пакистанд 12, БНХАУ, Польш улсад тус бүр найман хувь нь ногдож байв.

    Гаалийн ерөнхий газрын статистикаас ХБНГУ-аас зөгийн бал импортлоход хамгийн их мөнгө зарцуулсныг харж болно. Тодруулбал, 2010 онд тус улсаас монголчууд 250.000 гаруй, 2011 онд 110.000 ам.долларын зөгийн бал импортолжээ. Заавал хоёр сая бүл зөгийтэй болно гэж мөрөөдөхөөс өмнө эхний ээлжинд 30 мянган бүл зөгийтэй болчихвол дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангаж чадна гэдгийг Монголын зөгийчдийн нийгэмлэгийн гүйцэтгэх захирал Т.Туяа ярьж байв. Үр дүнд нь жилд зөгийн 240 тонн бал хураан авах боломжтой аж.

    Зөгийн баланд кальци, натрий, магни, иод зэрэг эрдэс бодис бий тул түүнийг зүрх, судасны үйл ажиллагаа, мэдрэлийн болон дархлалын системийг сайжруулж, элэг цөс, дотрын өвчнийг анагаах шидтэй гэдгийг хэрэглэгчид андахгүй болоод буй. Иймээс ч зөгийн балны эрэлт нэмэгдэх нь тодорхой бөгөөд бүтээгдэхүүнээ борлуулах зах зээл хангалттай бий гэнэ.

    Дархан-Уул аймгийн зөгийчин Н.Бээжинхүү “Зөгий үржүүлэх нь ашиг шим ихтэй. Би 10 бүл зөгийнөөс жилд дунджаар 2000 гаруй кг бал авдаг. Захиалга их тул борлуулалтад санаа зовдог гүй” хэмээн ярьж байв.

    1991 онд байгуулсан Монголын зөгийчдийн нийгэмлэгийн мэргэжилтнүүд гадаадын компаниудад Монголын зөгийн балыг амсуулдаг “зуршил”-тай болжээ. Гаднынхан манай зөгийн балд “A” гэсэн дүн тавьдаг бөгөөд худалдан авах сонирхолтой байдаг аж. Гагцхүү жилд хэр хэмжээний бал нийлүүлж чадах вэ гэдэг асуултад манайхан бүдэрчихдэг аж.

    Австри, Япон, Польш, Хонконгийн мэргэжилтнүүд Монголын зөгийн бал нь ховор элементүүдтэй болохыг онцолсон бөгөөд худалдан авах сонирхлоо ч илэрхийлжээ. Тэд тогтмол, их хэмжээгээр нийлүүлэх, зөгийн бал бүтцээ алдахгүй байх ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг юм байна. Харин багаар бодоход, зөгийн 300-500 тонн бал үйлдвэрлэж байж экспортлох тухай гаднынхантай ярих ёстой гэсэн.

    Хэдий зөгийн балаа худалдах боломж бий ч бид Унгарын 300 грамм зөгийн балыг 13.5 ам.доллар, БНХАУ-ынхыг 0.8 центээр авч байна. Бас нэг кг импортын зөгийн балыг 15-30 ам.доллараар авч байгаа гэсэн судалгаа бий.

    Одоогоор манай улсад Дорнод, Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Дорнод, Төв, Хэнтий, Булган, Увс, Ховд зэрэг аймгийн 20 цэгт 3000 орчим бүл зөгий үржүүлж буй. ҮХААЯ-ны Мал аж ахуйн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Н.Ганибалын ярьснаар ихэнх зөгийн аж ахуйнууд өрхийн аж ахуйн хэлбэртэй, ердөө 30-50 бүл зөгийтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж.

    Нөгөөтэйгүүр, зөгийн аж ахуйгаас авч болох 12 төрлийн бүтээгдэхүүн байдгаас манай улс зөгийн бал, цэцгийн тос, лавыг л авч байгаа гэнэ. Ийнхүү өрхийн аж ахуйгаас хэтрэхгүй байгаа нь багагүй бэрхшээл дагуулдаг гэнэ.

    Тухайлбал, зөгийчид хатан зөгийгөө гарган авч чаддаггүй, зөгий нь өвчин тусаж, олноор үхэхэд хандах мэргэшсэн эмч байдаггүй зэрэг хүндрэл учирдаг байна. Иймээс ч Монголын зөгийчдийн нийгэмлэгийнхэн хатан зөгийн судалгаа хийх лабораторитай болохоор төлөвлөсөн юм билээ.

    Мөн мэргэжлийн зөгийчин бэлтгэхээр төлөвлөжээ. Үхсэн зөгийг ч эмчилгээнд ашигладаг болохоор зөгийн аж ахуй нь ашигтай гэдэг нь ойлгомжтой болов уу. Иймээс ч зөгий үржүүлэхийг хүссэн цөөнгүй хүн манайд бий аж.

    Багахан түүх сөхөхөд, Монголд анх 1959 онд Буриадаас 50 бүл зөгий оруулж ирснээр энэ чиглэлийн аж ахуй хөгжжээ. Социализмын үед зөгийн аж ахуйн чиглэлээр боловсон хүчин бэлтгэсэн ч түүнээс хойш төдийлэн анхаараагүй гэж байна.

    Өнөөдрийн байдлаар зөгийнд хатгуулахаас айгаагүй, энэ чиглэлээр ажиллаж байгаа хүмүүс сонирхлоороо л хийж байгаа болохоос дийлэнх нь зөгийнийхөө талаар номын дуу сонсоогүй хүмүүс юм. Тэдэнд зориулсан гарын авлага ч одоогоор алга.

    Ер нь зөгийн аж ахуйг дөрвөн чиглэлээр эрхэлдэг гэнэ. Нэгдүгээрт, зөгийн балнаас олон төрлийн бүтээгдэхүүн (жилий, лав, цэцгийн тоос, сүүнцэр гэх мэт) гарган авах, хоёрдугаарт, зөгий нь ХАА-н таримал, зарим төрлийн хүнсний ногооны ургацыг 30-300 хувь нэмэгдүүлж, жимс, жимсгэний гарцыг үлэмж хэмжээгээр өсгөдөг тул “нисдэг бордоо” болгон ашиглах явдал аж. Гуравдугаарт, зөгийгөө үржүүлж, бүл, эх зөгийгөө бусдад зарах чиглэлээр ажиллаж болдог байна. Дөрөвдүгээрт, байгаль, экологийн нөхцөлийг тогтворжуулах зорилгоор зөгийн аж ахуй эрхэлж болох юм байна.

    Зөгий нь цэцэгт ургамлын 80 гаруй хувьд тоос хүртээдэг болохоор хүрээлэн буй орчиндоо эерэг нөлөө үзүүлдэг байна. Иймээс ч зөгий уствал дөрвөн жилийн дараа дэлхий сөнөнө гэсэн үг гарсан биз.

    Лавыг гэхэд автомашин, төмөр зам, нисэх онгоц, гоо сайхны үйлдвэрлэлд бас эмийн, протезийн үйлдвэрт эмийн капсул хийх хэв авахад ашигладаг гэж байгаа.

    Бас цэцгийн тоос нь өвчин намдаах, үрэвсэл дарах, эд эсийг төлжүүлэх эмийн чухал бүтээгдэхүүн болдог гээд “ид шид”-ийг нь дурдвал дуусахгүй.

    Нэгэнт нөөц нь, зөгийн аж ахуй эрхлэхийг сонирхсон хүн хангалттай тул цэвэр зөгийн балаа брэнд болгож яагаад болохгүй гэж.

    Монгол Улс ирэх онд 17000, 2015 онд 23000, 2016 онд 30000 зөгийн бүлтэй болохоор зорьж буйг холбогдох мэргэжилтнүүд хэлж байна. Зорилгоо биелүүлж чадвал 2014 онд гэхэд 136, 2016 онд зөгийн 240 тонн бал гаргаж авч чадах нь. Говьд хүртэл балт ургамал байна гэдгийг судлаачид тогтоосон учир хүсвэл тэндээс ч зөгийн бал хурааж болно гэсэн.

    Ц.Болормаа “Өнөөдөр сонин”

    Зөгийн балаар хүнс, эрүүл мэнд, гоо сайхны маш олон төрлийн бүтээгдэхүүн хийж болно. Эндээс хараарай http://tentorium.mn/

    Илүү мэдээллийг: Монголын Зөгийчдийн нийгэмлэгээс http://monapi.mn/

  • Зөгийн бал хийх технологи

    Бид ханиад томуу хүрч, өвчин тусах болгондоо антибиотик, эм тарианы оронд уламжлалт эмчилгээний аргуудыг юун түрүүнд туршиж, биенд сайн байгалийн бүтээгдэхүүнүүдийг хэрэглэхийг урьтал болгодог. Тийм бүтээгдэхүүнүүдийн нэг бол яахын аргагүй зөгийн бал билээ. Зөгийн балтай усгүйгээр өглөөг угтдаггүй хүмүүс ч олон байдаг. Тиймээс эрүүл амьдралын салшгүй хэсэг болсон зөгийн балыг дэлгүүрүүдийнлангуун дээрээс төрөл бүрээр нь худалдан авах боломжтой байдаг шүү дээ. Харин энэ амтат шингэнийг дэлгүүрийн лангуу хүртэл ямар замыг туулдагийг нь тэр болгон мэддэггүй. Тэгвэл одоо бүгдээрээ зөгийн бал гаргаж авдаг явцтай танилцацгаая.

    Зөгийнд зориулан бүтээсэн тусгай үүрийг та харж байна.

