Author: admin

Монголын боловсролын салбарын шинэчлэлд зориулсан цуврал нийтлэл-1

… Монголчууд бид жил бүр малаа тоолж, төрөл тус бүрээр нь тоо толгойг нь нарийвчлан гаргаж, нийтэд зарлан, баярхаж бахархана. 30 сая малын багтаамжтай гэж нэгэн эрдэмтний нотолсон Монголын газар нутаг дээр өнгөрсөн жил 40 орчим сая мал тоологджээ. Нэгэн цагт нийгмийн мал сүргээ хүнээсээ илүү дээдэлж, “чандмань эрдэнэ”  гэж өхөөрдөн нэрлэж, мал сүрэгтээ хадлан билчээр, хашаа саравч, худаг усбэлтгэн нийгмийн хайр халамжийг харамгүй үзүүлж байв. Малаа муу маллаж, алдаж үрэгдүүлсэн малчинд арга хэмжээ авч, хариуцлага тооцож, сайн малчдыг алдаршуулан магтаж, бас мандуулж байв даа. Олон хүнийг өвчнөөс аварч, амьдрал бэлэглэсэн эмчдээ бус, шуурганд уруудсан нийгмийн мал сүргийг аварсан хэн нэгэнд хөшөө хүртэл босгож алдаршуулж асан өнгөрсөн үе, нийгмийн мал сүрэг монгол хүнээс илүү үнэ цэнэтэй хэмээн нийт олны тархийг угааж байв. Өнгөрсөн онд УЙХ-аас гаргасан ямаанд олгох болсон 20 тэрбүм төгрөгийн дуулиан, гэр хороололдоо ус түлшгүй, эрчим хүч, төрийн үйлчилгээ хүртэж чадахгүй байгаа олон иргэдийг бухимдууллаа. Монгол хүн малаасаа дор болоо юу даа.
… Монгол орны хөрсөн доор байгаа алт, зэс, нүүрс, ураны баялаг , нөөцүүд нь монгол орны хөгжлийг хурдасган, үсрэн дэвхцүүлж, ард иргэдийг баян чинээлэг болгож, сайхан амьдруулна хэмээн үнэнээсээ хэлээд байгаа, эсвэл тоглож тохуурхаад байгаа алин болоход эргэлзмээр. Улс орны хөгжлийг ухаантай, мэдлэг чадвартай иргэд нь хурдасгадаг болохоос уул уурхай. мал сүрэг тэгтлээ хөгжүүлдэггүй гэдгийг эрхэм төр баригчид гадарламаар юм. Өдөр шөнө, өглөө үдэшгүй уул уурхай, ашигт малтмал гэж маань мэгзэм шиг унших төрийн түшээд, тэдний үгэнд итгэн, өөрсдийгөө ч умартан, өмнө зүг рүү нүдээ чилтэл харуулдах ард иргэд эгээл уулын буга үзэсгэлэнт сайхан эврийг минь авчирч өгөхгүй юм болов уу  хэмээн санаашран тэмээний үлгэр адил. Энэ л хугацаанд эрүүл биегүй, эрдэм номгүй, идэх хоолгүй, өмсөх гоёлгүй олон монголчууд уур хилэн, бухимдал гутралдаа “шатаж”  байна даа. Монгол хүн хөрсөн доорхи баялгаасаа хямдхан болоо юу даа.
…Энэ л их хүлээлт дунд тэвчээр нь барагдсан нэг хэсэг нь харь оронд гарч хатуу хөдөлмөрт нухлагдан, тэнхэл нь хүрэхгүй заримыг нь улс орон нь гадагш худалдаж. цэвэрхэн гоо бүсгүйчүүд нь харьд худалдагдаж, “орох орон оочих аягагүй”  мэт тэнүүчлэнэ. Тэр бүхний цаана монгол сэтгэлд хүйтэн жавар хургаж, монгол гэр бүлүүд хагацлын манан дунд жиндэж, монгол хүмүүс харь газар зүдэрч л явна.
Эх орондоо байгаа зарим нь эгээ л айлын тогоо өнгийн суух хоноц шиг царай алдан амь зууна.Эрхэмсэг зарим нь эрх мэдэл, өнгө мөнгөөр хагартлаа баяжиж, шунал тачаалдаа шулам болох дөхнө. Монгол хүн ингэтлээ үнэ хүндгүй болоо юу даа.

Хүн хэрэв байхгүй бол мал сүрэг эд баялаг гэж юу байхсан билээ. Хууль дүрмээ сахиж, хөдөлмөрлөж баялгийг бүтээж, бүтээсэн баялгаараа өөрийгөө болон өрөөл бусдыг хөгжүүлж байдаг хүн л улс орны хөгжлийн үндэс нь байдаг билээ. Иргэд нь мунхаг болвоос эд баялаг, мал сүрэг дорхноо үрэгдэж дуусна. Иргэд нь ухаантай болвоос эд баялаг, мал сүрэг нь улам улмаар өсөн үржинэ. Өдгөө цаг дор монгол хүний үнэ цэнэ, үнэлэмж арай л хэт унаад байна уу даа. Хийх болон хийж болох олон ажил байнаа. Ядахнаа л:
-Өдгөө Монгол оронд данстай хичнээн хүн байгааг цахим тооцоолуураар үнэн зөв тоолж, нас хүйс, эрдэм чадал, хаана оршин суугааг тодорхой гаргаж нийтэд зарламаар. Сонгууль бүрийн өмнө санал өгөх хүнийхээ тоог гаргах гэж будилж, сонгууль бүрийн дараа илүү дутуу гарсан хүнийхээ тоонд эргэлдэж, мунгинана. Хэлгүй малаа зүс насаар нь тоолж чаддаг атлаа, хэл сэтгэхүйтэй хүн амаа тоолох гэж ингэтлээ мунгинах төрийг тлгоод байгаа үнэхээр будилаад байгааг ялгаж салгахад бэрхтэй. Өдгөө монголын хүн ам 2.7 саяд хүрч үүний 1.2 сая нь нийслэл Улаанбаатар хотод оршин сууж байгаа гэх мэдээлэл хэр үнэмшилтэй гэдгийг хэн ч баталж үл чадна.
-“Төл бүрийг мал болгоё”  гэж уриалдаг шигээ “хүүхэд бүрийг хүн болгоход” анхаарч, төрсөн даруйд нь  “төрсний гэрчилгээ”  бус монгол улсын иргэншил олгож, иргэн хүнийх нь хув;д анхаарал халамж тавьж баймаар. Хүүхэд төрүүлсэн эхчүүдээ урамшуулан халамжилж, төрсөн хүүхэд бүрийг асран хамгаалж, ариглан хөгжүүлэх төрийн бодлого үнэхээр үгүйлэгдэж байнаа. Хүүхдэд зориулсан тоглоомын талбай, асрах газар, халамжийн төв, эмнэлэг, үзвэр үйлчилгээний төв гэхчилэн хэрэгтэй бүхнийг цогцлоож, үйлчилгээг сайжруулах нь үнэхээр хэрэгтэй байна.
– Монгол оронд төрсөн, иргэн бүртээ  “нийгмийн халамжийн дугаар” олгож. хаана яаж амьдарч явааг нь төр нь өөрөө хянаж чддаг тогтолцоотой болмоор. Энэ л “нийгмийн халамжийн дугаар”-aaр хүний амьдралын түүх бичигдэж, гавьяа байгуулсан, гай тарьсан  бүрийг ялгаж салгаж, төр нь иргэддээ иргэддээ үзүүлэх халамж, хишгээ алагчиллалгүй адил тэгш үйлчлэх боломж бүрдэнэ. Эх орондоо байгааг ч , эх орноосоо алсад явааг ч төр түмэн нүдээрээ тольдож, эрх ашиг нь зөрчигдөх аваас, төр нь төмөр нударгаараа хамгаалан өмгөөлөх цаг болжээ.                       

Монгол хүний үнэ цэнэ
 Монголчууд бид бие биеэ сайн муугаар хэлж, “тамын тогооны үлгэр’  байн байн дурсаж байвч бусад олон үндэстэнүүдтэй адил сайн муу чанаруудтай. Хөмөрсөн тогоон дороос гарч, дэлхийн улс гүрнүүдэд зорчиж, “юм үзэж, нүд тайлж” яваа “хуучин Монгол хүү” дэлхийн хөгжилтэй алхаа нийлүүлэн алхах “шинэ Монгол хүү” болох цаг ойрхон байна. Монголчууд бид өдгөө хүртэл цусанд минь үлдэж, өрөөл бусдаас ялгарч харагдах олон сайхан чанаруудаа бүгдээрээ хэлэцэж, бие биеэ дэмжиж, үүнийгээ хөгжүүлэхийн төлөө дор бүрнээ хичээх цаг болжээ. Энэ л үейин үед  бусдаас ялгарах бидний үнэ цэнэ юм шүү дээ.
-Монгол хүн авьяастай. Өдий болтол хөгжиж ирсэн Монголын боловсролын салбар, иргэддээ хэрэглээ болгож чадаагүй ч шинжлэх ухаанжсан мэдлэгийг сайн олгосон байдаг. Гадаадын аль ч орны жирийн иргэдтэй харьцуулахад монгол хүний ерөнхий мэдлэгийн түвшин арай илүү мэдрэгдэнэ.  Харин мэддэг ч юм шиг , мэддэггүй ч юм шиг энэ байдлаа жаахан эмхтгэж, хэрэглээ болгон сайжруулж чадвал монголчууд хаа ч гологдохгүй мэдлэгтэй бас авьяастай хүмүүс.

-Монгол хүн хаа ч дасан зохицох чадвартай. Өнө эртний цагаас, өвсний соргог, усны тунгалагийг шилэн нүүдэллэж, ээлжлэх 4 улиралдаа зохицон амьдардаг , нүүдэлчин удмын цусны сайн чанар мэдрэгддэг. Халуун хүйтэн аль ч оронд очсон амархан дасан зохицож, хатуу хэцүү ямар ч ажлыг хэнээс ч дутахгүй хийж чаддаг энэ чанар монголчуудад илүү бий. Тэд халуунд халж, хүйтэнд хөрчхатүү бэрхээс ч шантралгүй хөдөлмөрлөж, бүтээж чаддагаараа бусдад үнэлэгдэнэ.
-Монголчууд арга билэгтэй. Тэд хийх гэж буй алив ажлын аргыг амархан олдог. Нүүдэллэн амьдрахдаа, өөрийн амьдрах орон гэрээ буулган ачааллаж,  буусан газраа хурдан барьж босгодог арга билгээрээ бусдыг гайхуулдаг байсан. Монголчууд ямар ч ажлыг хийхдээ бусадтай адил зөвхөн хий гэснийг хийхээс илүүтэй энэ ажлыг яаж илүү амархан хийж болох вэ? гэдгийг заавал боддог. Нэг л мэдэхэд тэр ажлыг өөртөө амар хирнээ хурдан хугацаанд хийх аргаа олж сонгосон байдгаараа бусдаас ялгарна.
-Монголчууд их элгэмсэг. Монголчууд хэзээнээс аав ээждээ ачлалтай, ах дүүстээ найрсаг, ахмад хүний үгийг сонсож, хүндэлдэг уламжлал, харилцаатай. Ажил хийж олсон мөнгөө амин хувьдаа зарцуулахаас илүү, аав ээж, ар гэр үр хүүхэддээ зарцуулдаггүй монгол хүн гэж бий билүү. Аль болохоор тэднийгээ ачлаж бас баярлуулахыг хичээдэг.Тэдний зүрх сэтгэлд нь энэ л ачлал, хайр , халамж хаанахын хэнээс ч илүү шингэсэн байдаг юм даа.
-Монголчууд их тэмүүлэлтэй. Монголчууд өнөөдрийн байгаа байдалдаа хэзээ ч сэтгэл ханадаггүй. Улам илүү өөдрөг ажил амьдрал, тансаг хэрэглээ, илүү боломж руу тэмүүлнэ. Өрөөл бусадтай барьцаж, атаархаад байгаа ч юм шиг энэ үйлдлийг зөв чиглүүлбэл монголчууд зөв өөдрөг амьдрах боломжтой. Өнөөдөр гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа монголчууд бусдаас дутахгүй тохилог байранд амьдарч, сайн машин хөлөглөж, чанартай зүйл хэрэглэдгээрээ бусдаас ялгардаг.
                                        
Шинэ монгол хүний үнэлэмж
 Аль ч улс орон ирээдүйдээ яаж хөгжих нь иргэдийнх нь хөгжлөөс ихээхэн хамаарна.
Тийм учраас ирээдүйн иргэдийг нь бэлтгэдэг боловсролын салбартаа ихээхэн анхаарал тавьдаг.  Тухайн оронд төрсөн хүүхдийг ямар бие хүн болгон хөгжүүлэхийг төр бодлогоороо зохицуулна. Ийм нөхцөлд төр “захиалагч”,  боловсролын салбарын бүх шатны сургуулиуд “гүйцэтгэгч”  байх учиртай.
 Өнөөгийн шинэ монгол орон, ямар иргэдийг “захиалах”  боломжтой вэ?
1. Түүх-хүүль эрх зүйн боловсрол:
     -Эх орныхоо болон дэлхий дахины хөгжлийн түүхийг судалж мэдсэн, тэдгээрийг бахархан хүндэлдэг байх.
     -Үндсэн хууль болон салбар хуулиудыг судалж мэдсэн, түүнийг дагаж мөрдөн, хэрэгжүүлэх чадвартай байх.
2. Гоо-сайхны боловсрол:
     -Сонгодог хөгжим, уран зураг, уран зохиолыг сонсож, харж уншиж ойлгодог байх төдийгүй урлагийн бусад төрлүүдийг судалж мэдсэн байх.
     -Сайн муу, сайхан муухайн тухай өөрсдийн ойлголт, бахархал, таашаал, мэдрэмжтэй болох.
3. Хэл-харилцааны боловсрол:
    -Монгол хэлээрээ утга төгс, зөв боловсон ярьж чаддаг, өөрийн бодол санаагаа бусдад зөв илэрхийлэн ойлгуулж чаддаг байх.
    -бичгийн хэлийг сайтар эзэмшин, аливаа бичиг баримт боловсруулан ашиглах чадвар эзэмших.
     -Хүмүүсийг хүндэтгэн, эелдэг боловсон харьцах, харилцааны зөв соёл эзэмших.
4.Эдийн засаг-мэдээллийн боловсрол:
     -Алив зүйлд логик дараалал, аргачлалаар ханддаг, асуудлыг олон талаас нь харж зөв шийдвэрлэх чадвар эзэмших.
     -Эдийн засгийн анхан шатны мэдлэг болох орлого, зарлага, ашиг, өртөг, төсөв төслийн тухай ойлголтуудыг мэддэг байх.
      -Компьютерийн программууд болон интернет ашиглах чадвар.
      -Алив мэдээллийг хүлээж авах, боловсруулах, задлан шинжлэх, ашиглах чадвартай байх.
5.Техник-технологийн боловсрол:
    -Техник технологийн үндсэн зарчмууд, гол хуулиуд, бүтцийн талаар мэдлэгтэй болох.
   -Ахуйн цахилгаан хэрэгслэлүүдийг ашиглаж чаддаг түүний ажиллагааны зарчмыг мэддэг байх. /хөргөгч, угаалгын машин, тоос сорогч, аяга таваг угааж хатаагч, шарах шүүгээ, индүү, будаа агшаагч, цахилгаан зуух гэх мэт./
   -Техникийн болон барилгын зураглал, бараа болон хүнсний зүйлийн тэмдэгт зааврыг уншиж ойлгож, ашиглах чадвартай байх.
   -Элдэв химийн гаралтай бүтээгдэхүүн, бодис, эм болон бусад эдлэхүүнийг мэддэг, түүнийг зөв ашиглах чадварт суралцах.
6. Эрүүл мэнд- бие бялдрын боловсрол:
    -Хүний биеийн бүтэц, эрүүл мэнд, эрүүл байхын ач холбогдол, түүнтэй холбоотой дасгал, өвчлөлийн талаархи ойлголт.
    -Биеэ зөв авч явах, хувцсаа тохируулан өмсөх, хөдөлгөөний эвсэлд суралцах.
7. Байгаль-экологийн боловсрол:
    -Хүн байгалийн шүтэлцээ, амьтан ургамлын бүтэц, тэдгээрийг хайрлан хамгаалахын учир.
    -Газарзүйн тогтоц, цаг агаарын хувирал, байгалийн тэнцвэрийн талаархи мэдлэг.
   -Байгальтай холбоотой ёс заншил, түүний утга учир, байгальтай харьцах, амьтан ургамлыг хайрлан өсгөх, ургуулах зэрэг ойлголтууд болон чадварууд.
8. Гадаад хэлний боловсрол:
    -Орос, англи, франц, герман, хятад, япон, солонгос зэрэг хэлнүүдээс аль нэгийг сонгож, уг хэлээр ярьж, ойлгож, бичиж сурах.
    -Уг хэлээр ярьдаг орнуудын түүх, хөгжил, төр болон хууль, газарзүй, соёл урлагийн талаар судалж мэдсэн байх.
9.Гэр бүл-бэлгийн боловсрол:
    -Гэр бүл, түүний нийгэм дэх үүрэг, өрх гэрийн төсөв, гэр бүлтэй холбоотой хууль тогтоомжуудыг судлах.
    -Хайр сэтгэл, гэр бүлийн ёс зүйн тухай, гэр бүлийн гишүүдийн харилцааны тухай судалж ойлголттой болох.
   -Бэлгийн харьцаа, хүмүүжил, хүүхэд төрүүлэх, өсгөх, хүмүүжүүлэх тухай ойлголтууд болон үүнтэй холбоотой чадвар дадлыг эзэмших.
 Одоогийн ерөнхий боловсролын сургуулиудад судалж байгаа хичээлүүдийн агуулгыг нэгтгэж, цогц байдлаар боловсруулан хэрэгжүүлэх боломж буй. Хамгийн гол нь бүх шатны сургуулиудад суралцан төгсөгчид нь аль ч нийгэмд бие даан амьдрах чадвартай, зөв бие хүн болон төлөвших учиртай. Бүх хүүхдүүд эрдэмтэн бас мундаг хэн нэгэн болох албагүй, харин бүгд гэр бүл болж энэ нийгэмд бие даан амьдрах учиртай гэдгийг л бид мартах учиргүй. Харин хүүхдүүд өөрийн авьяас сонирхлоо хөгжүүлэхийн тулд хүссэн чиглэлээрээ сонголт хийн өөрийгөө хөгжүүлэх боломжийг олгох нь илүү оновчтой байх болно.
 Үүний тулд монголын ерөнхий боловсролын сургуулиудын хүүхдийг “сургаж-хүмүүжүүлэх” гэдэг зорилтыг  “хүүхдийг зөв бие хүн болгон төлөвшүүлэх” гэдэг ойлголтоор солих болж байна даа. Ингэж байж л бид өөрийн үнэлэмжтэй монгол иргэдийг бий болгож монгол орны ирээдүй өөдрөгөөр харах боломжтой болно.
                                 