    Энэхүү үүрэн дотор ажилсаг далавчтангууд борив бохис хийлгүй зүтгэж, цуглуулсан цэцгийн тоосоо бал болгох ажилдаа шамдана.

    Зөгийний үүрэнд зочлохын тулд бидэнд зөгийн аж ахуйн тусгай багаж хэрэгтэй. Таны харж байгаа энэхүү багаж нь утаа гаргадаг юм байна.

    Зөгийний үүрийг онгойлгоод, утаагаар зөгийнүүдийг хөөнө.

    Зөгийнүүдийн балаа хадгалдаг хэсгийн дээд талыг маш нямбай хуулж авна. Учир нь зөгийнүүдийг гэнэд дайрахаас сэргийлж байгаа юм.

    Дараа нь зөгийн балтай хавтангуудыг нямбай гаргаж авна.

    Өд юмуу багсаар зөгийнүүдийг үргээгээд, зөгийн балтай хавтанг авах хэрэгтэй.

    Бусад хавтангуудыг ч гэсэн салгаж авна. Үүний тулд хөшүүрэг хэрэглэж болно.

    Зөгийн балаар дүүрсэн хавтангуудыг л авна, дүүрээгүйг нь үлдээнэ.

    Хавтангуудаа тусгай хайрцагт хийнэ.

    Хавтан бүр 2 кг орчим жинтэй учраас олон бол их хүндэрдэг. Тиймээс тэрэг ашиглан зөөдөг байна.

    За ингээд тусгай өрөөнд оруулж ирээд, зөгийн балыг салгаж авах ажилдаа орно. Зөгийнүүд балаа хамгаалахын тулд тосон хальсаар бүрхдэг.

    Дараа нь халаасан хутгаар зөгийн балнуудын хавтангаас хусаж авна.

    Ингээд хавтанг бүрэн цэвэрлэж дууслаа.

    Хусаж авсан зүйл нь зөгийн бал болон тосон бүрхүүл хоёрын холимог байдаг.Тэрхүү тосон бүрхүүлийг нь жажилж болно. Бохь шиг бөгөөд, биенд маш сайн.

    Цэвэрлэгдсэн хавтанг үлдэгдэл зөгийн балыг шахдаг машинд хийнэ.

    Зөвлөлтийн үеийн нэг ийм хуучин машинд 8 ширхэг хавтан ордог. Энэхүү машин нь механик хэлбэрээр ажилладаг байна.

    Машиныг эргүүлэхэд төвөөс зугтах хүчний нөлөөгөөр зөгийн балнууд хавтангаас салж, машины хананд наалддаг.

    Эцсийн бүтээгдэхүүнд тослог бүрхүүлийн хэсгүүдийг оруулахгүйн тулд зөгийн балыг ахин шүүдэг.

    Шүүсэн балаа арай том саванд хийнэ.

    Ажиллагааны явцад сайн хамгаалалтын хувцас өмсөхгүй бол хөдөлмөрөө хамгаалах зөгийнүүдэд хатгуулах бол юу ч биш. Хоёр удаа хатгуулахад л энэ залуугийн гар тарган хүүхдийнх шиг памбайтлаа хавджээ. Гэхдээ зөгийнд хатгуулах хүртэл биед маш сайн байдаг гэнэлээ.

    Эх сурвалж: http://www.caak.mn/

    Зөгийн балаар хүнс, эрүүл мэнд, гоо сайхны маш олон төрлийн бүтээгдэхүүн хийж болно. Эндээс хараарай http://tentorium.mn/

    Илүү мэдээллийг: Монголын Зөгийчдийн нийгэмлэгээс http://monapi.mn/

  • Сүүлний тосны үнэт чанар бол хүний биед эд эсийнх нь түвшинд хүрч үйлчилдэгт л байгаа юм

    Манай улсын хувьд нөхөн сэргээгдэж байдаг баялаг болох хөдөө аж ахуйн салбараас бий болдог ноос ноолуур, арьс шир, цагаан идээ зэргээс гадна бас нэгэн шинэ технологи нэвтэрсэн нь хонины сүүлийг ашиглан саван үйлдвэрлэх технологи юм.

    –“СҮҮЛЭНХҮҮ”-Г ХОНИНЫ СҮҮЛЭЭС ГАРГАН АВЧ, ГАР АРГААР ҮЙЛДВЭРЛЭДЭГ–

    100 хувь хонины сүүлээс гаргаж авсан энэ саванг “Дэгжих Оюу” ХХК үйлдвэрлэн гаргасаар таван жил болжээ. Орчин үеийн хэрэглэгчдэд зориулан хонины сүүлний эвгүй үнэрийг цэцэгсийн үнэрээр дарж хатуу болон шингэн саван болгон зах зээлд нийлүүлдэг байна. Монголчууд сүүлний тосны ашиг тусыг эртнээс мэддэг байсан хэдий ч хурц үнэрээс нь болж төдийлөн ашигладаггүй байсан бол өнөөдөр энэ асуудал шийдэгдэж байна.

    Хонины сүүл 2011 онд 3000 төгрөг байснаа өссөөр өнөөдөр дунджаар 7000-8000 төгрөг болсон байна. Ингэж худалдаж авсан хонины сүүлнээсээ тосоо гарган авч ашиглана. Үүн дээр үйлдвэрлэлийн явцад гарах бусад зардал, ажилчдын цалин хөлс, татварыг нэмснээр 100 гр энгийн саванг 15.000 төгрөгөөр, бусад хольцтой саванг 17.000 төгрөгөөр борлуулдаг юм байна.

    Сүүлэнхүү саванг ямар нэгэн нүсэр үйлдвэрлэлийн шат дамжлагаар үйлдвэрлэдэггүй, “Дэгжих Оюу” ХХК-ийнхан гар аргаар үйлдвэрлэдэг учраас монгол хүний сэтгэл шингэсэн дотоодын үйлдвэрлэл юм. Саванг сүүлний өөхөөр хийж байгаа учраас хүүхдийн биед илүү ач тустайг бодож сонирхолтой хэлбэр дүрс гарган урлаж байна. Тухайлбал, китти муур, сарнай цэцэг, бамбарууш зэрэг хэлбэр дүрсүүдийг сонгон авсан байх юм.

    –ХОНИНЫ СҮҮЛ ЭСИЙН ТӨВШИНД ХҮРЧ ҮЙЛЧИЛДЭГ–

    Сүүлэнхүү саванг үйлдвэрлэгч “Дэгжих Оюу” ХХК-ийн захирал Ц.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

    –Хонины сүүлийг ашиглан саван бүтээх санааг анх хэрхэн олж байв аа?

    -2008 онд сүүлний тосны эмчилгээний үнэт чанарыг би маш сайн мэдэж авсан. Тийм болохоор хүмүүсийн өдөр тутмын хэрэглээнд энэ сүүлний тосыг хэрхэн оруулж, энэ үнэт чанар дээр хэрхэн тоглож болох вэ гэдгийг бодож байгаад үйлдвэрлэлд оруулахаар шийдсэн юм. 2014 он хүртэл шинжлэх ухааны судалгаа, туршилт хийж, уламжлалт хэрэглээн дээр аль болох суурилж 100% натурал байлгахыг их хичээсэн. Сүүлдээ натурал биш цэвэр органик бүтээгдэхүүн гаргаж чадсан. Одоо бид бүтээгдэхүүнээ байнгын захиалгаар нийлүүлдэг болсон байна. Манай саванг ихэвчлэн уламжлалт эмнэлгүүд, жирэмсэн эхчүүд, гадаадад байгаа монголчууд захиалан авч байгаа.

    –Технологийнхоо нууцаас бага зэрэг хуваалцаж болох уу?

    -Бид хонины сүүлээр хийж байгаа энэ савандаа аль болох химийн элемент бага оруулахыг хичээдэг. Химийн элементүүдийг байгалийн бүтээгдэхүүнээр орлуулж байгаа. Технологоо цэвэр өөрсдөө гаргаж авсан. Органик бүтээгдэхүүн учраас тодорхой сигментэд зориулж бүтээж байгаа гэж ойлгож болно. Учир нь масст зориулж хийх гэсэн боловч бүтээгдэхүүний маань өртөг өндөр тусдаг, үнэ нь ч дагаад өндөр болохоор хүмүүс төдийлөн худалдан авах нь бага.

    –Ойролцоогоо 100 гр саван ямар өртөгөөр бүтдэг юм бэ?

    -Өнөөдөр захуудад хонины сүүл 7000-8000 төгрөгийн үнэтэй байна. Бид сүүлээ худалдаж авсныхаа дараа сүүлний тосоо шахан гаргаж авдаг. Бас цэвэр гар аргаар үйлдвэрлэж байгаа учраас хөдөлмөр их ордог. Гэртээ энэ технологиор сүүлний тос гаргаж авч байгаа хүмүүсийнхийг бодвол үнэр нь анхилам байх жишээтэй. Тэгэхээр энэ анхилам үнэрийг гаргахын тулд бас л ажил болно доо.

    –Нэг удаа саван хийхдээ ойролцоогоор хэр хугацаа шаарддаг вэ?

    -Гаргах хугацааны хувьд 14-21 хоног болж байж бүрэн хатдаг. Энэ дээрээ нэмээд бид нэмэлтээр шилмүүс, жасмин зэрэг ургамлын үнэр оруулахын тулд хугацаа шаарддаг.

    –Сүүлний тосны ашиг тус юундаа байна вэ?

    -Сүүлний тосны үнэт чанар бол хүний биед эд эсийнх нь түвшинд хүрч үйлчилдэгт л байгаа юм. Ялангуяа жирэмсэн эх, нярайд маш сайн. Тийм учраас би хүмүүст өдөр тутмынхаа амьдралд сүүлний тосыг сайтар хэрэглэж байгаасай гэж уриалж байна. Заавал манай бүтээгдэхүүнийг худалдан аваач ээ гэлгүйгээр өөрсдөө гэрийн нөхцөлд сүүлний тосыг өдөр тутамдаа хэрэглэж байвал хүний биед маш сайн шүү гэдгийг дахин дахин хэлмээр байна.

    Tos

    –СҮҮЛНИЙ ТОС ЮУНД САЙН БЭ?

    Монголчууд эрт дээр үеэс хүүхэддээ хонины сүүл хөхүүлдэг уламжлалтай. Энэ нь хоол тэжээл төдий биш, хүний оюуны чадавхид нөлөөлж, хурдан сэтгэдэг болгож, хүүхдийг эрүүл чийрэг өсч торних суурь болдог байж. Тиймээс ч хонины сүүл хөхөж өссөн хүүхэд өлчир чийрэг, өвчин эсэргүүцэх чадвартай болдог.

    Цаашилбал хонины сүүлэнд ханаагүй тосны хүчил их, тэжээллэг чанар өндөртэй, кальци уургийн агууламж ихтэй тул хүний бие организмд хамгийн тохиромжтой, шингэц сайтай байдаг. Д, С, А, К амин дэмүүд нь хүний арьсыг зөөлрүүлж, чийгшүүлэх, арьсанд гүн шингэж арьсны эд эсийг нөхөн төлжүүлэх, тэжээлийн хүчлүүдээр хангаж гар нүүрийн арьсны уян хатан чанарыг дээшлүүлж, арьсны судас ялангуяа хялгасан судасны ханыг биежүүлж цусанд холестрин хуримтлагдах судас хатуурахаас урьдчилан сэргийлэх ач холбогдолтой. Сүүл нь доорх амин дэмүүдийг өөртөө агуулсан байдаг. Үүнд:

    1. Уураг

    2. Эрдэс

    3. Витамин

    4. Кальци

    5. Магни

    6. Иод

    7. Фтор

    Tos

    Сүүлний тосыг биедээ түрхэснээр үхэжсэн эд эсийг сэргээн, нөхөн төлжүүлнэ, зөөлрүүлэнэ, уян хатан бөх чанартай болгодоно, биед шаардлагатай эрдсийг нөхдөг. биеийн халууныг тэнцвэржүүлэнэ, дархлаа сэргээж, уураг нөхнө. Эд эсийн сийрэгжилт шохойжилтоос хамгаалан, эвэршсэн газарт түрхэж зөөлрүүлэнэ. Цахлай, эвэр, мөөгөнцөр, толбот үрэвслийн үед хэрэглэж болох бөгөөд бодисын солилцоог сайжруулан, зарим үед саармагжуулдаг. Хуурайшиж хатуурсанд арьсанд түрхвэл зөөлөрч сэргээн, хөгшрөлтийг зогсооно. Ургамлын хандтай хольж хэрэглэж болно. Арьсанд байгаа бактерийг устгах чадвартайн дээр нөсөө толбыг арилгана.

    Арьсын гуужуулах үйлчилгээтэй, дотор эрхтэний хэвийн үйл ажллагааг хамгаалана. Хөлс ялгаралтыг сайжруулж чийг бам өвчнөөс сэргийлэнэ. Түүнчлэн биен дахь хордлогыг тайлах, гадагшлуулах зэрэг олон эерэг үйлчилгээтэй юм.

    Б.ГЭРЭЛ
    Эх сурвалж: http://www.medee.mn/

  • 99 хувь эрдэмтэй гэгддэг БАЙГАЛИЙН ХУЖИР нь даралт бууруулж, цус харвахаас сэргийлнэ, ходоод, дотор эрхтнийг цэвэрлэнэ, хордлого тайлна, цөс хөөнө, ядаргаа тайлна

    Хужирын ач тусыг талаар хужир бэлтгэн нийлүүлдэг “Дөлгөөн Тамир” ХХК-ийн ажилтан Б.Нэмэхжаргалаас зарим зvйлийг тодруулсан юм.

    -Манайхан хужир гэж ярьдаг ч төдийлөн хоол хvнс, ахуйн хэрэглээндээ ашиглахгvй байх шиг. Ер нь хужир ямар ид шидтэй юм бэ?
    -Хужир 99 хувь эрдэмтэй, нэг хувийн гэмтэй, харин давс нэг хувь эрдэмтэй, 99 хувийн гэмтэй юм шvv дээ. Хужир бол анагаах чадвартай маш сайн бvтээгдэхvvн. Тухайлбал, даралт бууруулна, цус харвахаас сэргийлнэ, ходоод, дотор эрхтнийг цэвэрлэнэ, хордлого тайлна, цөс хөөнө, ядаргаа тайлна. Олон сайн талууд бий.

    -Яаж хэрэглэх вэ?
    -Хэрэглэхэд амархан. Хужирыг цайндаа байнга хийж уувал ядаргаа тайлахаас гадна харвалтаас сэргийлдэг. Ер нь хоёр литр цайнд 0.5-0.7 граммыг хийж буцалгаж уудаг. Мөн хужиртай бvлээн усаар толгойгоо угааж, хєлєє дvрвэл даралт бууна. Vvний дараа гурван орой ваннанд сууж, арчилгvй дулаан хучиж хэвтэнэ. Цээж хорсох, дотор эрхтнийг угаах буюу хордлогод орсон vед нэг аяга усанд 0.3 грамм хужир хийж буцалган бvлээнээр нь уувал сайн. Тvvнчлэн аяга, сав, суулгыг угаахаас гадна боорцогны зуурмаганд ч хийж хєєлгєж болно. Vсээ хужираар угаавал намирсан зөөлөн болж хуйханд тэжээл єгдєг.

    -Цайны хужир гэх юм. Тэгэхээр дотроо бас олон янз байх нь ээ?
    -Хужир нь хvнсний, малын гэж хоёр янз бий. Малд хужир өгвөл өвчнөөс сэргийлнэ. Хавар зутарсан vед нь хужир долоолговол тарга тэвээрэг сайн авдаг. Ер нь өвс тэжээлийн хажуугаар малд хужир өгөхийг манай малчид эрхэмлэж ирсэн. Хужирт орсон мал гэж бий. Мал хvртэл хужир идэх дуртай байхаар хужирын ач тус их юм.

    -Цайны хужирын онцлог нь юу бол?
    -Найрлагад нь олон төрлийн давснаас гадна зэс, цайр, йод, төмөр зэрэг микро элементvvд бага хэмжээгээр ордог. Шимт чанар сайтай эрдэс тэжээлд тооцогддог болохоор хvний биед сайн нөлөө vзvvлдэг. Мєн хужирт нvvрс хvчлийн натрийн давс болох карбонат бикарбонат зонхиолдог онцлогтой.

    -Хэр удаан хадгалаж болох вэ?
    -Хужир өөрөө эрдэслэг чанартай учраас хадгалах хугацаа гэж байхгvй ээ.

    -Хоолонд яаж хэрэглэх вэ?
    -Ихэвчлэн цайнд хийж уудаг. Сvvтэй цайнд хийж ч болно. Яагаад гэвэл цай нь 100 хувь ус байдаг болохоор илvv шингэц сайтай байдаг л даа. Єнєє vед хvмvvс их стресст ордог болсон болохоор хужирыг хэрэглэвэл их зvгээр. Тэгээд ч vнэ хямд, байгалийн цэвэр бvтээгдэхvvн шvv дээ.

    -Хаанаас олборлодог юм бэ?
    -Манай орны Увс аймгийн Буулт, Архангай аймгийн Цайдам, Дөрөө цагаан, Дорнодын Шар бvрд зэрэг цөөн тооны эрдэст нуур хужирын тогтмол хурдастайгаас гадна улирлын чанартай хурдас vvсдэг. Тvvнчлэн хужирын хурдас будэг тунгалаг, шарга ногоовтор өнгөтэй байдаг л даа. Мөсөн хужирын хольцоос хуурай хужирын єнгє ихээхэн шалтгаалдаг. Өөрөөр хэлбэл, шаврын хольц багатай бол єнгє нь дун цагаан байдаг гэсэн vг юм.

    -Танай компанийнхан єєрсдєє очиж олборлодог юм уу?
    -Vгvй ээ, нутгийн иргэд олборлоод манай компанид нийлvvлдэг. Манайх олборлосон хужирыг нь Улаанбаатарт оруулж ирж ёс журмынх нь дагуу шинжлvvлж, технологийн дагуу vйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулан савлаж ард тvмэндээ хvргэдэг.

  • Л.Хүрэлбаатар: Ядарч байна гэж үглэж гомдоллож байгаад гайхах юм ердөө үгүй. Хэтэртлээ идсэн идээ ундааг боловсруулах гэж бие махбод тасралтгүй ажиллаж хүмүүс эрч хүчээ нөхөх биш алдаж байна

    Идээ ундаа хийгээд түүний хэмжээг тохируулах нь:

    Идээ ундаа хийгээд түүний хэмжээг тохируулах нь орчин үеийн хүмүүсийн хамгийн амин чухал асуудал болоод байна. Зарим оронд өлсгөлөнгөөс болж олон мянган хүүхэд нас барж байхад ихэнх оронд хэт таргалалтаас болоод өвчин, эмгэг ихэсч байна. Идээ ундааг хэтрүүлэн хэрэглэснээс үүдэн өвчин эмгэгт нэрвэгдэн нас барсан хүмүүсийн тоо өлсгөлөнгөөс болж нас барсан хүмүүсийн тооноос хэдэн арав дахин их байгааг судлаачид тогтоожээ. Тухайлбал, АНУ-ын хүн амын 60-70 хувь нь илүүдэл жинтэй байжээ. Өглөөний цай, дараа нь кофе, өдрийн хоол хоолны дараах кофе, хөнгөн зууш гээд хүмүүс зогсоо зайгүй идэж байна. Оройн хоол нь шингээгүй байхад телевизор үзэж суухдаа ч ам нь хөдөлж л байх. Орчин үеийн хүмүүс байнга ядарч байна гэж үглэж гомдоллож байгаад гайхах юм ердөө үгүй. Хэтэртлээ идсэн идээ ундааг боловсруулах гэж бие махбод тасралтгүй ажиллаж хүмүүс эрч хүчээ нөхөх биш алдаж байна.