 Төгсгөлийн оронд
 Монгол орныг зөв төлөвшсөн монгол иргэд хөгжүүлнэ. Мал болон ашигт малтмал бусад олон боломжууд хүний хэрэгцээ, хөгжилд зориулсан зүйл. Үүнийг хэрхэн зөв ашиглаж, улс орноо хэрхэн хөгжүүлэх нь өөр хэнээс ч биш монголчууд биднээс л хамаарна.
 Өдгөө бид өнгө, мөнгөтэй хөөцөлдсөөр хүний үнэ цэнээ хөсөр хаяжээ. Ингэж болно гэж үү? Монгол орны ирээдүй болон хөгжлийн түлхүүр нь боловсролын салбар юм. Энэ салбарт хийж буй өөрчлөлтийн үр дүн нь урт удаан хугацаанд мэдрэгддэг. Хамгийн багадаа 12 жил. Цаг алдалгүй монголын боловсролын салбарт үр дүнтэй, зоримог өөрчлөлт, шинэчлэлүүдийг хийх хэрэгтэй байна. Алийн болгон бид энэ салбарын хөгжилд хойрго хандаж, самбар шохой, цаас будагтай зууралдуулах вэ?
 Энэ бол миний, таны бидний хүүхдүүдийн хувь заяа бас монгол орны ирээдүйн хувь заяа. Зөвхөн монголдоо төдийгүй дэлхийн аль ч улс оронд суралцаж, ажиллаж амьдрах чадвартай  Монгол залуусыг Монгол орондоо бэлтгэхэд анхаарах цаг болжээ. Энэ бол монгол хүний үнэ цэнийг сэргээж, үнэлэмжийг бий болгохын эхлэл.
Алдагдсаар байгаа цаг хугацаа, түүх биднийг хүлээхгүйн адил биднийг уучлахгүй.
/үргэлжлэл бий/

Хүн энэ сайхан дэлхий дээр ирээд л буцдаг. Мэлхий, хулгана зурам, араатан жигүүртэн, хорхой шавьж бус гагцхүү хүн болж төрнө гэдэг их хувь заяа. Цэнхэр уужим, тансаг гоёмсог энэ дэлхий дээр мөнх амьдрах юм шиг санаж, багталцаж ядан, бачимдан бухимдаж амьдрах нь хүн гэгч бодьгалын бас л нэг муу зуршил. Ирээд буцах энэ хугацаандаа утга учиртай, ууч сэтгэлтэй, баяр баясал, өөдрөг сайхан амьдрах нь ухаант хүмүүний шинж буюу.
  Сүүлийн үед Монголчууд бид арай л их бухимдаж уцаарлаж амьдраад байх шиг. Саяхан болж өнгөрсөн 7-сарын 1-ний өймээнээс хойш иргэд 2 талцаж бүдүүлэг муухай доромж үгсийг бие бие рүүгээ чулуудаж байгаа нь үнэхээр харамсал төрүүлж байна. Бид хичнээн ихээр бухимдаж, дотор сэтгэлдээ шаналж хорсовч, энэ бүхнээс үл хамааран алтан нар манддагаараа мандаж, шувууд жиргэдгээрээ жиргэж байгаль дэлхий үзэсгэлэнт сайхнаараа гайхуулна. Бидний уур бухимдлаас болж галав юулж, дэлхий өөрчлөгддөггүй болохоор бид ердөө л өчүүхэн.
  Харин та тэртээд харагдах уул руу алхаж очин орой дээр нь гарч тэртээх алсын барааг нэг ажаарай. Таны эргэн тойронд харагдах байгалийн үзэсгэлэн, уянгалаг хөг ялгуу, салхины зөөлөн илбээ юутай сайхан. Та хүн болж төрснийхээ хувьд энэ бүхнийг мэдэрнэ гэдэг их хувь заяа, аз жаргал бус уу. Уур уцаар зовлон шаналалаа тэртээд орхиод уртаар амьсгаа авч сайхан инээмсэглэ.

Тэнгэрт хуралдсан бараан үүлсийг зөөлөн салхи аядуухан хөөж, тэртээ чанад нар гарч ирэн, нарны бүлээн дулаахан цацраг бүхэн нь таныг илбэн аргадах мэт. Та бүхнийг умартаж, нарны цацрагаар бүх биед тань сүлэгдэн орж ирэх тэр л бүлээхэн, энхрийхэн илчинд сэтгэл тань уяран бүлээсч, хэн нэгнийг хайрламаар, уучилмаар бас баярлуулмаар санагдах вий. Энэ бүхний дэргэд таны сэтгэлийн бухимдал зовлон шаналал юу ч биш. Гагцхүү та хүн гэдэг агуу хувь заягагаа мэдрэх болно.

                              Бидний анзаардаггүй дарамт
 Монголчууд бид яагаад ингэтлээ уцаарлан бухимдаж, бие биедээ эелдэг харилцаж, баярлуулахаас татгалздаг юм бол?
-Монголчууд бид хүүхдүүдээ багаас нь их төлөв зэмлэж зандарч хүмүүжүүлдэг. Алив зүйлийг бага гэлтгүй тайлбарлаж ойлгуулахын оронд “болохгүй ” гэдэг ганцхан үгээр хориг тавина. Чанга дуугаар зандарч зэмлээд, өөрөөсөө айн эмээх хүүхдээ харахдаа өөрийн “сүр хүчээ”  мэдэрч , үр хүүхдүүдийнхээ дуулгавартай хүмүүжилтэйд ” сэтгэл ханана”. Харин өтөлж хөгширсөн хойноо өөрийг нь зандран зэмлэх үр хүүхдийнхээ араншинг ” байдаг л зүйл” мэтээр хандаж, өөрийг нь анхааран халамжилж байгаагийн нэг хэлбэр мэтээр хүлээн авна.
-Сургуульд орсон цагаасаа сургууль болон багш нарын олон хориг дарамттай учирна. Хүүхдийн сурч мэдэх оргилуун хүслийг нь ” дүн” гээр ялгаж, хязгаарлана. Алив зүйлийг өөрийнхөө төлөө сурч мэдэхээс илүүтэй, багшдаа шалгуулж дүн авдаг энэ гаж тогтолцоо идэр насны олон хүсэл тэмүүллииг унтрааж байгаа нь нууц биш.

Манай ангийн “онц сурлагатан”  сурагч бол бүхнээс онцгой мундаг хүүхэд, “дунд сурлагатан”  миний бие түүний хэмжээнд хэзээ ч хүрч чадахгүй, дундаж хувь заяатай гэсэн ангилсан ойлголт нь маш олон хүүхдийн өөртөө итгэх итгэл, урам зориг, авьяас чадварыг үгүй хийж байна.
-Өөрийн иргэн бүртээ сурч боловсрох, ажиллаж хөдөлмөрлөх, өөрийгөө хөгжүүлэх, сэтгэл тайван амьдрах тэгш боломжийг хангаж дэмжих учиртай төр засгийн шударга бус, арчаагүй байдал ард иргэдийг үнэхээр бухимдуулж байна. Ялангуяа хуулийн тэгш бус үйлчилгээ, нийгмийн баялгийн  тэгш бус хуваарилалт, жирийн иргэдийг ялгаварлан гадуурхаж байгаа нийгмийн халамжийн үйлчилгээ тэдэнд өөртөө итгэх итгэлгүй, гутрал, бусдыг хардах, үзэн ядах олон шалтгийг бий болгож байна.
 Монголчууд бидний бие биедээ үл итгэх, үзэн ядах олон шалтгуудын нэг хэсэг нь энэ.
Бид өөрсдөөсөө эхлээд олон юмыг өөрчлөх хэрэгтэй болж байна. Дэлгэсэн тэрлэг шиг тэр л сайхан газар нутагт та ганцаараа биш бид бүгдээрээ хамтдаа амьдрах болохоор хүссэн ч эс хүссэн ч бид бие биеээсээ хамааралтай болдог. Ядахнаа л бид гэр бүлдээ үр хүүдүүддээ хандахаас эхлээд боловсролын тогтолцоог шинэчлэх, нийгэмд шударга ёсыг тогтоох хүртэл олон зүйл та бидэнд адилхан хамаатай.

                                Хүн бүр сайхан үг урмаар дутаж байдаг
-Чи сайхан харагдаж байна шүү
-Битгий доромжлоод байгаарай, муухайгаа мэдэж байна
-Чамд их баярласан шүү
– За за юун сүртэй юм бэ
– Би чамдаа хайртай шүү
-Чи чинь юу болоод нялуураад унав? Ямар нэгэн юм болоо юу?
Хүн бүр дотор сэтгэлдээ урмын сайхан үгийг ямагт хүсч явдаг. Хийж бүтээснийхээ төлөө, бусдыг баярлуулсны төлөө хэн нэгнээс сонсох талархал, урмын сайхан үгс нь хүний сэтгэл зүрхэнд баяр баясгалан авч ирж, шувуу мэт дүүлэн нисэх хүсэл тэмүүлллиг өгдөг. ААв ээждээ магтуулж, сайхан үг сонссон бяцхан хүүхдийн нүд нь очтон гялалзаж, өөрөө ч мэдэлгүй хөөрч онгирох нь үнэхээр өхөөрдмөөр хөөрхөн харагддаг.
 Бусдад урмын сайхан үг хэлж, бусдыг баярлаж байхыг харахдаа өөрөө ч баярлаж баясдаг хүмүүс ямагт өөрөөсөө гэрэл гэгээ цацруулж өнгөлөг сайхан харагдана.
 

Монголчууд бид хэдий болтол даруу төлөв, сэтгэлийн хөдөлгөөн багатайгаа илэрхийлж, талархал урмын сайхан үгсээ өөрөөсөө болон өрөөл бусдаас харамлаж явах билээ. Гэсэн атлаа маргалдаж муудалцахдаа зүрх зүсэж, сэтгэл хиртэн, дотор давчдам муу үгсийг хэлэх хэрэг юун.
  Хайртай хань, алаг үр, асралт аав ээж, анд нөхөд бүгд л урмын сайхан үгээр дутаж л яваа.
-Хайрт минь, би чамдаа маш их хайртай шүү
-Хүү минь чамаг сайн хүн болж байгаад би үнэхээр баяртай байгаа шүү
-Миний төлөө гаргасан сэтгэл, хийж чадсан бүхэнд тань аав ээж та 2-тоо үнэхээр баярлан биширч явдаг шүү
-Найз минь чиний халуун сэтгэлийн илчийг мэдэрч байгаадаа би үнэхээр баяртай байна
-Таны дэмжлэг надад их хэрэг боллоо. Танд их баярлалаа гэхчилэн чин сэтгэлээсээ хэлж байх талархал, урмын сайхан үгс бидэнд үнэхээр дутагдаж байнаа,
 Тэрчлэн гадаадад байгаа Монголчуудад маань ийм үгс , сэтгэл бүр ч их дутагдаж байгаа. Эцэж цуцатлаа ажиллаж ар гэр алив бүхнээ санан бэтгэрч байгаа тэдэнд илгээсэн мөнгөний нь хариуд: ” Та биднийхээ төлөө ингэж зүтгэж байгаад чинь баярлаж байна. Та минь биеэ бодож байгаарай. Бид хамтдаа удахгүй сайхан амьдарцгаах болно. Үүний төлөө бид ч бас хичээнээ” гэж үнэн сэтгэлээсээ заавал хэлж байгаарай. Зусар хоосон биш, чин сэтгэлээсээ хэлж чадах урам талархлын сайхан үгс л хүний зүрх сэтгэлд хүрдэг. Юу ч болоогүй хэрнээ урсгаад байдаг зусар зулгуй үгс цаад хүнээ ч ядрааж өөрийгөө ч эвгүй байдалд оруулах нь бас бий.
  Хэрэгтэй үед нь дутаж байгаа ганц сайхан үгийг нь олж хэлэх юутай сайхан.
Хүний сэтгэлийн далд утсыг онож хэлсэн ганц сайхан үг хөглөж, тэр хүнээс ундран гарах гайхамшигт аялгуу олон олон хүний зүрх сэтгэлд хүрч баясгадаг юм даа.
                               Нүүрний баяслыг дагаж аз жаргал ирдэг
 -Өндөр хөгжилтэй орнуудад хүмүүсийг татдаг хамгийн сайхан зүйл нь, хүний төлөөх үйлчилгээ түүнийг дагасан үйлчлэгчийн сайхан инээмсэглэл. Банк дэлгүүр , ямар ч үйлчилгээний газар ороход, сайхан хувцасласан залуус таныг угтан тосч, ” тавтай морил, танд юугаар тус болох вэ?” гэж сэтгэл татам инээмсэглэхэд л та өөрийн үнэ цэнээ жинхэнэ мэдэрнэ. Тэд алив асуудлыг тань шийдэхдээ ямар ч хүнд суртал, ихэмсэг төрх үзүүлэхгүй. Та баян ядуу хөөрхөн муухай алин байхаас хамаарахгүй тэгш үйлчилнэ. Тэр газрын хананд нь ”  Хэрэглэгчдийн найдвартай түнш байгууллага”, ” Хэрэглэгчдийг хаанд өргөмжилсөн хамт олон” гэхчилэн бичигтэй шар цацагтай хөх дарцаг болон жаазтай өргөмжлөл байхгүй хэдий ч тэд танд яг л ” хаан” -д үйлчилж буй мэт хүндэлж үйлчилнэ.
 Гадаадад явах гэж хүсээд байгаа Монголчуудын эдэлж үзэхийг хүсээд байгаа эрхийн нэг нь энэ. Харин одоо Монголд ажилд авах заранд бичигддэг “Залуу царайлаг, гоолиг сайхан биетэй” гэдэг үгээ ” Сайхан инээмсэглэдэг, эелдэг сайхан харьцаатай” гэсэн үгээр солих цаг болжээ. Үйлчилгээнд сайхан инээмсэглэл хамгаас чухал байдаг ажээ.