    Өвчингүй, эрүүл саруул энх амгалан амьдаръя гэвэл идээ ундааг өөрийн бие махбодын өвөрмөц чанар, нас хүйс, ажлын онцлог, цаг агаар, улиралд тохируулан хооллох ёстойг өмнөх хоёр өгүүлэлд дэлгэрэнгүй дурдсан билээ. Энэ удаа идээ ундааны хэмжээг тэнцүүлэх уламжлалт ёс заншлыг товч ч гэсэн өгүүлье гэж зорилоо.

    Уламжлалт анагаах ухааны ном сударт идээний хэмжээг тэнцүүлэн идвэл долоон тамир тэнцүү байх бөгөөд галын илч хэвийн хэмжээнд үүсч өөрийн үйлийг зохих ёсоор үйлдэнэ гэжээ. Ер нь өглөө идсэн идээ үдэш, үдэш идсэн идээ өглөө шингэдэг гэж үздэг. Ийм учраас идээ ундааг зөв зохистой шингээж, амьдралын эрч хүч болгож хувиргах нь идээ ундааны хэмжээг хэрхэн тэнцүүлж чадсанаас хамаарна.

    Ер нь хүн идэхийн тулд амьдрах уу, амьдрахын тулд идэх үү гэдэг асуултыг өөрөө өөртөө тавьж байх нь чухал болов уу. Хүний амьдралд сайхан амттай хоол идэхээс өөр таашаал авах олон сонголт байна шүү дээ. Хүн яагаад хоол иддэг вэ? Мэдээжийн тэнэг асуулт шиг санагдах байх. Хүн мэдээж амьдралынхаа эрч хүчийг олж авах гэж хооллодог. Гэтэл хүний эрч хүч, эрчмийн олон эх үүсвэр байжээ. Хүн хоол унднаас гадна сэтгэл санаа, оюун ухаанаасаа, агаар, нар салхи, бие биеэсээ эрч хүчийг авдаг аж. Аз жаргал ч амьдралын эрч хүчийг өгдөг байжээ. Гэтэл орчин үеийнхэн өөрсөддөө хэрэгтэй эрч хүчийг зөвхөн идээ ундаанаас авч байна. Эрч хүчээ идээ ундаанаас зуун хувь, бүр хэтрүүлэн авах болсноор хүн байгалиас заяасан эрчим хүчний бусад эх үүсвэрийг хэрэглэх нүх сүв нь аль хэдийнээ бөглөрч ажиллахаа больсон нь мэдээж юм. Харин ч идээ ундааг хэтрүүлэн хэрэглэх болсноор илүүдэл идээ ундааг боловсруулахад олсноосоо ч илүү эрчим хүчийг зарцуулж ядаргаа хэмээх шинэ өвчнийг үүсгэж байгаа мэт санагдах юм.

    Идээ ундаа бага хэрэглэх эртний монгол уламжлал

    Юм л бол гадаадынхан гэж хөөрцөглөх болсон өнөө үед айлаас эрэхээр авдраа уудал гэгчээр идээ ундааг тохируулан хэрэглэж байсан эртний сайхан монгол уламжлалаа сэргээн судалж, хэрэглэх цаг нь аль хэдийнээ болжээ. Монголчууд эрт дээр үед идээ ундааг тохируулан, орчин үеийн хэмжүүрээр бол маш бага хэрэглэж байсан боловч маш хүчтэй, тэвчээртэй, хурц оюун ухаантай, сэргэлэн цовоо байсныг ном сударт олонтоо тэмдэглэсэн байдаг. Алдарт жуулчин П.Карпини, В.Рубрук нар энэ талаар тун дэлгэрэнгүй тодорхой бичиж үлдээжээ. Тухайлбал П.Карпиний аяллынхаа тэмдэглэлд “ Тэд (Монголчууд) арван хүнд гэхэд дөнгөж хоёр хүнд мөчиг тачиг хүрэхээр тийм бага зүйл (хоол) өгнө. Бид лавтайяа сар шахам болоход дөрвөн хүнд оногдох хоол ундны зүйл нь дөнгөж ганц хүнд хүрнэ” гэж бичжээ. В.Рубрук ч үүнтэй утга адил зүйл тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Эдгээр жуулчдын тэмдэглэлээс дүгнэж үзэх юм бол Монголчууд 13 дугаар зуунд тэр үеийн европчуудаас 4-5 дахин бага хооллож байжээ. Тэр үед хоол хүнс бага байсан уу гэвэл үгүй юм. Мөнөөх П.Карпиний аяны тэмдэглэлдээ “Тэд (Монголчууд ) тэмээ, үхэр, хонь, ямаа, адуу малаар үлэмж баян …” гээд дуу алдсан байх юм. Түүгээр ч барахгүй П.Карпини “Тэд (Монголчууд) бас сүрхий тэвчээртэй бөгөөд хоёр гурван хоног юу ч идэж уугаагүй хэрнээ өлсч цангаж байгаа нь огт мэдэгдэхгүй цатгалан хүмүүс шиг байж дуулан наргицгаах ажгуу” гэж гайхан бичжээ. Тэгэхээр эдгээр хоол хүнс хомсхон, дутагдсанаас бус ерөөс хоолны зөв бөгөөд хатуу дэглэм хэвшиж тогтсон жишээ байсныг өгүүлж байна.

    “Үе үе нэг цаддаг, үхэр алахад нэг цаддаг, цаг цагт нэг цаддаг, цагаан сараар нэг цаддаг” гэдэг нь зүгээр нэг зүйр цэцэн үг бус монголчуудын хоолны дэг жаягийн зарчим нь байжээ. Өөрөөр хэлбэл ихэнхдээ цадтал хооллодоггүй байсныг гэрчилж байна. Өлөн зэлмүүн хооллож байсан атлаа өвөг дээдэс маань олон хоногийн аяныг дажралгүй давж, өөрөөсөө хүчтэй дайсныг ялж, хурц дайчин оюун ухаанаараа дэлхийд шагшагдаж явсан байх юм.

    Египетийн агуу их Александр хот хүн төрлөхтний соёлын төв байх үед хичээл номд суралцахын өмнө хүмүүс 40 хоног хоолоо сойх ёстой байжээ. Ийсус Христос 40 хоног өлч байсан, Будда, Ганди гээд олон суутан, монгол лам нар ч мөн удаан хугацаагаар өлсч байсан юм. Тэд өлссөнөөрөө бие махбодоо хорт бодисоос цэвэрлэж, оюун ухааны их эрч хүчийг олж авдаг байсныг орчин үеийн эрдэмтэд захаасаа хүлээн зөвшөөрч эхлэж байна.

    Ер нь ихэнх сурлага сайтай оюутнууд шалгалт дөхөөд ирэхээр хоолоо сойход нойр багасч, ой тогтоолт сайжирч, оюун ухаан сэргэлэн болдгийг өөрийн биеээр амсч анзаарсан байдаг билээ. Америкийн алдарт ерөнхийлөгч Бенжамин Франклин “Хэт их иддэггүй хүн хэзээ ч залхуурдаггүй. Мэргэн ухааны хаалга хэзээ ч хаалттай байдаггүй” гэж хэлсэн нь дээр дурдсаны нотолгоо юм. Иймээс их идэх хорт зуршил өвчин эмгэг авчрах шидтэн бол идээ ундааны хэмжээг тохируулан хэрэглэх нь эрүүл мэнд аз жаргал авч ирэх шагнал юм.

    Идээ ундаа тохируулан хэрэглэх, сойх арга, заншил

    Эрүүл мэндийн төлөө хөдөлгөөнийг үндэслэгч, эрүүл хооллох талаар олон арван ном бичсэн алдарт доктор Пол Брег долоо хоногт наанадаж нэг удаа, жилдээ 52-оос доошгүй өлсөх нь ашигтай тухай бичээд өөрийн биеээр үлгэр жишээ үзүүлсэн хүн юм.

    Түүний энэ сургаал олон талаараа Монголын уламжлалт анагаах ухааны сургаалтай нийцдэг билээ. Бидний өмнөх ахмад үеийнхэн маань сар бүрийн 4,8,15,22,30-нд цагаан хоол хэрэглэдэг байсан бөгөөд үүнийгээ мацаг барих гэж нэрлэдэг. Ийнхүү нар, сар, дэлхийг 90,180 хэмээр талцан татах их хүчний өөрчлөлтөнд орсон үетэй давхцуулан мацаг барьж, бие махбодоо цэвэрлэж ирсэн өвгөд дээдсийнхээ мэргэн ухааныг гайхан бишрэхэд ч багадах юм. Энэхүү ёс заншлыг сэргээн хэрэглэвэл та бидний эрүүл мэндэд оруулах том хөрөнгө оруулалт юм шүү.

    Бие махбодоо цэвэрлэх өөр нэг арга бол нүгнээнд суух юм. Энэ аргыг эрт дээр үеэсээ лам нар өргөн дэлгэр хэрэглэж ирсэн юм. Үдээс өмнө бага зэрэг цай уугаад бүтэн өдөр юм ярихгүй, хий болохоос сэргийлэн суудаг. Үүний дүнд бие махбод маш сайн цэвэрлэгддэг билээ.

    Мөн үүнээс гадна хоолоо тохируулах хамгийн өргөн хялбар арга бол гүнцэг авах юм. Энэ нь үдээс өмнө бага зэрэг хоол идэж, үдээс хойш юу ч идэхгүй зөвхөн цай уух арга юм.

    Сүүлийн үед монголчууд маань эрүүл мэнд, хооллолтондоо анхаарах болсныг дурдахгүй өнгөрч болохгүй юм. Гэнэт цагаан хоолтон болсноос мацаг барих аргыг хэвшүүлж аажмаар цагаан хоол руу шилжих нь эрүүл мэндэд ихээхэн ашигтай байх болно.

    Мөн гүнцэг барих нь хоолны зөв дэглэмийн нэг гэдгийг зуу насалж зургаадай таяг тулж буй буурлууд төвөггүй хэлээд өгнө.

    Үүний зэрэгцээ ахмад үе маань үе үе туулга хэрэглэн бие махбодио цэвэрлэж байсан арвин туршлага байна. Өвөл өнгөрч махан хоолоо багасгахын зэрэгцээ Гишүүн-3 (гишүүн, ар үр, хужир) бүхий тан ууж гэдэс ходоодоо цэвэрлэдэг уламжлал дээр үед нилээд түгсэн байжээ. Одоо хүмүүс шар сүү эсвэл магнийн сульфат уух зэргээр цөс хөөж ходоод цэвэрлэх аргыг өргөн хэрэглэж байна. Мөн хүмүүс цэвэрлэх цай ууж бие махбод, ходоод гэдсээ цэвэрлэх нь мэдэгдэхүйц нэмэгджээ.

    Л.Хүрэлбаатар /Төрийн шагналт, академич/

  • Чинагийн ГАЛСАН- Нэрт зохиолч, ногоон зүтгэлтэн

    Нэрт зохиолч, соён гэгээрүүлэгч

    1944 оны 12-р сарын 26-нд Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд малчин ард Чинагийн хөвүүн болон төржээ. Бага, бүрэн дунд сургууль төгсөөд МУИС-ын монгол хэл, уран зохиолын ангид суралцаж байгаад Герман улсын Хүмболтын их сургууль дүүргэсэн. МУИС-д герман хэлний багш болон сонин сэтгүүлийн газарт сурвалжлагч, утга зохиолын ажилтан хийж байгаад уран бүтээлээ дагнан Монгол, Герман, Европын улсуудад ном бүтээлээ туурвидаг. Ч.Галсан бол Монголоос уран бүтээлээрээ өрнө дахинтай шууд харилцаж өөрийн гэсэн уншигчидтай болсон цорын ганц зохиолч юм. Түүний зохиолыг Германы алдарт зохиолч Эрвин Штритматер, нэрт эрдэмтэн Эрика Таубе нар өндөр үнэлсэн байдаг. Одоогоор нийт 42 ном бүтээснээс 35 номоо Герман хэлээр хэвлүүлсэн. Зарим бүтээл нь 20,000 гаруй хувь борлуулагдаж байсан.

    Боруулсан номныхоо орлогоор “Чинагийн Галсан” сан байгуулж Монгол Улсдаа 1 сая мод тарих зорилго тавьж, Мод үржүүлгийн газар байгуулж одоогоор 240,000 мод тарьж ургуулаад байна. Тэрээр Арабын Сахарын цөлийг ногооруулахад том үүрэг гүйцэтгэсэн Бороо оруулагч төхөөрөмжийг Монголдоо бүтээлгэхийн тулд олон жил зүтгэсэн бөгөөд уг төхөөрөмжийг бүтээдэг Алжирын иргэн Mажид Абдул Азизтай хамтран 50 сая төгрөгний санхүүжилтээр 2012 оны 9 сард Монголдоо бүтээсэн байна.

    УРАН БҮТЭЭЛ
    Уран бүтээлээ дунд сургуульд байхаас эхэлсэн. Анхны зохиол нь Тува туужууд нэрээр 1981 онд герман хэлээр хэвлэгдсэн. Хожим нь Аянгат цагийн тууж, Арван сарын тэнгэр дор тууж болон, Алаг хорвоогийн гэрэл, сүүдэр аян замын тэмдэглэл, Эр хар сур яруу найргийн номуудаа монгол хэлээр хэвлүүлсэн.

    Англи хэлээр
    2004 All the Paths Around Your Yurt (online poetry translation from Alle Pfade um deine Jurte, 1995)
    2004 You Will Always Be Untamable (online poetry translation from Nimmer werde ich dich zähmen können, 1996)
    2004 Cloud Dogs (online poetry translation from Wolkenhunde, 1998)
    2004 Oracle Stones as Red as the Sun: Songs of the Shaman (online poetry translation from Sonnenrote Orakelsteine, 1999)
    2004 The Stone Man at Ak-Hem (online poetry translation from Der Steinmensch zu Ak-Hem, 2002)
    2006 The Blue Sky: A Novel (translation in print from Der blaue Himmel, 1994)
    2007 Beyond the Silence (online poetry translation from Jenseits des Schweigens, 2006)

    Герман хэлээр (Англи орчуулгын гарчигтай хамт)
    1981 “Eine tuwinische Geschichte und andere Erzählungen” (A Tuvan Story and other short stories)
    1993 “Das Ende des Liedes” (The End of it)
    1994 “Der blaue Himmel” (The Blue Sky)
    1995 “Zwanzig und ein Tag” (Twenty-One Days)
    1996 “Nimmer werde ich dich zähmen können” (Never Will I Tame You)
    1997 “Die Karawane” (The Caravan)
    1997 “Im Land der zornigen Winde” (In the Land of the Angry Winds, with co-author Amelie Schenk)
    1997 “Der siebzehnte Tag” (The Seventeenth Day)
    1999 “Die graue Erde” (The Grey Earth)
    1999 “Der Wolf und die Hündin” (The Wolf and the Bitch)
    2000 “Der weiße Berg” (The White Mountain)
    2001 “Dojnaa”
    2002 “Tau und Gras” (Dew and Grass)
    2004 “Das geraubte Kind” (The Robbed Child)
    2008 “Das Menschenwild”
    2008 “Die Rückkehr”

    Шагнал
    1992 Герман хэлээр зохиолоо бичиж дэлхийн утга зохиолын санд хувь нэмрээ оруулсан гадаадын зохиолчид олгодог Аделберт фон Шамиссогийн шагнал. Шамиссогийн шагнал хүртсэн дэлхийн арав дахь, Ази тивийн анхны зохиолч.
    1995 Жил бүр герман хэлээр гарсан уран зохиолын шилдэг номд олгодог Пуххаймын шагналыг Дуу амрах цагаар туужийн номоороо
    2001 Герман хэлт уран зохиолыг хөгжүүлэхэд дорвитой хувь нэмэр оруулсан учир Х. Додрерийн шагналыг
    2002 Улс түмний хооронд соёл түгээх ажилд гаргасан өндөр амжилтыг үнэлэн олгосон ХБНГУ-ын Холбооны Гавъяаны загалмайн одон тус тус хүртэж байсан.
    2003 Оросын Холбооны Тува Улсын Урлаг, соёлын гавъяат зүтгэлтэн
    2003 Бавар муж улсын уншигчдын нэрэмжит шагнал

    Ярилцлага унших

    https://facebook.com/Galtaikhuu
    http://galsan.info

  • Чинагийн Галсан: Нийт 41 ном бичжээ. Монгол хэлээр 6, Герман хэлээр 35 ном хэвлүүлсэн. Зарим ном минь Германд 20,000% борлогдож байсан

    ХБНГУ-ын Бундестагын дэд ерөнхийлөгч доктор Антье Фолльмер Ч.Галсанд Холбооны гавъяаны загалмайн одонг гардуулахдаа;“Герман улс Монголын энэ сод зохиолчийг төрийнхөө дээд одонгоор шагнаж байгаа нь цаад утгаараа тэрээр өөрийгөө Чинагийн Галсангаар шагнаж байгаа хэрэг юм. Яагаад гэвэл үүгээрээ байгалиас заяасан авъяасыг хүндэтгэж, бүтээлээрээ дархалсан гавъяаг үнэлж чаддагаа дэлхий дахинд харуулжээ…” гэж хэлжээ.

    Лайпциг, 2002.12.20

    -Таныг Германд л байдаг гэж бодож явлаа, ирээд удаж байна уу?
    -Би ирэн очин байдаг хүн шүү дээ. Тэнд 3 сар л байдаг, виз тэгж таардаг.

    -Та Герман хэлээр хичнээн номтой юм бэ?
    -Би нийт 41 ном бичжээ. Монгол хэлээр 6, Герман хэлээр 35 ном хэвлүүлсэн байх юм. Анх нэг ч ном бичээгүй байхдаа би 5 ном л гаргана гэж хэлэхэд манай зохиолчид жоохон дооглонгуй: “За бичээд байж дээ…” гээд мушийж байж билээ. Тэгэхэд залуу ч, омголон ч байж. Гэтэл өнөөдөр 50 ном гаргах дээрээ тулчихаад байж байна даа. Одоо би ядарч байна, хөгширлөө гээд зогсож болно л доо. Өмнөхөөсөө давах зохиол л бичих зорилготой болохоос, тоо хөөцөлдөх бодол алга. Эрнест Хеменгуэй сүүл рүүгээ өмнө бичсэнээ давахаа болисон. “Өвгөн далай хоёр”-оосоо хойш өөрийгөө ч дэлхийн зохиолчдыг ч “цохино” гэсэн хүн гутрахдаа амиа хорлосон юм шүү дээ. Архинд их орчихсон эмзэг хүн байсан болоод тэр.