-Монголчууд бид харилцаж байгаа хүн рүүгээ хөмсгөө зангидан, нүдээ хурцалж харах нь “эрэлхэг дайчин” эсвэл “эрх мэдэл”-ийн илэрхийлэл мэтээр төсөөлдөг үзэгдлээсээ салах цаг болжээ. Өөрт хичнээн хэцүү байсан ч бусад руу эелдгээр инээмсэглэж байх нь бусдаас хариу инээмсэглэл авч тэр хэрээрээ эерэг сайхан энергийг өөртөө шингээдэг. Талархал урмын сайхан үг сонссон хүний нүүрэнд инээмсэглэл тодорч жаргалтай сайхан харагддаг.
 Өглөө ажил, хичээлдээ ирэхдээ тэр өдрийг хамтдаа өнгөрөөх хүмүүстээ сайхан инээмсэглэн мэндчилж, урам талархлын сайхан үгс хэлэлцэх нь тэр өдрийн ажил бүтэмжтэй сайхан болохын эхлэл болно.
 Өглөө ажилд явах, орой ажлаасаа ирэхдээ сайхан хань, хайртай хүүхдүүдээ байнга үнсэж , баяртай сайхан үгс хэлэлцэж байх нь ” нялуурч” байгаа хэрэг огтхон ч биш. Сэтгэлийн сайхан энергийг харилцан бие биедээ өгч байгаа хэрэг. Тэр л энергийн хүчээр та бүтэн өдөржингөө баяр хөөртэй, цоглог, эрч хүчтэй, хөгжилтэй байж чадах болно.
-Хүний амьдралд юу эс тохиолдох билээ. Үхэл хагацал, өвчин зовлон, сэтгэлийн шаналал, азтай учрал, баяр хөөр, аз жаргал ээлжлэн ирдэг энэ хорвоод хэн ч юуг ч урьдчилан таах аргагүй. “Хазгар”, “сохор”, “хэлгүй” “балай” гэхчилэн хүний ямар нэгэн золгүй гажигаар нь нэрлэн дуудах, шоолж тохуурхдаг базаахгүй зуршил Монголчууд бидэнд бий. Ийм золгүй тохиолдол бидний хэн нэгэнд учирч болох байсан төдийгүй тэдний өнөөдөр амьдарч яваад нь бид талархан урамшуулж баярлуулж байх учиртай. Золгүй тохиолдлоор өвдөж зовсон, тахир татуу болсон хэн нэгнийг сэтгэлээсээ хүндэтгэн, хэсэгхэн хоромд ч урмын сайхан үг инээмсэглэл бэлэглэж, баярлуулж чадвал тэр сайхан сэтгэлийн хариуд баярласан сэтгэлийн энерги нь танд очиж, тэр чигээрээ баяр баясал, гэрэл гэгээ өгч байдаг.
 Өвдөж ядарсан хүнийг баярлуулж, тэдний баярлаж талархан инээмсэглэж байгааг харах нь хүнд их аз жаргал авчирдаг. Хүн өөрийгөө мөнх орших юм шиг санаж, хэзээ ч өвдөж зовохгүй юм шиг төсөөлж байдаг өчүүхэн бодлоо өөрөөсөө зайлуулж, энэ хорвоод хүн ирээд буцдаг гэдгийг жинхэнээр ойлгож чадсан хүн л хүнийг жинхэнээр хайрлаж бас баярлуулж чадддаг.
 Тийм ээ! Бид хүн болж төрцгөөн нэг л орчлонд хамтдаа амьдарч байгаагийнхаа хувьд бие биеэ хүндэлж, урмын сайхан үг хэлж, баярлуулж байх нь тун чухал байна.

                                            Төгсгөл
Монголчууд бидний эвтэй байхын гол үндэс нь бие биедээ урмын сайхан үг хэлж, сайхан инээмсэглэж, баярлуулж, хүндэлж байх явдал шүү. Та бусдыг хүндэлж баярлуулж байвал хариуд нь бусдаас хүндлэл баяр хөөр авна.
 Цаг ямагт алив зүйлийг өөдрөг сайхнаар төсөөлж, бусадтай ийм байдлаараа харьцаж чадвалта ч өөрөө өөдрөг сайхан , жаргалтай амьдарч чадна. Хүнд сайхан сэтгэлийн энерги бэлэглэвэл хариуд нь сайхан энерги авч харилцан бие биеэ гэрэлтүүлж байх болно.
 Чулууг чулуу хагалж харин голын ус мөлийлгөдөг билээ.
Уншигч та ч гэсэн энэ бүхнийг эргэцүүлж нэг бодоод өнөөдрөөс олон зүйлийг өөрчлөх гээд үз. Таны гэр орноос улс гүрэн эхэлдэг. Таны гэр бүлээс энэ ертөнц эхэлдэг.
  Гадаа нар мандаж, шувууд жиргэн, модод найгаж, орчлон дэлхий үнэхээр үзэсгэлэн төгс харагдаж байна. Инээмсэглэхгүй байхын аргагүй. Та өнөөдрөөс эхлэн бусдад урмын сайхан үг хэлж чин сэтгэлээсээ инээмсэглэж, бусдыг баярлуулж байхыг хичээгээрэй. Та үнэхээр аз жаргалтай сайхан харагдаж байна шүү.
                НҮҮРНИЙ БАЯСЛЫГ ДАГАЖ АЗ ЖАРГАЛ ИРНЭЭ.

…Залуус бие биедээ дурлаж байхдаа энэ ертөнцийг хамгийн гэгээлэг сайхнаар харж, мэдэрдэг. Тэдний эргэн тойронд байгаа бүхэн өнгөлөг сайхнаар харагдаж, зүрх сэтгэл нь гагцхүү баяр баясгалангаар бялхана. Өдөр бүр хайртай түүнээсээ олон гайхамшгийг олж харан, гайхан биширч, түүнгүй бол энэ хорвоо ертөнц хөндий хоосон байх юм шиг л санагдах аж. Өөрсдийг нь гайхан шоолох хэн нэгнийг “миний нүдээр хардаг ч болоосой” хэмээн өөдөөс нь гайхна. Бие биетэйгээ уулзахгүй өнгөрөх нэгэн өдөр сар, жил шиг удаан, дууг нь сонсохгүй өнгөрөх нэгэн мөчид энэ ертөнцийн гайхамшигт хөг аялгуу тасалдах мэт. Түүнийхээ дэргэд байхдаа л амьдралын утга учир, гэрэл гэгээг мэдэрч, баяр баясгалангаар бялхаж, жинхэнэ аз жаргалыг амсана.
…Баяр хөөр, наргиан цэнгээн дүүрэн хуримын өдөр

Энэ баярт хүрэлцэн ирсэн бүх зочдын анхаарлын төвд байж, тэдний өхөөрдсөн, талархсан, бяцхан атаархсан харцан дор халуун гараа атгалцан, бие биеэ халуун хайраар талимааран ширтэж, ”насан туршдаа бие биедээ хайртай байж, хэзээ ч салж хагацахгүй, аз жаргалтай сайхан амьдарна” гэж зүрх сэтгэлдээ андгайлах хосууд. Хаа нэгтээ болзон уулзаж, хагацаж ядан асан залуус хүсэл мөрөөдөлдөө хүрч, гар гараасаа чанга атгалцаж, амьдралын хаалгаар, хайр энхрийлэл дүүрэн алхаж орохдоо энэ л амьдралаа мөнхөд ийм сайхан байх юм шиг төсөөлнө. Хүн бүрийн амьдралд энэ л мөчүүд хорвоогийн жаргал, халуун хайрын амтыг ийнхүү нэгэн дор мэдрүүлдэг.

…Шинэхэн хосууд өдөр бүрийг аз жаргалтай угтаж, үднэ. Хааяахандаа зөрөлдөж маргалдавч халуун хайрын илчээрээ зөөллөж, наргиан наадам болгон өнгөрөөх нь бий. Хүүхэдтэй болцгоож, хөөрч баясаж, амьдрал нь илүү утга учиртай, бас хүсэл тэмүүлэлтэй болдог. Ийм үедээ тэд аав ээж байхын жаргал зовлонг амсаж, аав ээжийн ачлал хайр, халамжийг ухаарах аж. Өөрт нь өхөөрдөж хайрлам тэр л бяцхан амьтныг, уярал, ухаарал, хайртай нь хамтад авчирч өгсөн ханиа улам ихээр хайрлан биширнэ. Амьдрал гэгч хичнээн сайхан бас гайхамшигтай болохыг тэд ойлгож, тэр хэрээрээ амьдралыг ч бас хайрлана.
…Цаг хугацаа улиран улирах тусам хоёр биендээ ээнэгшин дасч, ижилдэж, хайраа хүсэл бодлоо харцнаасаа л ойлгох аж. Аяга хоолоо ч ганцаар идэж чадахгүй түүнээ хүлээнэ. Ажил ихтэй үед ч нойр хулжааж, дэр чилээн хүлээнэ. Юунд баярлаж юунд шаналдагийг нь, юунд дурлаж юунд дургүйцдэгийг нь, юуг хүсэн мөрөөдөж тэмүүлдэг, юунд хилэгнэн бухимддагийг нь өөрөөс нь илүү мэдэрч, энэ л мэдрэмжээрээ баярлах гунихийг нь тэнцүүлж, санаа сэтгэлийг нь зална. Нас ахих тусмаа хоёр биендээ аав ээж болж, асран халамжилдаг. Амьдралын цаг хугацааны урсгал дунд адил хамтдаа элээх аж.
Олон гэр бүлүүд сайн сайхнаар цаг хугацааг элээж, үр хүүхдүүд, ойр тойрныхондоо үлгэр жишээ болж, баяр бахархалыг төрүүлнэ. Олон гэр бүлүүд цаг цагийн урсгалд салж сарнин бие биеэсээ холдоно. Ийм сайхнаар эхэлсэн амьдрал минь өнөөдөр яагаад байхгүй болчихвоо гэж гайхах. Нэгэн цагт бялхаж цалгиж асан тэр их хайр энхрийлэл хэдийд хаана асгарч, дундарсаар үгүй болсныг гайхан шаналах.
Өнөөдөр Монгол оронд минь хямраад өөдөлдөггүй төртэй, ядуураад баяждаггүй иргэд, яг л үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг бужигнаж тэвдсэн энэ амьдралд хичнээн гэр бүл салж, хичнээн амьдрал зэрэмдэг болж байна даа? Хүн бүр энэ сэдвийг хөндөхөөс, энэ сэдвээр ярилцахаас зайлсхийнэ. Гэхдээ хүн бүрийн зүрх сэтгэл шаналдаг. Хойч үе минь болсон залууст хэн үүнийг хэлж анхааруулах билээ.

Гэр бүл яагаад салдаг вэ?
Гэр бүл болж буй хайртай хосууд, хоёр өөр орчинд төрж, өсөж хүмүүжсэн хоёр өөр ертөнц юм. Тэдний өөр өөр амьдралаас олж авсан хүмүүжил, үзэл бодлын зөрүү нь олон маргааны үндэс нь болж байдаг. Ийм л маргаанд хайртай хосууд яаж хандахаас гэр бүлийн бат бөх байдал ихээхэн хамаарна.

Нэг. Үл хүндлэл-үл ойлголцол
-Чи хувцсаа эвхээд тавьж бай л даа
-Би тэгж сураагүй юм аа
-Хаалгаа аяархан хааж бай л даа
– За юун сүртэй юм бэ?
-Чи энэ угаах юмыг угааж тусалбал сайн байна
-Би амжихгүй ээ
Аядуухан учирлалаар эхэлсэн ийм зөрчлүүд, өдөр хоногоор, сар жилээр, аажим аажмаар өсч “ялаа заан болдог”-ийн үлгэр мэт болдог. Анхандаа “за яахав, жижигхэн юм, алсдаа учир нь олдох биз” хэмээн өнгөрөөх бүрд үл ажиглагдам ан цав, харайж гарахын аргагүй ангал болон хувирах нь бий. Эхлээд танилцахдаа эмэгтэй нь “нар сар, навч цэцэг” мэтээр хүндлүүлж гуйлгаж, бишрүүлж байсан бол гэрлэсэнээс хэсэг хугацааны дараа байдал эсрэгээрээ эргэж, эрэгтэй нь гуйлгаж, хүндлүүлэх болсон байх нь олонтой. Алив зөрчилдөж буй асуудлуудад анхнаасаа хоёул тэгш эрхтэйгээр илэн далангүй ярилцаж, зөв шийд гаргаж сурахгүй бол хэсэг хугацааны дараа хэн нэг нь зөвхөн өөрийн хүсэл сонирхлоороо байх давуу эрхийг олж авсан байдаг. Эрхэлж эрхлүүлэхийн зааг дээр нэг нь нөгөөгийнхээ хүсэл сонирхлыг сохроор аялдан дагалдах нь үл хүндлэл-үл ойлголцлыг бий болгож орхидог. Ийм байдал удаан үргэлжилбэл, хэсэг хугацааны дараа, анх танилцаж дурлаж байхдаа олж харан биширч байсан сайхан чанарууд нүдний өмнө алга болж, ердөө хувиа хичээсэн өчүүхэн амьтан болж хувирахыг харна. Энэ л гэр бүл салахын нэгэн шалтаг болдог. Анх дурлалцаж байхдаа бие биенээсээ олж харан, бишрэн бахархаж байсан тэр сайхан чанаруудаа цаг ямагт хайр урмын үгээр байнга услан ургуулж нөxжүүлж байх нь гэр бүл тань бат бөх байхын үндэс нь болно. Үүний тулд жижиг гэхгүйгээр алив асуудлыг илэн далангүй ярилцаж харилцан ойлголцож, байнга анхаарч сануулж , өөрсдийн хүндлэлээ алдахгүй байх нь хэрэгтэй байдаг.