    -Та Хеменгуэйг их уншдаг уу?
    -Уншдаг байсан, сүүл рүүгээ больсон. Яагаад гэвэл “Африкийн ногоон толгод” номондоо арьсны үзэлтэйгээ илчилж, харуудыг их доош хийсэн юм бичсэн байдаг. Бас амьтан алж хядаж байгаагaa их л баяссан өнгөтэй бичснийг хараад уншихаа больсон. Хиеэн гэж нэг нохой байдаг шүү дээ. Харaхад их муухай л дaa, тэрийг буудаж тамлаж алснаа жаргал болгож, яаж гаслаж гангинасан, цусаа хэрхэн урсгасан гэх мэтийг бичсэнийг уншаад би уншихаа больсон.

    -Одоо ямар ном уншиж байна?
    -Далай ламын номуудыг англиар харж сууна. Миний бодсонтой бүр яг таарсан юм их байх юм. Бид хоёрын амьдрал их адилхан санагддаг. Би энэ хүнийг их өрөвддөг, уулзаж ч байсан. Нобелийн шагналтай том хүн ч гэсэн эх орон байхгүй, xятадуудад зүхүүлээд, зовж яваа хүн шүү дээ. Нэг удаа хамтраад юм ярих бодолтой байдаг. Сэтгүүлч хүнийг сонин битгий уншиж бай гэх ч хаашаа юм. Би сонин уншдаггүй болоод удаж байна. Нетээр хааяа нэгийг түүж сорчилж хардаг. Манайх шиг сонингууд хүний сэтгэлийг их хиртүүлдэг юм. Ер нь залуус та нар сонголт сайн хийж унших хэрэгтэй. Их гунигтай, зовлонтой, хар юм унших дотроо харлуулж байгаа хэрэг шүү дээ. Бал нь дотор сэтгэлд тогтдог юм. Чингиз Айтматовыг уншдаг. Би таньдаг байлаа. Тэр Киргизээрээ, би Тувагаараа яриад хэлмэрчгүй ойлголцдог байсан. Хаaяа нэг мэдэхгүй үг гарч ирвэл би казаxаар асууна, тэр ч казак хэл сайн мэднэ. Мэдээж болохгүй бол оросоор ярина. Миний бодож явдагтай яг адил юм бичдэг байсан нь санаа нийлэх гол шалтгаан. Айтматов намайг их зоригжуулсан хүн. Миний өмнөөс, Төрмөнхийн өмнөөс, ер нь дорно дахины хүний өмнөөс хэлж бичсэн анхны том хүн байсан. Бид их дотно, багш шавь болцгоосон. Сүүлчийн удаа уулзаад лифтэн дотор гар бариад салхад хажуудах хүндээ:

    “Энэ залуу их зовж байна. Яг исэлт нь боловсорч байна. Энэ хүн хүрэх газраа хүрнэ. Би харахгүй байх, та нар харна aа ” гэж хэлсэн гэж байгаа. Жилийн дараа хорвоогоос явсан л даа. Кавабатаг их уншсан. Лакснэс гэж Исландын нэг зохиолч бий, бас их уншсан.

    -Таныг гаднаас их олон шагнал авсан гэж сонсож байсан манайхан төдийлөн сайн мэдэхгүй байх шиг?
    -Герман хэлийг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсаны төлөөх шагнал (Heimito-von-Doderer- Award ) гучин мянган евро дагалддаг том шагнал л даа.

    Adelbert-von-Chamisso-Award: Би 10 дахь хүн нь юм билээ. Тэгээд би өмнөх 9 хүнээ судалж харлаа. Гэтэл тэнд амьдардаг гадныхан, өөрөөр хэлбэл тэдний иргэд авсан байх юм билээ. Энэ утгаараа бол би анхны жинхэнэ гадны хүн, бүр азийн анхны зохиолч болж таарч байх юм. Тэрбум гаруй хүнтэй Хятад ч аваагүй, тив алгасагч пуужинтай Орос ч аваагүй, Азийн Америк гэдэг Япон ч аваагүй юм билээ.

    -Дэлхийд нэрээ гаргасан Монгол хүнийг манайхан нэг л тоож харахгүй юм даа. Нобелийн шагналыг төр нь тодорхойлдог билүү? Мураками гэж япон зохиолч бараг жил бүр л нэр дэвших юм?
    -Тэгэлгүй яахав. Нобелийн академид миний нэр зүгээр уншигчдын хүсэлтээр хэд хэд очсон гэдэг. Уг нь тэр зохиолчын улсын төр, засаг л тодорхойлдог журамтай. Би Тува гэдгээсээ болоод л хавчигдаад, хариуцах хүнгүй болчихоод байна уу гэж боддог болсон. Энэ миний нэг бахархал, бас зовлон. Бүр Цэдэнбал даргын үед би Германд айлчлах илтгэл, энэ тэрийг нь бичиж, орчуулж бэлдэж өгч байлаа. Тэгэхэд Герман бичгийн машин байхгүй, би өөрийнхөө машиныг бөөн зөвшөөрөл авч байж ордонд авч орж хийж өгч байлаа. Цэдэнбал дарга; Чи над шиг их няхуур ажилсаг, нэг юмандаа улайрдаг хүн юм байна. Би сэмхэн ажиглаад л байлаа гэж магтаад жоохон юм ярьж билээ. Тэгээд эцэст нь чи хаанахын хүн бэ ? Нутаг хаана билээ ? гэж асуусан. Би Тува хүн гэж хариулсан чинь их дургүйцэж Монголд нэг ч Тува хүн байхгүй шүү. Чи бол Урианхай хүн! гэж билээ. Урианхай хүн монголоор ярьдаг, бид Тувагаар ярина гэсэн чинь тун их дургүй байсан.

    -Яагаад тэгдэг юм бэ? Одоо ч бас тэгж хандаад байна гэх гээд байна уу?
    -Хар хайрцагны бодлого. Бал дарга их юм уншиж мэдсэн хүн байсан юм шүү дээ. Би сүүлд учрыг нь мэдсэн. Чингис хаан Туваг эзлээд хаа байгаа Бурхан халдуны дэргэд байдаг Урианхай нараар нэрлэсэн байдаг юм билээ. Нэгдсэн их гүрэн байгуулах гэж байгаа улс чинь тэгдэг юм байна л даа. Египитийг Миссир, Энэтхэгийг Жагар гэх мэтээр бүгдийг Монгол нэрээр нэрлэдэг байсан шүү дээ. Нэгдсэн улс байгуулж байсан улсын бодлого. Харин надад дургүй байдаг нь бас атаархалтай холбоотой байx. Атаархал гэгч мөнгөний шуналаас ч хүчтэй. Мөнгөтэй хүнд гэхээсээ чадалтай хүнд илүү атаархдаг. Чамайг ч гэсэн сайн юм бичээд, нэрд гараад ирэхээр ямар ч гэм хийгээгүй байхад чинь бүр ойр дотны хүнээсээ эхлээд нэг л дургүй болоод өө эрээд эхлэхийг чи харах болноo. Бүр хамгийн ойрын хүн чинь ч нэг л биш болчихно шүү дээ. Тэд өөрсдөө ч яагаад чамд дургүй болсноо мэдэхгүй байж ч мэднэ. Гэхдээ л нэг үл үзэгдэгч хана босоод ирнэ дээ. Өнөөх л Монгол зан!

    -Таны номнууд Германд хэдэн хувь борлогддог юм бэ? Манайд бол ном маш муу гүйлгээтэй байдаг юм билээ.
    -Дэлхий даяар ном тийм ч их гүйлгээтэй биш болсон. За яахав өнөөх их рекламтай ном бол өөр байдаг байх. Би эхлээд хэвлэлийн газартаа гар бичмэлээ үзүүлнэ.Тэд уншаад гэрээ хийгээд гарын үсэг зурсан өдрөө багахаан урьдчилгаа өгнө. Гэхдээ 5000 орчим евро ч юм уу, манайхаар бол 15 сая төгрөг үү? За тэгээд зарагдаад эхлэхээр тонтем гэж нэрлэдэг 10 хувь орчмыг авна. Энэ сүүлийн ном л гэхэд 22 еврогийн үнэтэй байна уу? Тэгэхээр нэг номноос 2 евро гэсэн үг. Хэвлэлийн газар маань уулзалт их зохион байгуулна. Нэг уулзалт дээр аягүй бол 100 ном ч зарагдаж мэднэ. Би худалдаж авсан номонд нь гарын үсэг зурдаг. Тийм уулзалтыг тэд нар зохион байгуулна. Зардлыг, буудлыг тэд даана. Тэгээд л өнөөх тахиа өндөглөж байгаа юм шиг жоохон жоохноор энд тэндээс түүгээд байдаг. Янз бүр дээ, ном болгон адилгүй. Сардаа ч юм уу улиралдаа орлогоо шилжүүлнэ. Надад менежер байгаа. Тэр бүхнийг зохицуулна. Зарим ном 20 мянган хувь зарагддаг. Гэхдээ бас энэ тийм ч үнэн тоо биш. Хэвлэлийнхэн дардаг байх. Би өөрөө мөнгө гаргаад ийм сайхан ном хэвлэнэ гэвэл бүтэхгүй шүү дээ. Цэвэр оюун ухаанаа зарж идэж байгаа болохоор сайхан шүү дээ. Бac зардлыг хэвлэлийн газар хариуцдаг болохоор.