Хоёр. Үл итгэлцэл
Анхны харц, анхны хайр бүхэн бүтэхгүй байх нь олонтой гэж ярилцдаг. Та хоёр бие биедээ дурлалцахаас өмнө хэн нэгэнд сэтгэл алдарч, сонирхож бас дурлалцаж үзсэн байх нь тийм ч “бузар муухай” зүйл бишээ. Хүн болгонд ийм асуудал тохиолдох нь ердийн үзэгдэл шүү дээ. Харин та хоёр бие биенийхээ олон сайхан чанаруудыг олж харан, хүндлэн биширч, бас татагдсан учраас л бие биеэ сонгосон хэрэг. Нэгэнт хамт амьдрaхаар шийдээд гэрлэсэн л бол өмнөх дурсамжаар бус ирээдүй рүүгээ харж амьдрах хэрэгтэй болдог. Хайртай хосууд бие биеэ хуурч мэхлэхгүй, бие биедээ хайр жаргалыг эдлүүлж байхын тулд бүх зүйлээ илэн далангүй ярьж ойлголцох хэрэгтэй болдог. Тэд бие биенийхээ хийж буй үйлдэл, явж буй алхам бүрийг мэдэхгүй ч “би хайртай хүнээ гомдоохыг хүсэхгүй, хайрт минь ч намайг гомдоохыг хүсэхгүй” гэдэг итгэл л тэднийг бардам, бас аз жаргалтай харагдуулна. Зарим хосууд гэрлэснээсээ хойш бие биенээсээ уйдан өөр нэгэнтэй холбогдон бие биеэ хуурах нь бий. Тохиолдлын маягаар сексийн амьдралд эрт орж, үүндээ татагдсан хүмүүс ийм араншин гаргах нь элбэг. Тийм хүмүүст амьдралын зорилго, утга учир төдийлэн чухал бус харин цэцэг цэцгэнд дамжин бал цуглуулах эрвээхэй лугаа амьдрах нь сонирхолтой байдаг ажээ. Тэд ихэвчлэн залуу насыг цэцэгтэй зүйрлэн, бал түүж амьдрах боловч хожмын амьдрал нь цэцэггүй болдог юм.

Хайртай хосууд бие биенээ байнга хардаж сэрдээд, хаа яваа, юу хийж буйг нь цаг хугацаатай нь бүртгэж хянаад, найз нөхөд, хамт олных нь өмнө элэг доог болгоод байх нь энэ амьдралыг “там” болгох эхлэл болно. Ийм хосуудын нүд нь хүртэл “айсан туулай шиг” дүрлэгнэж, бусад руу ч эгц харахаас зүрхшээж, айж цочин тэвдэх нь их болдог. Бие биенээсээ хол байхдаа санаж уйтгарлах биш, эрх чөлөөгөө мэдрэн, “боломжийг ашиглах” хариугаа авахыг хичээх энэ үзэгдэл гэр бүл салах нэгэн шалтаг болдог. Ийм үедээ л хүн хувийн болон оюуны эрх чөлөөг үгүйлнэ.
Бие биедээ байнга итгэж, итгэлээ дааж, алдсан алдаагаа чин сэтгэлээсээ илэн далангүй ярилцаж, бие биеэ уучилж, дахин алдахгүй байх боломжийг хамтдаа олж харж бий болгох нь гэр бүл бат бөх байхын үндэс нь болно.

Гурав. Ялалтын ялагдал
Гэрлэхээсээ өмнө маргалдах бүү хэл бие бие рүүгээ муухай ч харж үзээгүй хосууд, гэрлэснээсээ хойш алив асуудлаар зөрөлдөж, маргалдаж эхэлдэг. Аргагүй шүү дээ. Хоёр өөр хүмүүжил хоёр өөр үзэл бодлын зөрөлдөөн илэрч буй хэрэг. Энэхүү маргаанд өөрийн зөвийг батлан, ялалт байгуулах, бие биеэ давж гарах гэсэн оролдлогууд маш олон муу үр дагаварын эхлэлийг авчирдаг. Энэ тухай миний бие өмнө нь “Маргаанд ялагч байдаг уу?” бичлэгтээ дэлгэрэнгүй дурдсан билээ.
Ялалт байгуулан өөрийн зөвийг батлах гэж муу муухай үгээр бие биеэ гомдоож, элдэв муу ааш гаргах ийм маргаанд ялагч байдаггүй юм даа. Ялалт байгуулахын тулд нэг нь хүүхдээ тэврээд төрхөм рүүгээ гүйх, нөгөө нь аль нэгэн цэнгээний газар орон давчидсан амьсгаагаа “галзуу ус”-аар даруулах, эсвэл аль нэгэн найз нөхөддөө очицгоон “тайлангаа тавьж” өөрийн зөв гэдгээ нотлон хамгаалуулах оролдлого хийх нь олонтаа. Уурaндаа савж гарсан тэр л хаалганы савчаа болон хяхтнах муухай дуу таны амьдралд хүйтэн салхи оруулж, та нарын амьдралыг бусдын өмнө дэлгэж, заримдаа эргэж хаагдах аргагүйгээр “гажих” нь бий. Энэ л гажсан хаалга, хайртай хосуудын сэтгэлд “хяхтнаж”, ойлголцож засч чадахгүй бол, хэн нэг нь нөгөөгийнхээ дарамтан дор амьдрах эсвэл салж өөрийн замаар явахын аль нэгийг сонгох хэрэгтэй болно. Бүдүүлэг үг хэллэг, хараал зүхэлтэй хэрүүл маргааны дараа эвлэрч, бие биеэ уучлавч уур омгондоо гаргасан муу муухай бүхэн сэтгэлээс гарч өгөхгүй зовоогоод байдаг юм.
Тийм болохоор яаж ч маргалдсан хаалгаа чанга хааж байгаад, тэврэлдэж суугаад ч болов чин сэтгэлээс ярилцаж, бие биеэ уучилж сэтгэл санаагаа цэвэрлэн ариусгаж байх нь хамгаас чухал байдаг. Өнөөдөр таны уур омог, бардам бүдүүлэг үйлдлээр байгуулсан ялалт тань маргааш ялагдал болон хувирч, гэр бүл тань салахад ойрхон байдгийг бүү мартагтун.

Дөрөв. Хадам ээжийн онигоо болон бусдын оролцоо
Оросууд болон монголчуудын дунд яригддаг их олон онигоонд “хадам ээж” өөрийн ёгт дүртэй. Суудлын тэрэгний урд талын суудлыг хадам ээжид хуваарилж, хадам ээждээ хэрхэн “хортой алим” идүүлэх зөвлөлгөө гэхчилэн олон зүйл ярилцдаг. Хадам ээж болгон муу хүн байдаггүй. Өөрийн хүүхэдээ ямагт зөвтгөн өмөөрч, өрөөл бусдаас хамгаалж, амьдралд нь хэт оролцон зааж зааварладаг эхчүүд зөндөө бий.
Хамаг учир хадам ээжид бус, хайртай хосууд өөрсдийн амьдралдаа гадны хэн нэгнийг оролцуулж, алив тааламжтай бас тааламжгүй шийдвэр гаргуулахгүй байх гэсэн хүсэл байж болох шүү дээ. Тэд амьдралдаа гаргасан аливаа зөв буруу үйлдэл болон шийдвэрийнхээ сайн муу үр дагаварыг өөрсдөө үүрч, бас ухаажиж байх нь илүү хэрэгтэй. Харин алив асуудлаар маргалдах бүрдээ хоорондоо ойлголцож чадахгүйгээс өөрийн зөв гэдгээ нотлон баталгаажуулах гэж бас өөрийгөө зөвт сайн хүн хэмээн гэрчлүүлэх гэж аав ээж, ах дүү, найз нөхөддөө хандаж, өөрсдийн амьдралаа дэлгэж, тэднийг оролцуулах нь гэр бүл салалтын нэгэн шалтаг болдог.
Мэдээж гадны оролцогч нэгэн, шударга үнэний шүүгч биш учраас, өөрт нь хандсан хүнээ өмөөрөн дэмжиж, хамтын хүчээр ялалт байгуулах нь бий. Олон дахин үргэлжилсэн ийм байдлаас уг хосын амьдрал, өөрсдийн хяналтаас гарч өрөөл бусдын хяналтад орох нь цөөнгүй. Өөрсдөө шийдэж чадаагүй амьдралын асуудлыг өрөөл бусад шийднэ гэж хэзээ ч байдаггүй. Эцэстээ нөгөө нэг нь “би хайртай хүнтэйгээ гэрлэсэн билүү, хадмуудтайгаа гэрлэсэн билүү” гэдгээ ялгаж салгаж чадахаа болитлоо будилна. Хоёр хүний өөрсдөө бий болгосон амьдралд гадны оролцоо ихсэх тусам тэдний амьдрал, итгэл, хайрыг төдийчинээ бутаргана. Эцэс сүүлдээ хайр халамжийн ачаар салгасан хэн нэгийгээ өөрсдийн дэргэдээ амьдруулахдаа л ямархан “ухаалаг шийдвэр” гаргаснаа “яс махандаа ” мэдэрч ойлгох. Гэр бүл гэдэг хоёр хүний хамтын амьдрал. Энэ амьдралаас урган гарч буй олон асуудлууд тэр хоёр хүнд л хамаатай учраас хамтдаа л шийдэж байх учиртай.

Гэр бүл бол бие даасан вант улс юм
Гэр бүл бол өрхийн тэргүүнтэй, өөрийн өмч хөрөнгө, эдийн засагтай, аюулгүй байдал болон гадаад дотоод харилцаатай, эрүүл мэнд, боловсрол, хууль эрх зүйн олон асуудлуудтай биеэ даасан вант улс юм. Тэд алив асуудлаар хамтдаа шийдвэр гаргах бөгөөд ардчилсан зарчим үйлчилдэг, гагцхүү төрийн өмнө хариуцлага хүлээдэг. Ийм хариуцлага болон харилцааны хэм хэмжээг бүх улс орнууд даяар “Гэр бүлийн хууль”-иар зохицуулна. Харин тэр гэр бүлийн дотоод асуудал болон аюулгүй байдалд хэн нэгэн дураар оролцон, нөлөөлөөд байх шаардлага болон эрх үгүй.
Өндөр хөгжилтэй орнуудад гэр бүлийг өндөр хэмжээнд хүндэтгэн үздэг бөгөөд, гэр бүлийн гишүүд зөвхөн өөрийн гэр орондоо бусдад саад болохгүйгээр дур зоргоороо байх эрхтэй гэж үздэг. Гэр бүлийг гадны халдлагаас хамгаалах бүх арга хэмжээг авах бөгөөд эхнэр нөхөр болон хүүхдүүд хэн нэгэнд дарамтлуулахгүйгээр, хянаж цагдуулахгүйгээр өөрийнхөөрөө амьдрах эрхтэй.
Төр маш олон гэр бүлүүдээс бүрддэг болохоор хууль эрх зүйн үүднээс энэ гэр бүлүүдийг хамгаалж байх учиртай. Тийм болоод “Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас” гэдэг үг гарсан байх. Ямар ч хүн гэр бүл болно гэдэг өөрийн эрхээ багасгаж, үүргээ нэмэгдүүлж, хариуцлагаа хүлээх чадвартай болно гэсэн үг ажээ.

Хариуцлага гэдэг өөртөө маш олон чадварыг агуулж байдаг. Тийм болохоор гэр бүл болохын тулд өөрсдийгөө бэлтгэх хэрэгтэй болдог ажээ.
Өдгөө монголчууд бид гэр бүлийн талаархи олон ойлголтуудаа өөрчлөх хэрэгтэй болжээ. Ядахнаа л хэн нэгэн хамтдаа архи уух гэж шил архи гэрт нь бариад ирж л байдаг, ууж согтсон хойноо агсам тавьж хамаг зүйлийг нь эвдэлж байхад “байдаг л зүйл” мэтээр ханддаг сэтгэлгээнээс салах болж байна. Өөрийгөө ч авч явах чадваргүй атлаа гэрлэнэ гээд хэн нэгийг дагуулаад аав ээж дээрээ ирж л байдаг, удаж төдөлгүй саллаа гээд хөөгөөд явуулж л байдаг. Алив нэгэн гэр бүлийн маргаан асуудалд аав ээж, ах дүүсээрээ эрээ цээргүй оролцож, өөрсдийн үзэмжээр зохицуулж байдаг. Арай гэж амьдралаа босгох гэж зүтгэж яваа хосуудыг элдвээр өөчлөн муулж хов живэнд хутгаж, хайр сэтгэл юуг нь хиртээн гундааж байдаг. Энэ олон байдаг зүйлдээ арай өөр үнэлэмжээр хандах цаг болж байнаа.
Гэр бүл болохын тулд өөрсдийгөө бэлтгэж, гэр бүл болсон хойноо гэр бүлээ туурга тусгаар гэдгийг ойлгон, хайрлан хамгаалж, хариуцлагаа хамтдаа үүрч сурах нь чухал байна.

Төгсгөл
Залуус минь хоёр биенээ хайрлаж, хүндлэн биширч, итгэж өөрсдийн амьдралаа цаг ямагт өнгөлөг сайхнаар авч явах боломж, гагцхүү та хоёрт л байдаг юм шүү. Хайрлаж дурлаж байхдаа дүүрч бялхаж асан тэр л хайр халамж, баяр баясгалан асгарч дундрахгүй дүүрэн байх эсэх нь өөр хэнээс ч биш зөвхөн та хоёроос л хамаардаг юм шүү.
Амьдрал баян. Миний таны бидний мэдэхгүй, мэдэх ч аргагүй олон асуудлууд байж л байгаа. Залуус амьдралын сайхныг, аз жаргалыг амтлах гэж ухаанаа зарж бас олон асуултын хариуг эрж хайна. Тэд хариугаа амьдралаас бас биднээс хайдаг.
Монгол орны минь ирээдүй болсон олон залуусын амьдрал нь тэгш, гэр бүл нь бат байг. Тэд гэр бүлээ хайрлаж, бас хариуцаж, өөрсдийн амьдралаа хоёр баганаараа тэгш тулан тооноо өргөг. Монгол гэрийн багана нь тэгш, тооно нь гэрэлтэй, бүрээс нь цагаан, бүслүүр нь гоёмсог, тулга нь үргэлж галтай, аз жаргалаар бялхаж байх болтугай.

Шинэ он гарлаа. Улирч буй он бүхэн нэгэн насыг минь, сайн муу дурсамжуудтай минь хамтад нь аван оддог болохоор, угтан ирж буй өдөр бүхнийг, учрал тохиолдол бүрийг ямагт сайн сайхнаар төсөөлж, байнга ийм байгаасай гэж хүсдэг.
Хүн энэ л амьдралд он оныг үдэж угтах бүрдээ ухаажиж, өөртөө тулгарсан олон олон асуултуудад хариулж, өөрийн оюуны ертөнцөө тэлнэ. Залуу, омголон хөөрүү насандаа анзааралгүй өнгөрөөсөн олон зүйлийн талаар эргэцүүлэн бодно.
Энэ гайхамшигт ертөнцөд хүн болж төрнө гэдэг дээш харуулж зоосон зүүний үзүүр дээр ширхэг будаа дэнжигнэн тогтох лугаа аугаа хувь заяа хэмээн бурханы сургаальд өгүүлдэг. Харин хүн болж төрчихөөд, энэ амьдралыг элээхдээ хэний төлөө, юуны тулд амьдарч буйгаа төдийлэн анзаардаггүй. Олон олон он жилийн дараа “би хэний төлөө, юуны тулд амьдарна вэ?” хэмээх асуултад өөрийн эрхгүй хариулах болдог. Заримдаа энэ амьдралын хатуу бэрхийн өмнө туйлдахдаа, өвдөж, ядарч зүдрэх тэр цагт ийн уулга алдах нь ч бий.
Бусдын төлөөх амьдрал гэж үү?

Өдөр бүр 3 ширхэг талх худалдан авдаг нэгэн, энэ тухайгаа “нэгийг нь би өрөндөө өгдөг юм, нөгөөг нь би өөрөө иднэ, харин нөгөөхийг нь зээлдүүлдэг юм’ гэж тайлбарласан гэдэг. 3 ширхэг талхны тухай энэ түгээмэл яриа олон олон оронд дэлгэрсэн байдаг нь бас нэгийг бодогдуулна. Эцэг эх-би-үр хүүхэд гэсэн тулгын чулуу шиг энэ холбоос хүн төрөлхтөн даяар хүлээн зөвшөөрөгдсөн зүйл.
Гэхдээ монголчууд бид арай л элгэмсэг, садансаг, эх үрийн хүйн холбоог ихэд дээдэлж, үүгээрээ бахархдаг ард түмэн. Ээж аавын элбэрэлт ачлал, хайр халамжийн тухай, нэгэнтээ М.Саруул-Эрдэнийн бичсэнчлэн нэгэн хэв шинжит дуу шүлэг, бусад олон бүтээлүүдээс үүнийг мэдэрч болно. Харамсалтай нь монголчууд бидний ачлал, элбэрэлт хүмүүс болох гол төлөв хөдөөний, “тэрлэг нь хүндэдсэн”, “араг шиг намхан”, алсад суугаа хүүгээ “саравчлан, харуулдаж хүлээх” ‘үс нь буурал” ээж, “тамхиа нэрээд” санааширч суух, дуу цөөтэй, “үггүй зэмлэсэн харцтай” ихэвчлэн морь унадаг аав байх хэв шинжтэй. Суурин амьдралтай, боловсрол мэдлэгтэй, өндөр гуалиг, хүүхдүүддээ анхаарал халамж тавидаг, хамтдаа байж зөвлөж тусалдаг аав ээжийн тухай дуулж шүлэглэсэн бүтээл өнөө хэр алга л байна. Төрүүлж өсгөн “гарыг нь ганзганд, хөлийг нь дөрөөнд хүргэсэн ээж аавын ач буяныг нь хариулахын тулд “шүүдрийн мөнгөн дуслыг цуглуулан цай чанаж өгөх”, ” ингэн хавтгайн сүүгээр цай сүлж өгөх” нь ихэд чухал гэсэн санаа зөвлөлгөө бүхий дуунууд ч бас бий. Эцэст нь ер нь ээж аавын ачийг хариулж чадахгүй юм байна хэмээн санааширсан, бас харууссан байдлаар төгсөх жишээтэй. Олуул цугласан найр наадам дээр аягатай сархад гартаа барьж, найган ганхан, нулимс мэлмэрүүлэн дуулах дуу, магтаал маань нэг иймэрхүү. Эндээс бид их ухаарал авч ээж ааваа хайрладаг гэж хэлэхэд бас хэцүү.
Үр хүүхэд -залуу нас- эцэг эх гэдэг амьдралын энэ л гурвалсан холбоос, урвуу давтамжаараа эцэг эх-залүү нас-үр хүүхэд гэх ороомог хөгжлөөрөө хэдий үед хэнд илүү анхаарал тавих учиртайг илэрхийлнэ. Бид өсч нас биед хүрэх цагт ээж аав минь өтөлж, тэдэнд анхаарал халамж тавих хэрэгтэй болдог. Харин гэрлэж , өөрийн үр хүүхэдтэй болох тэр цагт үр хүүдүүддээ их анхаарал тавих хэрэгтэй болдог.

Амьдрал энэ л давтамжаар тасралтгүй үргэлжилнэ
Гэхдээ бодох зүйл бидэнд бас байнаа.
-Монголчууд бид өөрсдийн үр хүүхдээ хайрлаж халамжилж байна хэмээн ажил амьдралд нь хэт хутгалдаж, бүх зүйлийг зааж зэмлэж байдгаас энэ нь яваандаа дарамт болон хувирч өөрийгөө ч үр хүүхдээ ч зовоох нь олонтаа. Үр хүүхдээ багаас нь хэт эрхлүүлж, буруу өсгөснөөс, өөртөө итгэлгүй, эсвэл дураар нэгэн болгож орхиод, өсөх насанд нь итгэл өгч биейиг нь даалгаж чадалгүй эцэстээ цөхөрсөндөө “би хэний төлөө амьдарч байн вэ? ” хэмээн халаглан дуу алдах нь бий.
-Бага наснаасаа эцэг эхийн үгнээс гардаггүй, дуулгавартай нэгэн болж, өсөх насандаа ч эцэг эхийн дэргэдээс холдож чадахгүй, бүх зүйлийг асууж, амаар нь шийдсээр эцэст нь өөртөө итгэлгүй, өөрөө шийдвэр гаргах эрхгүй нэгэн болж хувирна. Эцэг эхийн дуулгавартай сайн хүүхэд, алив асуудлаар эцэг эхтэйгээ санал зөрөлдөх бүртээ бухимдал цухлаа уураг тархи, уушиг зүрхэндээ нуун багтарч “би хэний төлөө амьдарч байгаа юм бэ?” хэмээн цөхрөн дуу алдах нь бий.
-Урсаж буй цаг хугацаа бүхэн өөрийн давтамжаар олон зүйлийг өөрчилдөг болохоор тэр л урсгалд эцэг эх, үр хүүхдүүдийн зөрчил, үл ойлголцох байдал нь хэн хэндээ дарамт, зовлон шаналал болж хувирах нь багагүй. Энэ л үедээ хүмүүс өөрийн бухимдлаа “би ер нь хэний төлөө амьдарч байгаа юм бэ? би тайван амгалан амьдрал үзсэнгүй” гэсэн үгээр илэрхийлнэ.
Ийм л байдлын уршгаар өнөө хэр гэрлэсэн мөртлөө, ээж ааваасаа ч холдож чадахгүй, тэдэнтэй хамтдаа бухимдал шаналгаатай амьдарч байгаа залуус олширч байна даа. Ажил олж хийн, амьдралаа өөд татахын оронд аав ээжийн тэтэгэвэрийн мөнгөөр амьдарч энэ л гундуухан сэтгэлээ сархадаар даруулж, өдөр хоног өнгөрөөж, энэ л буруугаа өөрөөсөө бус өрөөл бусдаас хайн бэдрэх залуус бас олширч байна даа. Эд бол Монгол орны иргэд бас ирээдүй нь шүү дээ. Энэ үедээ тэд “би ер нь хэний төлөө, юуны тулд амьдрах ёстой юм бэ?” хэмээн өөрөөсөө асуудаг. Өдгөө бид тэдэнд хатуу боловч үнэнийг хэлж ойлгуулах хэрэгтэй байна.

Хамгийн чухал нь ойлголцол бас итгэлцэл
Өндөр хадан халилд үүрээ засч, өндгөө төрүүлсэн бүргэд шувуу, өөрийн үрээ өсч өндийж даль жигүүр нь ургаж гүйцэх тэр үед өндөр хавцлаас түлхэн унагаадаг гэнэм. Даль жигүүр нь ургаж гүйцсэн тэр л бяцхан амьтан өндөр хаднаас унахдаа өөрийн зөнгөөр даль жигүүрээ дэлгэж, уудам энэ огторгуйд халин нисэхийн амт, хүч чадлыг олж авна. Бүргэд шувуу үргэлж өндөрт халин нисч, хязгааргүй энэ огторгүйг эзэгнэнхэн, омог бардам, хүч чадлаа бусдад мэдрүүлнэ. Хүмүүн бид энэ бүргэдээс дутуу гэж үү?
Өндөр хөгжилтэй орнуудад иргэд нь өөрийн боломжтой үедээ гэрлэж, хүссэн үедээ л үр хүүхэдтэй болж тэднийгээ сайн сайхнаар өсгөж хүмүүжүүлж, харин нас биед хүрэх үед нь аль болохоор биейиг нь даалгахыг хичээдэг. Тэд үр хүүдүүддээ, энэ амьдралд хэрхэн биеэ дааж тэнцрэх боломжийг нь өөрт нь олгоно. Тэд бүх зүйлд оролцож зааж, зэмлээд байхгүй хэдий ч хэрэгтэй үед нь зөвлөж тусалдаг ажээ.
“Нохой хамартаа хүрэхээр усч” гэдэгчлэн хүн өөрийнх нь өмнө бүх зүйл тулгараад ирэх тэр цагт толгойгоо ажиллуулж, өөртөө байгаа бодит боломжоо сайн ашиглахыг хичээнэ. Энэ бол анхны алхам.
Харин цаашдаа урам орж, өөртөө аажим аажмаар итгэлтэй болж, өөрт хэрэгтэй илүү олон боломжууд, бас сайхан ирээдүйг төсөөлж, мэдэрч эхэлнэ. Олон зүйлд мөрөөдлөөр бус бодитой хандаж эхэлнэ. Үгүйдээ л өөрийн орон сууцгүй байж эхнэр авч аав ээжийн гэрт амьдарч өөрсдийгөө болон өөрөөлийг зовоох хэрэггүйг ойлгоно. Мөнгөгүй болмогцоо аав ээжийн өмч болох адуу малыг нь, ямааных нь ноолуурыг зарж , үүгээрээ наргиж болохгүйг ухаарна. Бусдыг дуурайж, бусдад гайхуулахын тулд бус өөрийн авьяас сонирхол, чадвар боломжиндоо тааруулан сурч ажиллах хэрэгтэйг мэдэрнэ. Энэ бол дараагийн алхам.
Өөрийн хичээл зүтгэлээр, өөрийн амьдралаа босгож, амьдралд хөлөө олж, даль жигүүрээ дэлгэж чадсан тэр залууст энэ амьдрал утга учиртай болж, тэд аав ээж болон өөрийн үр хүүхэддээ илүү анхаарал халамж үзүүлэх боломжтой болно. Ттим залуус улам өөдрөг сайхан руу тэмүүлж, өөртөө төдийгүй өрөөл бусдад ч сайн сайхнаар нөлөөлж бас тусалж чадах болдог юм даа. Энэ бол дараа дараагийн алхмууд.
Ийм болохын тулд:
-Монголчууд бид үр хүүхдүүдтэйгээ бүр багаас нь илэн далангүй ярилцаж, ойлголцож байх нь тун чухал байна. Насанд хүрсэн хойно нь ч амьдралын нарийн ширийн бүхнийг, хүсэл мөрөөдөл, ирээдүйн тухай, өөрт нь байгаа бодит боломжийн талаар илэн далангүй ярилцаж, анхааран сонсож, хэн хэнийгээ чин сэтгэлээсээ ойлгож дэмжиж байх нь хэрэгтэй байна. Монголчууд бид алийн болгон үр хүүхэдтэйгээ ноён зангаар зайнаас харьцаж, болох болохгүйн олон хоригоор боолын сэтгэлгээнд сургах билээ. Эцэг эхээ хүндэлж бас зовоохгүй гэсэндээ хамаг бүхнээ нууж, амьдрал сайхан байгаа жүжгийн гол дүрд тоглож, адаг сүүлд нь хөшигний ард дахь зовлон шаналлаараа тэдний сэтгэлийг чилээж, элгийг нь эмтлэнэ. Хичээж тэсч байгаад ч болов сонсож ярилцаж ойлголцох нь энэ зовлон шаналлаас хэцүү гэж үү?
-Бага наснаас нь хэт эрхлүүлж дураар нь байлгаснаас бий болсон муу үр дагаварыг нь мэдрэхдээ өөрөөсөө ч холдуулахгүй, хатуу хяналтдаа байлгаж, хөдлөх хийх бүрийг нь зааж зэмлэн, өөртөө итгэх итгэлийг нь үгүй болгоно. “Чи үүнийг хийж чадна, яагаад чадахгүй гэж” хэмээн үр хүүхэддээ итгэл урам хайрлан зоригжуулж байх нь тун чухал байнаа. Энэ амьдралд хөлөө олон тэнцрэх даль жигүүрийн нэг нь өөртөө итгэх итгэл, өөдрөг сайхан тэмүүлэл юм шүү дээ. Таны баглаж хүлсэн их хайрын хариуд хожим таны хүүхэд амьдралд хөл алдахдаа, танд талархахаас илүү гомдож харамсах болдгийг бүү март. Хүүхэд залууст “чи бүхнийг чадна” гэж итгэл өгч зоригжуулан, алдаж буй алдаан дээр нь халаглаж зэмлэх бус, хайрлаж итгэх нь хэрэгтэй байна даа.
Өдгөө энэ цагт үр хүүхэд, эцэг эхтэйгээ төдийгүй өөр хоорондоо ч ойлголцож бас итгэлцэж сурах нь бидэнд их хэрэгтэй байна.

Хүн өөрийнхөө төлөө амьдардаг
Хүн өөрийг нь төрүүлж өсгөсөн эцэг эхийн ач буянаар өсч өндийж, өсөх насандаа гэр бүл үүсгэж өөрийн амьдралаа бий болгон, үр хүүхэд төрүүлж тэднийгээ үлдээдэгт л хүн болж төрсний утга учир оршино. Чамтай хүйн холбоотой эцэг эх, үр хүүхдүүд тань амьдралд тань тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг хэдий ч эцсийн эцэст чи энэ етөнцөд өөрийнхөө төлөө л амьдардаг юм. Амьдрал тань сайн муу алин байх нь өөр хэнээс ч биш гагцхүү өөрөөс тань л хамаарна. Харин монголчууд бид арай л шаналгаатай амьдраад байх шиг.
-Цаг ямагт бусдад таалагдахыг хичээнэ. “Би ингээд хэлчихвэл бусад хүмүүс шоолох болов уу?” гэж үгээ цэнэнэ. “Би энэ хувцсыг өмсчихвөл бусдад таалагдах болов уу?’ гэж бие барина. “Би үүнийг ингээд хийчихвэл буруудах болов уу?” гэж үйлдлээ хянана. Энэ ертөнцөд та өөртөө л таалагдаж амьдрах учиртай.
-Цаг ямагт бусадтай барьцаж, бас атаархана. “Тэднийх шинэ машин авчихаж, бид хуучин машинтай ичгэвтэр байна” хэмээн шанална. “Тэдний эхнэр богино булган дээл авсан байна, би уртыг нь олж өмсөнө” хэмээн тэвдэнэ. “Тэр Бээжин яваад ирж. би Сөүл явж ирнэ” хэмээн барьцана. Хүн болгон адилхан байх албагүй, харин хүн болгон өөрийн бодит боломжиндоо л тааруулан амьдарч байх учиртай.
Амар тайван, сэтгэл хангалуун амьдрахын үндэс нь таны эргэн тойронд байгаа эцэг эх ах дүүс, амраг хань алаг үрс, найз нөхөд , хамтран ажилладаг хүмүүстэйгээ харьцах найрсаг харьцаа, ойлголцол, тэдний хайр халамж, бүлээн дулаахан уур амьсгал билээ. Энэ бүхнийг бий болгохын тулд таны өөртөө итгэх итгэл, бусадтай ойлголцох чадвар, бусдад итгэж бусдын итгэлийг даах чанар хамгаас чухал. Өдөр тутам таны ойр байж, тантай санаа бодол , зовлон жаргалаа хуваалцдаг тэр хүмүүс тантай яаж харьцаж яаж хандах нь танаас их хамаарна.
Энэ гайхамшигт ертөнцөд хүн болж ирсэнийхээ хувьд та өөрийн хүсэл, боломжиндоо тулгуурлан өөрийнхөө төлөө, өөрийнхөөрөө амьдрах учиртай ажээ.

Төгсгөл
Шинэ юм болгон, өмнө минь намайг тосч буй нууцлаг бүхэн, надад гэгээн сайхан мэдрэмж, нэг л сайхан хүлээлтийг өгдөг. Монголчууд бид 9 тоог ихэд бэлэгддэг. Энэ он монголчууд бидэнд их ухаарал, их мөрөөдөл, гэгээн хүслийн сайхан биелэлийг авчрах болтугай. Урсан өнгөрч буй цаг хугацаа бүхэн бидэнд анзаарагдахгүй хэрнээ их ухаарал, эв нэгдлийг аажим аажмаар авчирч байгаа. Уншигч танд ч гэсэн эрүүл энх, саруул ухаан, амьдралын сайхан баяр баясгалан, санаанд оромгүй азтай учралуудыг бэлэглэх болтугай. Амьдралын сайн муу бүхнийг амтлах гэж ухаарч тэмцэх гэж хүн амьд явдаг. Амьдрал сайхан.