    -Тэгээд та байн байн яваад байдаг хэрэг үү? Номоо ингэхэд хаана бичдэг юм бэ?
    -Хэвлэлийн төлөөлөгчид том том хот болгонд байдаг л даа. Тэд намайг тийм уулзалтанд уридаг юм. Тэр уулзалтууд дараагийн борлуулалтанд их нөлөөтэй. За Галсан ах сайн ярина шүү! гэнэ шүү дээ. Би баахан бурж өгнөө, тэгээд борлуулалт нэмэгддэг юм. Бичихийн тухайд бол хаана ч бичнэ. Шүлгүүдээ би ихэнхдээ галт тэргэнд, зочид буудалд бичсэн байдаг. Жинхэнэ нүүдэлчин шүү дээ би гэдэг хүн. Тэгээд ерөөсөө л нүүдэлчдийн тухай бичдэг хүн . Би 10 роман бичсэн. Энэ сүүлчийн “Алт ба элс” романыг дэлхийн хэмжээний роман гэж шүүмжлэгч нар үнэлсэн. Би өөрийгөө нэг алтны уурхайтай хасаг хүүхэнтэй хайр дурлалын холбоотой болсон тухай роман юм л даа. Би болохоор уулаа ухуулмааргүй байдаг, гэтэл өнөөх хүүхэн жигтэйхэн баян, тэгээд бид хоёр хайртай, ийм нэг зөрчилтэй роман. Сүүлдээ өнөөх хүүхэн үхэж би Баян-Өлгийд байгуулсан оршуулгын газартаа оршуулж байгаа гардаг. Тийм оршуулгын газар би байгуулсан юм. Битүү модтой сайхан газар. Үзэл бодол нь эсрэг гэхдээ зүрх сэтгэл нь хоорондоо татагдаад байгаа тухай зохиол.

    -Мод гэснээс, нээрээ таныг нэг сая мод тарих зорилготой гэж бичээд байх боллоо.
    -Тийм, чиний энэ харж байгаа моднуудыг бүгдийг би тарьсан, гэхдээ ойгоос хулгайлж авчраагүй. Бүр үрээр таpьж байгаа.Тээр харагдаж байгаа шилэн хүлэмжинд үр суулгаад ургуулдаг юм.Тэр том торхонд 2 тонн ус байгаа. Доорoo худагтай. Газрын наймаа мафи байна гэдэг үнэн шүү дээ. Энэ газрыг 10 саяар, тэр хүлэмж байгаа газрыг 20 саяар авлаа шүү дээ. Надад мод тарих газар ч олдоoгүй. Батлан хамгаалах яаманд маш олон мод тарьж өгсөн. Тэнд хээрийн сургууль гээд байлдаж тоглоод байдаг даа. Цэргийн ангийг хархад ганц ч модгүй зэвхий саарал байхаар нь л тарьдаг юм шүү дээ. Намайг ганц дэмждэг байгууллага шүү дээ. Баян-Өлгийд, энд гээд тарисан мод бий. Нэг сая мод гэдэг их тоо л доо, гэхдээ би тарина л гэж боддог. Энэ хавийн айлуудад мод өгдөг. Зарим нь ч сайхан арчлаад ургуулах юм, зарим нь ч үхүүлчих юм даа. Хүмүүс дэмжих нь байтугай тоохгүй шүү дээ. Сая Л.Түдэв багш нэг нийтлэлдээ Ч.Галсан өөрийнхөө мөнгөөр сая мод тарих гэж байхад энэ төр огт ойшоохгүй байна гэж бичсэн харагдсан.

    -Бас нэг ойлгомжгүй юм дуулсан. Бороо оруулдаг төхөөрөмж ч гэлүү? Зарим хүн Ч.Галсан солиорчихож гэж байсан.
    -Тийм ээ. Би тийм төхөөрөмж бас өөрийнхөө мөнгө төгрөгөөр хийлгэсэн юм. Манай энэ тэнгэр мандалд цөмийн хогooc болж блокад бий болчихдог юм байна. Тэрийг нь сорж ч гэхүү онгойлгож байгаа төхөөрөмж л дөө. Зад гэдэг шүү дээ. Исгэрэхээр тэнгэр задраана гэж манайхан ярьдаг даа. Тиймэрхүү л нэг юм. Олон төмөр хоолойгоор татахаар тэр үл үзэгдэх хогон хана нурж байгаа хэрэг. Нэг нураад эхлэхлээр яг л элс нурж байгаа юм шиг цааш яваад эхэлдэг юм шиг билээ. Исгэрээд салхи гаргаж өдөөдөг шүү дээ, түүн шиг л юм гэж ойлгож болно.

    -Ийм хачин юмыг тэгээд та бодож олоод, тийм машин хийгээд, тэгээд бороо ороод байгаа болж байна уу? Итгэхэд их л хэцүү юм.
    -Тэрийг би бодож олоогүй. Австрийн нэг еврэй Вилхэлм Райх гэж нэг хүн бодож олсон юм. Тэнгэрт бид тусалж болно, тэнгэр өөрөө баярладаг, гомддог, амьтай гэж үздэг хүн байж. Манайхан тэнгэрт сүү өргөөд байдаг шиг юм л даа. Тэнгэр амьтай, сүнстэй гэж үзээд түүнээсээ болж европын эрдэмтдэд гоочлогдоод Хэрээстийн шашныг, ертөнцийн эзнийг доромжилж байна гэж Европоос хөөгдөөд Америкт дээр байх гээд очсон чинь бүр чонын амнаас гараад барын аманд оров гэгч болоод шоронд ороод 1951 онд нас барсан хүн. Бүр үхсэнийх нь дараа Америкын нэг шүүх Вилхэлм Райхын үзэл шашны эсрэг буруу суртал гэсэн тогтоол гаргаад бүх номыг нь шатаасан гэж байгаа. Caяхан шүү дээ. Өнөөх буруу халимагт 1933 онд л ном шатаасан гэдэг. Тэгэхэд бас бүр саяхан ч ийм юм болж л байж. Энэ тухай хэн ч дуугардаггүй шүү дээ. Дашрамд хэлэхэд, манайд ч гэсэн Ц.Дамдинсүрэн гуайн Орос- Монгол толийн хавсралтыг хэвлэх үйлдвэрт бас шатааж байсан гэж байгаа. Би тэр Вилхэлм Райхыг номыг олж уншаад тийм төхөөрөмж аль дээр хийгээд бүр ашиглаж байсныг номноос нь олж мэдсэн . Америкийн Невадад анхны атомын бөмбөг дэлбэлсний дараа ган гачиг нүүрлэсэн үед машин хийж бороо оруулаад бүр ган гачигийг зогсоосныг бичжээ. Тэр хүн бас түүнээсээ болж буруудсан байх юм. Яагаад гэвэл ган гачиг болж байвал өнөөх худаг ус гаргадаг бизнест сайн байна шүү дээ. Ингээд тэр хүнийг үгүй хийсэн . Дараа нь мартагдаж байгаад Арабын оронд тэр машиныг хийж Сахарын цөлийг ногооруулаад бараг 15 жил болж байгаа тухай олж мэдлээ. Дараа нь тийм машин хийдэг Алжир хүнтэй танилцлаа. Mажид Абдул Азиз гэж тэр хүнийг авчираад 14 хоног цагийн 100 еврогоор хөлслөөд 2012 онд хийлгэсэн эд л дээ. Цэврийн цэвэр ган төмөр ордог тэрийг нь Германаас авчруулсaн.

    -Ямар өртөг гарав?
    -Германы пүүс надад тэр ган турба энэ тэрийг бэлэглээд байхад л 50 сая төгрөгөөр энэ машин боссон. Тэгээд 2012 оны 4 сарын 9-ны өдөр ашиглалтанд оруулсан. Гэхдээ бөөгийн ёсоор гал өрдөж залбирч яг л овоо тахиж байгаа юм шиг ёслол хийж тэнгэрийг аргадсан хэрэг. Олон хүн намайг хараад энэ хүн солиорч гэж бодсон доо. Зарим нь Галсан бөө болчихож гэж байхад, зарим нь энэ овоо сайхан амьдралтай хүн шороон дээр хөрвөөгөөд солиорч гэж бодoo биз. Эхлээд маш их салхи тависан. Дараа нь тэсэхийн аргагүй хүйтэн болоод тэгээд үүл ээрүүлэнд ээрсэн ноос шиг хуйлраад сүүлдээ бороо, цас холилдоод орж эхэлсэн. Машины зураг харъя гэвэл www.galsan.info сайтад байж байгаа. Тэнгэрийг сэрээж, задрааж байгаа юм шүү дээ. Манай Тувачууд 9-ийн тоог их эрхэмлэнэ. 29 ч юм уу 19 ч юм уу 9-тэй өдөр Тува айл огт юм гаргадаггүй. Тэгээд 9-нд амжуулах гэж их яарсан даа.

    -Хачин юмаа?
    -Чи нетээс хараарай. Сүүлд чамд үзүүлнээ. Одоо ажиллаагүй байгаа.