Хүн бүх амьдралынхаа туршид өөрийгөө танихыг хичээдэг. Хэзээ ч давтагдашгүй цорын ганц бодьгал их нууцлагдмал, танигдашгүй хэрнээ санаанд оромгүй үйлдэл, шийдвэрүүд нь гайхал төрүүлэх нь олонтой. Тийм болохоор “би яагаад ингэж шийдчих вэ?”, “би яагаад ийм байдалд орчих воо?” гэхчилэн байнга л “яагаад?” гэсэн асуултуудыг өөртөө тавина.
“Монгол хүн 60 хүрч ухаан суугаад, 61-тэйдээ нас бардаг” гэдэг ёгт хэллэгийг санаж байна. Хэд наслах нь чухал биш, ухаан сууна гэдэг нь өөрийгөө бага ч атугай таньж байгааг хэлсэн болов уу гэж би ойлгодог. Тийм ч учраас “Буурлаас үг сонс”, “Ахмадын үг алт ” гэхчилэн монголчууд эрт үеэс хэлэлцэж, ахмад хүнийг хүндэлж үг сургаалийг нь сонсож ухаарал авч байхыг хичээнгүйлэн захиж байжээ.
Амьдралыг, бас өөрийгөө таньж мэдсэн буурлууд маань хэнд юу хэлэхээ сайн мэднэ.

Хэлж сургаж зааж зөвлөсөөр атал өөрөөс нь зөрж өөр замаар яван алдаж онох өр хүүхдээ хараад “хүний биейиг нь төрүүлэхээс ухааныг нь төрүүлдэггүй” гэж юутай үнэн үг вэ хэмээн гайхширна. Яг л өөрийн үзэж өнгөрүүлсэн амьдралын загвараа “өвлүүлж” үлдээх гэсэн эцэг эхийн оролдлого, өөрийн хүсэл сэтгэлээ дагаж амьдрах гэсэн үр хүүхдүүдийн оролдлоготой зөрчилдөж багагүй зөрчил үүсгэх тохиолдол зөндөө гарна.
Үлгэр дуурайлал
Бидний үзэж өнгөрүүлсэн социализмын үед, амжилт гаргасан нэгэн хэсэг алдартан, авьяастанг улс орон даяар алдаршуулан сурталчилж, тэднийг даган дуурайхыг уриалан албаддаг байж билээ. Тийм их өрнүүн хөдөлгөөний үрээр хаа байсан Увс аймгийн физикийн багш Гомбожавын “асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх сургалтын арга”-ыг Дорнод аймгийн нэгэн сургуулийн монгол хэлний багш нэгэн бүсгүй заавал даган дуурайсныхаа төлөө “тэргүүн туршлага эзэмшигчийн гэрчилгээ” гардан авч өрөөнийхөө ханандаа өлгөх хувь заяатай байсан сан. Угтаа Гомбожав багш өөрийн авьяас чадвар, хувь хүмүүжил, итгэл үнэмшил, үзэл бодолдоо тулгуурлан бий болгосон арга юм шүү дээ. Алив зүйлийн уг үндэс санааг иш болгохын оронд, зөвхөн үйлдлийг нь даган дуурайх оролдлого, өөрийн авьяас чадвар, боломжоо нээн олж харахын оронд бусдыг сохроор даган дуурайж, эх орон, энхрий хайрт нам засагтаа таалагддаг “хий үзэгдлийг” бий болгосон юм даа. Ийм “хий үзэгдэл”-ийн нөлөөгөөр монголчууд бидний нэг хэсэг нь бусдад таалагдахын тулд бодсоноосоо өөрийг ярьж, хүссэнээсээ өөрийг хийдэг болж хувирсан. Энэ “хий үзэгдэл”-ийн ул мөр өнөө хэр арилаагүйгээр барахгүй, итгэлцлийг үгүй болгож, жүжиглэлийг бий болгон хөгжсөөр байгаа нь бидний нүдний өмнө ил харагдсаар.

“Олны жишиг” гэж нийтэд түгээмэл нэгэн хэллэг байдаг. “Амьдрал ямар байна даа?” гэсэн асуултад “Өө яахав, олны жишгээр болж л байна” хэмээн хариулна. Олны жишгийг дагаж, өөрөө хичнээн дургүй байвч, хүүхдийнхээ ангийн хамт олны зугаалганд зориулж талхныхаа мөнгөнөөс багшид нь хураалгана. “Ийм балчирхан хүүхдүүд хонон өнжин ууж идэн зугаацаж болохгүй шүү дээ. Хожим ямар муу үр дагаварт хүргэж болох шүү дээ?” гэж хэлэхийг хүссэн үг нь олны жишигт захирагдан хоолой давж чадалгүй шүлстэй нь хамтад залгигдана. Олны жишиг хичнээн буруу зуршилтай байна, төдий хэмжээгээр хүмүүс буруу зуршилд автан дасах нь бий. Зарим тохиолдолд хэсэг хүмүүс ”олны жишиг”-ийг өөрийн ашиг сонирхолдоо эвтэйхэн ашиглах нь ч бий. “Олны жишиг”-ийн буруу үйлдлээс татгалзан эсэргүүцсэн зарим нэг нь буруутан болж доромжлуулах нь элбэг. Эгээ л цэвэр булгаас ундрах рашаан мэт тунгалаг усыг борооны дараах үерийн шар ус хаман одох адил.
Өнөө ч монголчууд бидний талцан маргалдаж бие биесээ муу муухай үгсээр гутаан доромжилж, хийсэн сайн үйлсийг нь гутаан нулимах үйлдэл нь бусдыг сохроор аялдан дагалдах, олны буруу жишгийг даган баясах “хий үзэгдэл”ээс үүдэлтэй юм даа.

Хүн $ биш болохоор бусдад таалагдах албагүй
Амьдралд ”туйлын үнэн” гэж байдаггүйтэй адил, “төгс төгөлдөр хүн”гэж бас байдаггүй. Хорвоо ертөнцөд өдөр шөнө ээлжилдэгтэй адил амьдралд хар цагаан өнгө ээлжлэн тусдаг. Тийм болохоор “өнөө чи уйлж бусад нь инээж байвч, маргааш чи инээж бусад нь уйлдаг” хорвоогийн тухай манай нэгэн шүлэгч яруу тодоор өгүүлсэн билээ. Хэзээ ч давтагдашгүй гайхамшигт бие хүнд сайн муу чанар, сайхан муухай үзэгдэл хамтдаа л цогцолж байдаг ажээ. Тэр л бие хүн өөртөө байгаа сайн муу чанараас алийг нь илүү мэдэрч хөгжүүлснээс амьдралын алдаа оноо хамаарна. Сайн муу чанартай, сайхан муухай амьдарч байдаг болохоороо л та хүн бүрд таалагдах албагүй. Харин өөртөө таалагдаж байх албатай.
-Алив тохиолдол, амьдралын ээдрээтэй асуудлаар шийдвэр гаргахдаа, өөртөө итгэж, өөрөө шийдвэр гаргаж байх нь танд өөрийгөө таньж хөгжүүлэх өөрийн үнэ цэнээ бий болгоход ихээхэн нэмэр болдог. Бусдыг дуурайж, бусдын амыг дагаж гаргасан шийдвэрийн муу үр дүнг мэдрэхдээ өөртөө бус бусдад гомдох болно. Харин өөрийн бодлоор гаргасан шийдвэрийн муу үр дүнг мэдрэхдээ, зөвхөн өөртөө гомдож , “би өөрөөр яаж шийдэж болох байж вэ?” хэмээн үргэлжлүүлэн бодож эхэлнэ. Ийм олон бодол, бусдын амьдрал, шийдвэрийг анхааран ажиглаж, өөртөө хэрэг болох олон зөв гарцыг олж харах хүслийг төрүүлдэг. Үгүй дээ л ном унших бүрдээ өөртөө хэрэгтэй санааг хайн олж өөртөө шингээхийг хичээнэ. Тийм ч учраас “Өөрийн бодол өөртөө зөв” гэдэг хэллэг гарсан юм.

-“Би үүнийг ингээд хийчихвэл бусад хүмүүст таалагдахгүй болов уу?”хэмээн бусдын амьдралын төлөө биш, өөрийн амьдралын төлөө шийдвэр гаргaхдаа эргэлзэж тээнэглэзнэ. “Би ингээд хэлчихвэл хүмүүс муу хэлэх болов уу?” хэмээн өөрийн бодлоо өөрөөсөө ч өрөөл бусдаас ч нууна. ‘Миний алдааг мэдчихээд хүмүүс шоолон доромжлох болов уу?” хэмээн сайн сайхан дүр бүтээн жүжиглэнэ. Хүн энэ хорвоод өөрийнхөөрөө байх эрхтэй. Таны хувийн асуудал болон гаргаж буй шийдвэр тань “төрийн эргэлт” гаргах хэмжээнд болон бусдад “ноцтой хохирол” учруулахаар биш бол хэнд ч хамаагүй. Учир нь үүнийхээ сайн муу үр дагаварыг өөр хэн ч биш зөвхөн та л хүлээж хариуцах учиртай.
-Бусдад таалагдахын тулд бодсоноосоо өөрийг ярьж, хүссэнээсээ өөрийг хийнэ гэдэг л хүний амьдралын утга учрыг алдагдуулж орхидог. Амьдралд тусгайлан найруулсан “жор” байдаггүй, хүмүүс бие биетэйгээ огт адилгүй учраас хүн бүр алдаа гаргадаг, алдаа гаргaх эрхтэй ч байдаг. Алдаа гаргaсан хүн үүнийхээ төлөө өөрөө л “үйл лай”-гаа үүрэхээс биш бусдад шүүмжлүүлэн доромжлуулж, Прометей шиг цовдлуулах учиргүй. Түүнчлэн бусдын муу тал болон алдааг олж харсныхаа төлөө доромжилж, бусдад сурталчлаад байх хэрэг бүр байхгүй. Харин алдаа бүрээсээ ухаарал авч аль болох бага алдахыг хичээх нь хувь хүний өөрийнх нь хэрэг юм.

Нэгэн сайхан зургийг харж, гайхан биширч , дуу алдан баясаж байхдаа энэ зургийг зурсан зураач “эхнэрээсээ салсан” гэдгийг сонсмогцоо уг зураг руу нулимчихаад явж болдоггүйтэй адил, хүмүүсийн сэтгэл зүрхэнд хүрч баяр бахадлыг төрүүлсэн олон сайхан бүтээлийн эздийг хувийн алдааных нь төлөө шоолон тохуурхаж бас нулимж боломгүй.
Зөвхөн хэрэгтэй зүйлээ худалдан авахад зориулагдсан $ хэмээх цаас хүн бүрт таалагддаг байхад хэрэгтэй зүйлийг нь бүтээж бий болгодог хүн гэгч бодьгалууд сайн муу чанар алдаа онооныхоо төлөө хүн бүрт таалагдах албагүй. Тийм болохоор магтагдлаа гэж “тэнгэрт нисч” , муулагдлаа гэж “газарт хөрвөөх” хэрэг үгүй ажээ.
Дахин давтагдашгүй гайхамшигт хүн та хар цагаан хосолсон гайхамшигт ертөнцөд алдаа гаргaх эрхтэй бас өөрийнхөө хүсэл чадлаар амьдрах эрхтэй. Харин бага алдаж, их онохын тулд өөрийн “үнэ цэнээ” бий болгож, түүгээрээ дамжуулан бусдад сайхан гэрэл гэгээ, зүрх сэтгэлийн халуун илчийг илгээж байх учиртай.
Хүний үнэ цэнэ
Хүн бүр энэ ертөнцөд ирэхдээ өөр өөрийн авьяасаа авч ирдэг. Зарим нь авьяасаа нээн илрүүлж, хөгжүүлэн гайхамшигийг бүтээж бусдад үнэлэгдэн бахархал болон мөнхөрнө. Авьяасаа олж нээсэн зарим нь алдар хүндийн титмийг дааж чадалгүй, архи магтаалд живж зэврүүлнэ. Амьдралын нугачаанд үүртэн авьяасаа нээж амжилгүй зарим нь өөртэйгээ аваад буцна.
Хүн амьдарх явцдаа өөртөө хэрэгтэй зүйлээ үнэлж, авч ашигладаг. Түүн лугаа адил хүний “үнэ цэнэ” нь хэнд хэрэгтэй байх явдал юм. Хүмүүс чамайг анхааран сонсож, ойлгож бас хүндэлж, чамаас ухаарал авч байгаа бол энэ чиний “үнэ цэнэ”. Өөртөө цуглуулж бий болгосон авьяас чадвар, оюун санааны итгэл үнэмшлүүд л чиний үнэ цэнийг бүрдүүлдэг юм даа.
-Ямар ч хүнийг ойлгох өөрийгөө ойлгуулах чадвар хамгаас чухал. Хүнийг ойлгох, болж буй үйлдлийг ойлгоход тухайн нөхцөл байдлыг бодитоор харж мэдрэх чадвар их тус болдог. Хүнийг буруутган муулахаас илүүтэй “энэ хүн ийм байдалд ороход юу нөлөөлөв өө?”, “би энэ хүний оронд байсан бол яаж чадах байваа?” гэж өөртөө тавьсан асуултууд зөв хариуг олоход танд тусална. Хүнтэй маргалдаж мэтгэлцэхдээ хүртэл буруугаа эхлээд өөрөөсөө хайдаг зуршил хүнийг амархан тайвшруулж бодит байдлыг мэдрэх боломжийг олгодог.

-Аугаа ууч сэтгэл. Ямар ч хүнийг гаргасан алдааных нь төлөө хогийн саванд хийгээд гаргаад хаяж болдоггүйтэй адил уучлах хэрэгтэй болдог. Аль ч шашны сургаалиудад аугаа ууч сэтгэлийн тухай олонтаа өгүүлсэн байдаг. Алдаа гаргасан хүнийг харааж зүхэх тусам дараах алдаа руу түлхэж, харин уучлал гэмшил рүү хөтөлдөг. Эгээ л чулууг чулуу хагалж харин голын ус мөлийлгэдэгтэй адил.
Өөрийгөө таньж, өөрийн үнэ цэнээ бий болгосон хүмүүс л бусдын сэтгэл санаанд сайнаар нөлөөлж, ухаарал, баяр баяслыг өгдөг юм. Тиимийн тулд хүмүүс их уншиж, их зүйлийг суралцах хэрэгтэй болдог. Бас их тэвчиж их хөдөлмөрлөх хэрэгтэй болдог.
Орчлон дэлхийн гэрэл гэгээ болсон алтан нарны илч хүмүүсийн биейиг дулаацуулж, цацраг нь бүх л зүйлийг өнгөлөг сайхан харагдуулна. Үүнд нь баярлаж талархсан шувууд жиргэж, араатан амьтад ч тааламжтайяа суниаж, ургамал модод цэцэглэн дэлгэрч, далайн давалгаа хүртэл үзэсгэлэнтэйеэ цацран бүжиж, алсын уулс хүртэл сүр жавхлантайяа цэнхэртэнэ. Үүн лугаа адил хүмүүсийн бие биедээ өгч байгаа сэтгэлийн илч, зүрх сэтгэлийг дулаацуулж, уураг тархинд нь аялгуу сайхан хөгжим эгшиглүүлж, бүх судсаар нь баяр баясгалан урсаж, харцаараа хамгийн өнгөлөг сайхан бүхнийг олж харан, хоёр хөл нь өөрийн эрхгүй товшин бүжиглэнэ.
Хүн энэ сайхан хорвоо дээр ирээд буцахдаа, өөрийгөө олж танин өөрийн үнэ цэнээ бий болгож, өөрийн мөрөө үлдээн, бусдын сэтгэл зүрхэнд хадгалагдана гэдэг сайхан хэрэг шүү.

Төгсгөл
Хүний амьдралд сайн муу хосолж, сайхан муухай ээлжилж байвч залуус та нар эхлээд өөрийгөө олж танихыг хичээгээрэй. “Би хэн бэ?”, “Би юу хийж чадах вэ?”, “Надад ямар боломж байна вэ?” хэмээн ямагт өөрөөсөө асууж хариулт олохыг хичээгээрэй. Үүний тулд их уншиж бусдыг сонсож, олон зүйлийг харьцуулан ажиглаж, өөрт хэрэг болох бүхнээ шингээхийг хичээгээрэй.
Хэзээ ч бусдыг дуурайж, тэдэнд бүү атаархаж бай. Дахин давтагдашгүй бие хүн танд ч бас их боломж, авьяас чадвар бий. Харин та их тэвчээр гаргаж, их хөдөлмөрлөж, их зүйл сурах хэрэгтэй болноо. Хэзээ ч ямар ч бэрхшээл тохиолдсон өөртөө итгэж, өөрийн итгэл үнэмшил боломжиндоо найд. Гарц заавал олддог юм.
Хүмүүс бид алдаж онож байвч амьдарч байгаа нь юу юунаас илүү чухал. Утга учиртай зорилготой амьдрах сайхан. Амьдрал баян, сонирхолтой, гэхдээ сайхан.
Дээд тэнгэрээс заяатай гэж хөх тамгатай төрдөг цөөхөн монголчууд бид бүгдээрээ л “үнэ цэнэ”- тэй байж утга учиртай сайхан амьдрах боломжтой. Энэ нь өөр хэнээс ч биш зөвхөн танаас л хамаарна. Хөх тэнгэр ивээг.

Заримдаа их сонин мангар бодлууд толгойд эргэлдэх, инээд ч хүрэх шиг. Жишээлбэл хэн нэгэн сахилгагүй этгээд хэрвээ нарыг унтраагаад асаавал тасарсан гэрэл ахиад хэдэн жилийн дараа эх дэлхийд ирэх вэ?. Бид нар тэр болтол яах вэ?…… Сонин байгаа биз дээ?

Ихэнх хүмүүс бид цөм үхэцгээнэ гэх байх л даа. Харин надад бол үгүй л гэж бодогдож байна. Бие минь утаа ч юм уу болоод би зэрэгцээ ертөнцөд, өөр долгион дээр нарны гэрэл ирэхийг хүлээнэ байх.

Тийм ээ! Утаа болоод .

Би ер нь утаа л юм байна

Бүлээхэн агаар дагаж суунагласан

Бусдад гэмгүй, өөртөө нүгэлгүй

Би ер нь утаа л юм байна

                          Ууртай нэгэн гараараа савахад хөвөлзөөд холдох

                          Урьж залаад намайг далалбал хөшиглөөд нөмрөх

                          Уршиг удахгүй, яршиг тарихгүй чимээгүй нүүгэлтсэн

                          Утаа л юм байна, Угтаа бол ч байгаа л юм байна аа

Тэгээд л хүлээгээд л. Харин алтан нарны гэрэл ирэнгүүт, намайг шүргэнгүүт

                                      Ахиад би амилна. Хүн болно

                                      Амьсгаа аваад нүүрээ зөөлөн илнэ

                                      Аргалд явж бай луу, түлээнд бил үү

                                      Амьдрал цаашаа ахиад үргэлжилнэ

                        Харин одоо “нам” ярихгүй

                        Хамаагүй их архи уухгүй

                        Хэн нэгэнтэй цэц булаалдахгүй

                        Хэрэггүй юманд амиа тавихгүй

                        Хол оо гэж бодсон чинь ойрхон юм байна аа”

Утаа болж хувираад нарны гэрэл хүлээж суухдаа  өмнө нь юу хийж явснаа, юуны учир амьдран явснаа ахиад сайн эргэцүүлнэ.

                “ Ургаж мандах наран орой заавал шингэнэ

                   Унтаад сэрэхийн цагт өглөө заавал мандана

                   Уйлав ч дуулав ч өнө мөнхийн аашаараа

                   Угтан ирж ,урсан одож өдөр заавал өнгөрнө

                          Үүдэн хоймрын зайд цагаан бороо асгах

                          Үд дундын наранд үхэр тугал ялаархах

                          Үнс нурмаа бужигнуулж айлын ээж бухимдах

                          Үгүй ээ! Энэ он цагт огт хамаагүй юм байна” шүү дээ

Надад үнэтэй, бидэнд үнэтэй байх ёстой тэр он цаг чинь шаал өөр он цагийн тухай яриа юм байна шүү дээ. Тийм байгаа биз дээ ?

Телевиз үзэж диван дээр хэвтэх, тэнэг тэнэг юм ярьж тэрэндээ баясаж найзуудтайгаа буу халах гээд бор амьдрал дээр авчирвал балай балай юм их хийгээд л байгаа юм байна даа би.

Сахилгагүй нөхөр нарыг унтраагаад асаахын хооронд овоо л юм олоод авлаа. Он цаг гэдэг үг огт өөр утга учиртай юм байна аа.

Би ер нь хэн юм бэ? Юунд хэрэгтэй, яах гэж энэ хорвоод ирсэн бэ? гэж хэзээ нэгэн цагт хүн болгон бодож үзсэн л байлгүй дээ. Би л лав өчнөөн удаа бодож үзсэн ч хариултыг нь хүн шиг өөртөө  тов тодорхой хэлж чадаагүй л явна уу даа.

Өчүүхэн шүүдрийн дусал тийм тунгалагаар өглөөг угтаж Өндөр тэнгэрийг үүлтэй нь багтааж гэрэлтэх юм Өнө мөнхийн орчлонд гэв гэнэтхэн ирчихээдӨөрөө ч гайхах мэт өвсөн толгойд бөхөлзөх юм аа

Нам гүмийн орчлонд хэнд ч төвөггүй ирчихээд

Насан хутгыг олтлоо хэдхэн цаг амьдрах ч Нар, салхи, зуралзах өвсөнд үл гомдонНамуухнаар нүүдэл хөдлөх мэт гулсан одох юм аа”

Хамгийн энгийнээр бодоход, энэ шүүдрийн дусал мэт  би гулсан одож гэмээ нь энэхэн замбуу тивд юу өөрчлөгдөхсөн  билээ л дээ.

              “ Зураа цагаан бороо салхи татуулан өнгөрч

               Зуслан дэнжийн нутаг чийг үнэртэн нялхарч

               Өвс навчинд тогтсон борооны мөнгөн дуслууд

               Өөр гаригийн хүүхдүүд шиг гэрэвшин гэрэлтэн байсаар”л байх болно.

Бараг юу ч өөрлөгдөхгүй . Миний уншиж мэдэж, олж сонссоноор бол эх дэлхий яг тэрхэн мөчид зургаахан граммаар л хөнгөрнө.

Ингээд бодохоор буцахдаа хүртэл өөрийнхөө биеийг авч одож үл чадах зургаахан грамм нь би юу, тун удахгүй өвс навч эсвэл үнс чандруу болон хувирах бие минь би юу?. Ер нь ингэхэд энэ орчлонд би хэн юм, орчлон юу юм бэ?.

               “Чимээгүй дорнын шөнө үүр хаяарахыг хүлээж

                Чулууны нөмөрт  ганцаар жиндэн суухад

              Чимээгүйхэн манан будан намайг нөмөрч

              Чулуу эсвэл өвс болгон уусгаж бүрхэнэ

                        Өвсний нөмөрт хоргодсон царцаа бидэн хоёр                                                  

                        Өглөөн нарыг хүлээж ав адилхан чичрэнэ

                        Өндөр тэнгэр, энэ тал хоёрт

                         Өө, би чинь дөнгөж царцаа л юм байна шүү дээ”

Тийм ээ би энэ орчлонгийн хувьд дөнгөж царцаа төдий байх боломжтой ч,нөгөө талаас нь ургуулан бодвол орчлон тэр чигээрээ миний хувьд

                      “Наашаа цаашаа бөөр нь бүхэлзэн

                       Навчин дээр бөжигнөх шүүдрийн ганц дусал” байж ч болох, Найган бөнжигнөх шүүдрийн дусалд

            Нартай, үүлтэйгээ тэнгэр багтчихаад

            Намрын салхинд тогтож ядан

            Наашаа чүгүй, цаашаа ч үгүй сандчин” байх боломжтой билээ.

Би бөхөх нь орчлон бөхөхтэй утга нэг мэт.

Би л харж, үнэрлэж, амтлаж, сонсож, мэдэрч чадахгүй болох тэр цаг дор миний хувьд орчлон бөхнө гэдэг нь би оршин буй бодит орчлонгоос хамаагүй томыг илтгэх мэт. Би, чи, та, бид нарын өөрсдийн энэ ертөнц үнэхээр агуу том учраас л дэлхий багадаж сансарын уудам руу тэмүүлэн тэнүүчилж буй бололтой. Амьдрал төгсөхийн цагт өөр долгион дээр зэрэгцээ ертөнцөд хэрхэн өөрчлөгдөн үргэлжлэхээ танин мэдэх гэж хүмүүс хязгааргүй их эрэл хайгуул хийсээр байдаг бололтой юм аа.

Зуу зуун жил зах хязгаарыг нь танин мэдэж чадахгүй байсан дэлхий маань цэнгэг цэнхэр шүүдрийн ганц дусал шиг тийм жижигхэн, эмзэгхэн энхрий болохыг одоо хэн ч гэсэн сансраас авсан өнгөт зураг дээрээс харж мэдэрч болох болжээ.

Бидний амьдран буй энэ дэлхий ертөнц , орчлон маань өдөр ирэх тусам бидний ойлголтонд жижгэрсээр байна.

Харин бидний дотоод ертөнц, танин мэдэхүйн их хүслэн улам л хязгааргүйд тэмүүлсээр. Ингээд бодохоор би орчлонгоос ч аугаа том мэт.

Зөн билгийн мэдрэмжээр мэргэдийн мянган жилийн өмнө танин мэдсэн энэ орчлон хорвоог бид өнөөдөр шинжлэх ухааны танин мэдэхүйгээр оношлон баримтжуулж  мэдлэг болгон зангидаж явах шиг.

Шинжлэх ухааны танин мэдэхүй нь олон,олон хүний олон жилийн нөр их хөдөлмөрөөр бий болдог бол зөн мэдрэмжийн танин мэдэхүй нь зөвхөн “БИ” хэмээх бодьгалын сэрэл мэдрэмжийн үр дүн билээ.

“Би” хэмээх нэгэн бодьгал  төрсөн бие дотроо ганцаараа амьдарч үл чадна . Гаднаас нь харахад нэгэн бие мэт энэ бодьгал дотроо мөнхийн зөрчилдөөн хөдөлгөөн юм.

Тиймээ, иймийн учир зөн билгийн, мэдрэмжийн энэ танин мэдэхүй оршин байгаа билээ

“ Биенээс минь “би” зөндөө олон сугарч

Буцаж ирэхгүй дур зоргоороо тэнэн одоход

“Бүтэлгүй амьтад “ буруу даа гээд хоцордог ч

Би л шүү дээ. Буруу ч юм их хийсэн дээ

             Бие минь нэг ч “би” олуулаа байдаг

             Бүгд хоорондоо үргэлж толхилцдог

             Багтаж нэг биеэндээ удаан амьдрахгүй

             Будант орчлонд намайг сүйдлэхээр одоцгоодог

Нэг нь шүлэг бичиж нөгөө нь тамхи татаж

Нар хирттэл хараал урсган намайг ичээдэг

Надад ямар ч хэрэггүй, ухаангүй дурлаж

Насыг минь богиносгон дарс хундагалдаг

              Гэвч энэ олон “би”гүйгээр би яав ч

              Гэгээн орчлонгийн гэрэл сүүдрийг мэдрэхгүй

              Гуниг баяслын алийг нь ч гэлээ амсахгүй

               Ганцын орчлон гэж ерөөсөө байхгүй”

Ерөөс  энэ “БИ” гэгчийн  хамгийн сайн эх хүн мөрт хамгийн адгийн янхан байх, хамгийн сайн аав мөрт хүнийг ялаа шиг нухчихаж чадах мөн чанар тайлагдашгүй .

Орчлонгийн өвс ногоо хэрхэн ургадагийг, намар оройн зөөлөн бороо цас болон будрахын учрыг таниж мэдэх нь тийм ч хэцүү биш ээ.

Энэ орчлонгийн юм үзэгдлийн ихэнхийн учрыг хүн төрөлхтөн олж тайлан уншсаар л байна. Харин үхэхээ мэдсээр байж бууны сумны өөдөөс аймшиггүй чин зоригтой алхаж яваа тэр хүнийг яг үнэн төрхөөр нь таниж мэдээгүй л байна. Энэ нөхөр юуны учир үхэл рүүгээ итгэл төгс алхана вэ?

Үхэхдээ аваад явахгүйгээ мэдсээр байж хүн юунд нэг насаараа битгий хэл хэдэн үеэрээ ч идээд барахгүй хөрөнгө зоорь цуглуулах гэж өнөөдөр эрүүл мэнд, амь насаа ч үл хайрлан үхэн хатан зүтгэнэ вэ? Ёстой таашгүй ээ.

              Хүн намайг ерөөсөө хардаггүй

              Хөөрхий амьтанд тийм аз байхгүй

              Хөгширсөн хүн уутанд би амьдардаг

              Хэзээ ч гадаалж чамтай уулздаггүй

                         Энэ уутанд цэв хүйтэн мөс, халуун хайлмаг

                         Энэрэл хайр, үзэн ядалт цугтаа оршдог

                         Энэ уутанд хүсэл мөрөөдөл, гуниг гутрал

                         Эцэж цуцсан, шатаж оргилсон сэтгэл оршдог оо

Хүн хэмээх энэ бодьгалын дотор байгаа “БИ “, энэ “би“-нүүд л миний ойлгож чадахгүй байгаа логикгүй энэ үйлдлүүдийг хийгээд байна.

Чухам яаж энэ үл бүтэх нөхдүүд, “би”нүүдтэй улаан нүүрээрээ уулзаж яагаад үхлийг үл тоон сумны өөдөөс алхдаг, яагаад өөрөө идэхгүй байж тоо томшгүй хөрөнгө цуглуулдаг, яагаад төрөхдөө уйлж, үхэхдээ инээдэгийг нь асуух сан. Аль эсвэл бүхнийг умартан

     “Чимээгүй талын гүнд  ганц чулуу шиг

      Чогчиго ирээд суусан ч үл анзааран

      Цаг улирлын өнгө, аашинд нь үл автан

      Цаанаа амьтай ч наанаа амьгүй амьдрах сан

             Буцах шувуудын ганганааг сонссон ч сонсоогүй юм шиг

             Борог өвс өеөдөхийг харсан ч хараагүй юм шиг

             Бороо цас холилдон ороход даарсан ч даараагүй юм шиг

             Буурал талын гүнд байгаа ч байхгүй юм шиг амьдрах уу?

Би яг үнэндээ өөртөө ч үнэн хариулж чадахгүй нээ.

Хар багын л надад бурханы оронд очсон буурай ээж, буурай аав маань ээж аав хоёрын яриад байгаа шиг бүр холын, эргэж ирэхгүй харанхуй хүйтэн газар луу яваагүй, хаа нэгтээ бидний хажууд үргэлж цуг байгаа юм шиг, хажуугаас минь буруу зөвийг хэлж, түшиж тулж яваа шиг санагддаг байж билээ.