    -Одоо эргээд зохиол руугаа оръё. Бас таны тухай. Та ер нь жоохон гомдож явдаг хүн шиг харагддаг?
    -Гомдох ч гэж дээ. Манай энэ төр засаг миний чадварыг, намайг нэг ч удаа ашиглаж чадсангүй. Дандаа бусдад ашиглуулж байна. Киргиз улс Чингиз Айтматовыг 16 жил Бенелуксын 3 оронд элчингээр суулгалаа шүү дээ. Тэр хугацаанд Киргизэд тэр хүн мөн ч их юм олж өгсөн дөө. Хэрвээ энэ төр засаг чи Германаас ийм нэг юм бүтээгээд, мөнгө босгоод ир гэвэл би яаж ийж байгаад нэг юм болгож орхино дoo. Тэнд би гайгүй нэртэй. Надтай уулзаж байгаа улс нэг л биширсэн өнгөөр бүр гарт минь ч болтугай хүрэх гэж бараг л Далай ламтай уулзаж байгаа юм шиг ханддаг юм шүү дээ. Дэлхийн суутнуудын уулзалтад олон удаа сууж байлаа. Дэлхийн ухаантнуудын зөвлөлийн гишүүн гэж байгаа.

    -Таны хөөж биш, хүлээж гүйцнэ гэдэг үгийг би их иш татдаг юм. Энэ таны үгүү ийм үг байдаг юм уу?
    -Энэ миний л үг л дээ. Монгол ухаан гэдэг тайван тэвчээртэй байж, хөөж биш хүлээж гүйцэх ухаан шүү дээ. Европыг би сайн мэднэ. Тавь гаруй жил ирэн очин байна. Тэд нар мөнгө, цагтай уралдаж байна гээд л бажигдаад гүйлдсэн яаруу сандруу улс байдаг . Аливаа юм эргээд л ирдэг дугуй цагириг замтай байдаг. Бид тосож, угтаж бодох хэрэгтэй. Харин сүүлийн үед манайхан яг л тэдэнтэй адилхан хөөж гүйх болж дээ. Бид энэ янзаараа бол Хятадад бууж өгч мэднэ гэж бодох боллоо. Өндөр гэгээн Занабазар Чингисийн тугийг өөрөө өмнөд хөршид мөлхөж очоод бөхийлгөсөн түүхтэй шүү дээ. Дэлхийн нэгдүгээр дайн 1914 онд гарч байлаа. Одоо яг 100 жил болж байна. Юм эргэх гээд байдаг гэж би дээр хэллээ. Оросод энэ Украйнаас ч болоод юм уу, эсвэл Өмнөд Солонгос дайн эхлүүлж тэгээд өнөөх Америк орж ирээд бөөн юм болж мэдмээр санагдаад байх боллоо… Би улс төр нэг их сонирхдоггүй. Гэхдээ 24 жилийн өмнө П.Очирбат ерөнхийлөгч нефттэй боллоо гээд л цагаан дээлээ хар тосоор мялааж байлаа. Би их баярлаж билэгшээж байлаа. Кувэйт шиг орон болох нь гэж. Гэтэл одоо өнөө нефьт хаана байна? Хятад л авдаг юм уу даа. Энэ нэг төмөр зам гээд, нарийн бүдүүн гэж 4 жил хэрэлдлээ, бас л таг. Одоо ч өрнөөс их юмгүй л боллоо гэх болж дээ. Ингэж хэрэлдэж байх хооронд элдэв юм бүү болчихоосой гэж л ханцуйн дотроо залбирч суух юм даа.

    -Та маргааш хаашаа явах гэж байна?
    -Швейцарьт хэвлэгдсэн, бас Туркэд орчуулагдаж гарч байгаа номын ажлаар явна, олон уулзалтaд оролцоно. Вeна, Цюрих, Франкфурт, Хамбург гээд олон хотоор явна даа. Өндөр зэрэглэлийн зочид буудал, унаа бэлэн, олон хүнтэй уулзана гэхээр сайхан байдаг, гэхдээ бас ядаргаатай. Европ тивд ази хүнийг заримдаа тийм ч их тоохгүй юм шиг харагддаг. Намайг харин ийм сайхан хүлээж авч байхад би ханьцуйн дотроо залбираад л, номоо бичээд л явахаас өөр яах ч билээ дээ. Монголoop бас хэдэн ном гаргая гэж бодох л юм. Зав даан ч гарахгүй юм даа. Гадаадад ингэж тоож байгаа дээр нь л тэдэнтэй зууралдаад байна даа. Гэхдээ л Монгол хүний тухай бичнэ шүү дээ.

    -Та өглөө бүр 4 цагт босдог гэсэн одоо ч хэвээрээ юу?
    -Анх Германд очоод шалгалтанд тэнцэхгүй бол буцна гэж айгаад 4-т босож хичээлээ давтдаг болсоноос хойш бүүр дадал болчихсон юм даа. Бас 4 цаг л унтдаг. Эмч нар намайг одоо ахиу унтаж бай, настай болж байна, үхнэ шүү гэдэг юм. Би “Харин нээрээ би бас үхэх байх шүү” гэж тоглоом шоглоом хийгээд л өнгөрдөг. Нэгэнт 40 гаруй номтой болсон хүн 60 ном биччих юмсан гэж боддог. Бас Монгол хэлээрээ хэдэн ном бичих юмсан даа.

    Энд тэнд тавьсан илтгэл, уулзалт цуглаан дээр хэлсэн үгээ эмхтгэж ном гаргах гээд мөн ч их ажил байна даа.

    -Явах гээд давчуу байхад чинь шалаад ядраачих шиг боллоо. Танд баяраллаа сайн яваад ирээрэй.

    2014- 4-1
    Ярилцлагыг Д.Төрмөнх
    Эх сурвалж: niitlelch.mn



  • Лхагваагийн ТАВАНБАЯР


    Кино зохиолч, “Жаалхүү фильм” ХХК-ийн ерөнхий найруулагч

    Л.Таванбаяр нь 2002 онд Д.Жигжидийн нэрэмжит Кино Урлагийн Дээд Сургуулийг Урлагийн Гавъяат Зүтгэлтэн, Төрийн Соёрхолт Кино Найруулагч Б.Сумхүүгийн урланд Кино, телевизийн найруулагч мэргэжлээр төгссөн. 2002- 2004 он хүртэл “Залуучууд” театрт туслах найруулагчаар ажилласан. 2004- 2011 он хүртэл “Логикфильм” продакшнд ажиллаж байгаад 2014 оноос “Жаалхүү фильм” ХХК-ийг байгуулан ажиллаж байна. 2006 оноос кино зохиол бичиж эхэлсэн бөгөөд хэд хэдэн кинонд хоёрдугаар найруулагчаар ажилласан. Монгол Улсын Соёлын Тэргүүний Ажилтан цолоор 2008 онд шагнагдсан. “MONGOLIAN ACADEMY AWARDS-2015” Монголын Кино Урлагийн тэргүүн дээд шагнал гардуулах наадмаас түүний найруулсан “ХҮДЭН” киноны буриад эмгэний дүрд тоглосон МУСТА жүжигчин А.Цэгмэд Шилдэг эмэгтэй туслах дүрийн шагналыг хүртсэн. Мөн “ХҮДЭН” МУСК нь “УЛААНБААТАР 2014” Олон Улсын Кино Наадмын нээлтийн киногоор шалгарч байжээ.

    Л.Таванбаяр нь одоогийн байдлаар Монгол үндэстний онцлогийг орчин үеийн хэв маягтай хослуулсан кино бүтээлүүд дээр ажиллаж байгаа юм. Мөн олон улсын хэмжээний, мэргэжлийн түвшинд нийцсэн кино зохиолууд бичих тал дээр өөрийн ур чадвараа дайчлан ажиллаж байна.

    Кино зохиол
    2006 он “Тэнгэрийн андгай” УСК (УГЗ Б.Лхагвасүрэнгийн “Атга нөж” жүжгээс сэдэвлэсэн)
    2007 он “Буруу эргэлт” УСК
    2008 он “Мөрөөдлийн зүгт” УСК
    2009 он “Үнэнээс хол” УСК (Э.Анхжаргалын хамт)
    2010 он “Эзэнгүй бөгж” УСК
    2010 он “Цасан охин” УСК (Л.Нямдуламын хамт)
    2010 он “Нэг хоёрын гурав аа” УСК
    2011 он “Долоон бурхан харвадаггүй” УСК (Ж.Мөнхбатын хамт)
    2012 он “Улаан дөрвөлжин” УСК (Д.Золзаяагийн хамт)
    2014 он “Хүдэн” УСК
    2014- 2015 он “Ноход” УСК
    2015 он “Эр хүн болгож өгөөч” УСК (Ч.Ганхуягийн хамт)

    Ном
    2013 он “Хүдэн” хүүрнэл зохиолууд
    2014 он “Мэдрэхүйн байгаль” хайкун түүвэр (“Хязгаараас цааш” хайку бүлгэмийн хамт)

    Найруулагчаар ажилласан бүтээл
    2007 он “Бүхнийг би цэглэнэ” УСК (ерөнхий найруулагч)
    2008 он “Мөрөөдлийн зүгт” УСК (2-р найруулагч)
    2009 он “Орхидос 2” УСК (2-р найруулагч)
    2010 он “Цасан охин” УСК (2-р найруулагч)
    2011 он “Долоон бурхан харвадаггүй” УСК (кастинг найруулагч)
    2012 он “Тнгри” УСК (2-р найруулагч)
    2012 он “Улаан дөрвөлжин” УСК (2-р найруулагч)
    2013 он “Тайга” УСК (кастинг найруулагч)
    2014 он “Мөрдөгч” ОАУСК (кастинг найруулагч)
    2014 он “Хүдэн” УСК (ерөнхий найруулагч)
    2014-2015 он “Ноход” УСК (ерөнхий найруулагч)

    https://www.facebook.com/tavanbayar.tamaka