Буурай аав маань бидний харж сонсож, мэдэрч чадахгүй, хэлхээ холбоо тогтоож болохгүй байгаа тийм нэг өөр долгион дээр энэ л газар шороо, нутаг усандаа  өнөө л гандсан хүрэн тэрлэгтэйгээ хүрэн хайнагаа хөллөөд мод руу явж байгаа даа гэж бодохоор Дунд жаргалантын мод руу явах, ой модны шуугин найгахын харж толгойгоо салаавчлан хэвтэж байх сайхан байдагсан. Ингээд  хэвтэж байхад буурай аавтайгаа уулзаж хуучилаад, буурай аав минь моднуудаар дамжуулан баахан юм хэлээд ч байх  шиг.

 Ой модон дотор алхаж, ургаж гандахыг нь харж гэгээн тунгалаг баяр баясгаланд автах, хөнгөн гуниглах нь яг л буурай аавын гэрт хоёр бууралдаа эрхлэн хөлбөрөх мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг байж дээ. Байгал дэлхий, нутгийн цэнхэр уулсаа хайрлах, өвс, мод, ургамал цэцэгстэй ярилцахын ухааныг ингэж өөрөө ч мэдэлгүй сурсан юм уу даа.

Долгион гэснээс энэ санаа анх надад “Эх орон-52 “ хүлээн авагчаас үүдэн орж ирснийг одоо ч сайн санадаг юм. Нэг удаа хүлээн авагчийн долгион тохируулах гэж жижигхэн бариулыг нь эргүүлж байх зуур “Яагаад энэ жижигхэн бариулыг эргүүлэхээр өөр өөр дуунууд тэр битгий хэл алс холын Москваг хүртэл сонсож болдог юм бол оо? Эргүүлж байсан чинь гэнэт буурай аав яриад унавал яана аа” гэж бодож билээ. Тэгэхэд буурай аав маань өөд болоод удаагүй, би их санадаг байсан байх л даа. Энэ цаг мөчөөс эхлээд л өөд болсон өтгөс буурлууд маань бидэнтэйгээ цуг энэ л газар шороондоо, энэ л ус голынхоо эрэгт идээшиж дассан нутаг усандаа өөр төлөвт шилжин амьдран суудаг байх хэмээн боддог болсон .

Бүүр сүүлд 10-р ангид байхдаа үзсэн философийн хичээлээр аливаа юм устаж үгүй болохгүй , шинээр бий болохгүй зөвхөн нэг төлөвөөс нөгөө төлөвт  шилждэг болохыг мэдэж авснаар миний бодол улам л лавширч билээ.

Өөд бологсод  өөр долгион дээр шилжин бидэнтэй хамт оршин байгаа тухай энэ бодлууд маань хүүхдийн гэнэн бодол байснаа ном зохиол үзэхийн хирээр, шинжлэх ухааны танин мэдэж чадахгүй байгаа зөвхөн зөн билгийн хүчээр холбогдож болох тэр ертөнц оршин байгааг бүүр түүрхэн мэдрэхийн хирээр бараг итгэл үнэмшил минь болж намайг яруу найраг руу хөтөлсөн биз ээ.

Зөвхөн яруу найраг, уран зураг, хөгжим л энэ ертөнцөд хүргэж өгөхийг ингэж би танин мэдэж эхэлсэн билээ.

Оросын их найрагч Пушкин далайн хүчит давалгааны түрэлтээс үл үзэгдэн үүсэж буй эрчим (энерги )- ийг мэдэрч салхи мэт хөлөглөн одож хүрэхийг тэмүүлсэн тэр ертөнц, Данзангийн Нямсүрэнгийн өвсний үндсэнд шингэн байж өөр нэг шавьжны хөгжимдөх аялгуугаар дамжин хүрэхийг зорьсон тэр ертөнц, Лувсанжавын Өлзийтөгсийн
Хэлбэргүй бороо хэвгүй тэнгэрээс гэнэт хаяалж
Хэн ч билээ дээ, тэр бүсгүйн үс цэв цэнхэр болчихсон
Тэнгэрийн хэсгээс хүртсэнээ мэдээ ч үгүй бүсгүй
Тэр гудамжны үзүүрт цэнхэртэн зогссоор л байсан” тэр ертөнц миний хувьд

Шүүдэр тулган хуримлах гэрэлт өвсний нөмөрт
Шөнийн чимээгүйг анирлан цэцгэсийн үнэрт согтоход
Шинэдийн саран ширтсэн адууны нүдэнд шингэн
Шал өөр орчлонг гэв гэнэт харав би

Өвс тийм буурал, тийм мөнгөлөг байхыг
Өглөө нь тэгээд алтран алтран гэрэлтэхийг
Өөрөөс минь ангид тийм эрхэмсэг оршдогийг
Өнө удаан амьдраад олж хараагүйг гайхсан ертөнц юм даа

Үгүй би Данзангийн Нямсүрэн, Л.Өлзийтөгсөөс хуулаагүй, дуурайгаагүй харин бидний очих гэсэн, танин мэдэх гэсэн тэр ертөнц өөрөө нэг юм шиг байна аа.

Чимээгүйн чимээнд нэвтрэхээр
Чи би ч танихгүй шал өөр байхийм
Чимээгүйн чимээнд нэвтрэхлээр
Чи бидэн хоёргүй шөл өөр ертөнц байхийм
Нээрэн шүү. Энэ ертөнц, зэрэгцээ энэ ертөнцөд юм болгон шал өөр.
Энэ ертөнцөд “Олоон жилийн өмнө урсаж байсан горхины
Огт амт нь өөрчлөгдөөгүй ус ахиад урсаж” болдог бурхан болсон ижий минь зүрхээр минь дамжуулж үгээ хэлдэг ээ.
Амар амгалангийн энэ ертөнцийг цэв цэнхэр өнгө төлөөлж, яв ягаан өнгө амилуулж“ Бурхан зүгийн гэгээ над руу наашилж
Бөхөлзөх ганц өвс сандайлан би хүлээж” байдаг шиг ээ.
Өөр, бүүр түүрхэн  харагдаж мэдрэгдэх тэр ертөнцийн

“Тогорууд зэллэсэн тэнгэрээр тэнэж явахад
Та нар өчүүхэн жижиг харагддаг
Тэгэхдээ шоргоолж шиг биш
Тийм эрхэмсэг биш
Би л лав буугаад очмооргүй санагддаг
Бүр мөсөн ингээд нисээд баймаар бодогддог
Бие минь харин хүн төрлөө үгүйлэхэд
Буцдаг , бүр нэг дургүй хүрмээр ээ

                  Арвалзаж, атиралдаж

                  Амь наана там цаана тэмцэлдэж

                  Авах идэхийн донд мансуурч

                  Ахиад л би та нартайгаа ханьсдаг аа.

Харин өнөөгийн бидний оршин, амьдран буй энэ ертөнцөд бид

                      Үүл , салхи, цагаан бороо

                      Өвснөөс зуурч тэмцэлдсэн

                      Өнчин ганц шоргоолж” л юм даа. За за “Бууж мордох хорвоог өөлж муулаад ч яахав,Буцаж ирэхгүй юм чинь өр нэхээд ч яахав” ээ.

Задгай галын дэргэд ганцаараа гуниж  суухуйд

Зуралзах улаан дөл намайг даллах мэт ээ

Зугуухнаар очис тэнэн одох нь, унтарах нь

Зовлонгоос хэн нэгэн салан амирлах мэт ээ

           Миний мэдэхгүйд хүмүүн олон яг ингээд

           Мянга мянгаараа гэрэлт хорвоог орхин одох

           Мянга мянган хүн мэдэхгүй тэр цаг дор

           Миний ээлж ирэхэд би бас нисэн одох” энэ хорвоогийн мөн чанар үнэндээ хоосон бололтой.

          “ Үйзэн цэнхэр салхин үүлээр наадсан тэнгэрийн дор

           Үр боловсорч хүрэнтсэн өвсөн шуранхайт талын гүнд

           Үсээ намируулан зогсох би л алга байх чинь вэ?

           Үгүйлэнэ чинээ санасан чинь үгүй л юм шиг харагдах чинь  ээ.

Номын утга нь тэнгэр мэт агуу, дэлхий мэт өргөн, далай мэт гүн

Далай мэт гүн номыг унших нь тэнгэрт нисэж, дэлхийг тойрч далайд хөвөх мэт

(АУЗ Цэндийн Дамдинсүрэн)

 

Гэрт нам гүм орчин ноёлоно. Бодож суугаад болгоож уншихад хэн ч саад хийхгүй болохоор нам гүмд би дуртай. Гэрийнхэн хараахан ирээгүй байна, энэ цагийг ашиглаад өчигдөрхөн эхэлсэн номоо уншихаар ширээндээ суулаа.

Ширээн дээр нэлээд хэдэн ном харагдана. Голдуу уншсан номоо өрсөн ч хараахан уншиж эхлээгүй ном ч хорхой хөдөлгөөд харагдаж байна. Номын амтанд орох мөн ч сайхан даа!    

Энэ удаа би ном уншихаа түр азнаад номын тухай тэмдэглэл бичихээр шийдлээ.

Би номонд их дурлаж өссөн. Сургуульд ороогүй байхдаа л үсэг сурсан. Аав минь надад их энгийн аргаар үсэг зааж өгсөн нь одоо хүртэл санаанаас гардаггүй. Тэр үеийн “Хөдөлмөр”, “Үнэн” сонины том том гарчигийг үелэн уншуулсаар байгаад үсэг нүдлүүлсэн гэдэг. Би ч тэдгээр гарчгийг унших их дуртай, хүн орж ирэхээр унших бүр ч дуртай байж билээ. Бодвол магтуулах гэж л сонингоо бариад гүйдэг байсан биз ээ. Харин гарчигнаас өөр юм ёстой уншдаггүй байсан. Аавыг унш гээд янз бүрээр гуйхад үгүй гээд л зөрдөг байсан гэнэ лээ. Ингэж л би юм уншиж сурсан. Бага насандаа үлгэрийн номын амтанд орох сайхан байсан шүү! Удалгүй ном унших минь хүрээгээ тэлсээр Уран зохиолын ном унших дуртай болсон…

Яг одоо миний дэргэд Марк Фишер, Марк Аллен гэж хоёр хүний хамтран бичсэн “Саятнууд ингэж сэтгэдэг“ ном дэлгээтэй байна. Орчуулагч нь У.Нямсүрэн гэдэг хүн байна.Саятан гэхээр л мөнгө санхүү гэж  ойлгодог миний бодол энэ номыг уншаад өөрчлөгдсөн юм.

Саятан байна гэдэг халаасанд мөнгө байхад биш, сэтгэлд зөв бүхэн байхыг л хэлдэг юм байна…

Саяхан Ламжавын Гүндалайн “Хайрлахгүй байхын аргагүй” тэмдэглэл номыг уншиж дуусгасан.

Аливаа хүн өөрийнхөө амьдралыг бичнэ гэдэг тэр хүний үнэн түүх байдаг болохоор энэ номыг уншиж байж л Гүндалай гэдэг хүний тухай төсөөлөл бууж ирсэн.

“Амьдралын туршид хүмүүст хоёр зүйл маш чухал байдаг. Энэ нь хүнийг хайрлаж хайрлуулах, өөрийгөө өөртөө болон бусдад хэрэгтэй гэдгийг мэдрэх явдал” гэж энэ номонд бичжээ. Бодууштай л үг!…

Мэдээж уншсан бүх номоо энд тэмдэглэнэ гэвэл их урт хугацаа.Урьд нь би олдсон бүх номыг уншдаг байлаа. Нэг л их ном уншсан хүн! Гэвч үлдэх юм үнэндээ байсангүй. Зөвхөн нэр л үлджээ. Яагаад гэвэл тогтож уншдаггүй болохоор л тэр. Харин одоо бол сонгож уншдаг. Анзаарч, эргэцүүлж, заримдаа бүр мэтгэлцэж уншдаг болохоор тэмдэглэл бичихгүйгээр ном уншихаа больсон. Тиймдээ ч номын хуудсыг хурдан эргүүлэх аргагүй болсон.

Утгын далайд хөвөхдөө уужирч, бас уярч заримдаа уйлж ном уншихад нэг л гэгээн болчихдог. Амьдралыг өөр нүдээр хараад ч байгаа юм шиг…Асаж дүрэлзэж байгаа сэтгэлдээ тос нэммээр ч болох шиг… Нээрээ  нэг л өөр болчихдог.

Амьдрал баян, хорвоо уудам шиг, уншаагүй зөндөө сайхан ном өмнө минь байгаа гэж бодохоор яармаар ч юм шиг…

Хаалганы хонх дуугарч байна. Манай гэрийнхэний хэн нэг нь ирж байгаа нь энэ.  Аягүй бол босч хоолоо хийх цаг болсон доо. Амжиж номын тухай тэмдэглэлээ бичиж дуусгалаа.

Эрхэм таны ухааны ертөнцөд номын далай давалгаалж байг ээ!

Ус хэдий тунгалаг боловч хөлдөхөөрөө мөс болдог

Ухаан хэдий сэргэлэн боловч уурлахаараа мунхаг болдог

(Их зохиолч Дашдоржийн Нацагдорж)

 

Гэнэт хүүхдийн уйлах дуу!!! Цочирдон хартал миний өмнө  аавтайгаа хөтөлсөн жаахан охин уйлж явлаа. Хүүхэд гомдолтой уйлахаараа өрөвдмөөр байдаг даа. Охин яг ингэж уйлж байлаа.

Сайн анзаарвал аав охин хоёрын өмнө ээж нь бололтой нэг бүсгүй алхаж явна. Аав нь охиноо аргадан, бас өмнөө яваа бүсгүйг дуудна. Харин бүсгүй чигээрээ алхсаар…

Нөхөртөө уурласан уураа охиндоо гаргаж байгаа ч юм уу, охиндоо уурласан уураа хоёуланд нь гаргаж байгаа ч юм уу аль нь ч ялгагдсангүй. Дэргэдүүр нь зөрж байгаа хүмүүс гайхсан янзтай аав охин хоёрыг хараад л…тэгснээ бүсгүй рүү дургүйлхсэн харц чулуудаад өнгөрч байна.

Би өөрөө эх хүн болохоор ч тэр үү, охиноо гудамжинд уйлуулж яваа тэр бүсгүйд дургүй хүрсэн ч араас нь алхсаар. Нэг буудлын хэртэй лав эргэж  хараагүй тэр бүсгүйн ууртайг нь гайхсаар би түүний өмнө гарлаа.

Нэгэнт ард үлдсэн болохоор тэр нэгэн гэр бүлийг яасан бол? гэж хэрэгт дурлаж эргэж харсангүй. Харин “Уур“ гэдэг онцгүй зангийн тухай хөндүүр бодолтойгоор цааш явсан юм.

Удалгүй би Урт цагаан дээр ирлээ. Цаг болзож уулзана гэсэн хүн ирээгүй байв. 10 минут өнгөрлөө…20…бүр 30 минут боллоо. Би цухалдаж эхэллээ. Юу ч хийлгүй хүн хүлээх хичнээн хэцүү гээч!

Гэхдээ би тэвчлээ. “Уур” гэдэг онцгүй зангийн тухай хэдхэн хормын өмнө бодсон болохоор, уурлахаараа хүн хэнийг ч ялгалгүй гомдоодог болохыг харсан болохоор тэгтлээ их бухимдахыг хүссэнгүй.

Уулзах хүнтэйгээ утсаар ярьсан бол бухимдах л байсан байх. Азаар залгах нэгж байсангүй. Ингээд тайвширхаар дэргэдэх зарлалын самбарт анхаарлаа хандууллаа. Яруу найрагч Н. Баянмөнхийн “Аавын тухай ярихад…” нэртэй уран бүтээлийн тоглолтын зарлал байна.

Яасан сайхан нэртэй тоглолт вэ? гэж бодохын зуурт аавын минь төрх үзэгдэх шиг… Хэн нэгэнд аавынхаа тухай яривал би ч жолоогүй морь шиг тэмүүлэх байх даа гэж бодохуйд инээд хүрлээ.

Яана аа! Уучилаарай, би зөндөө хоцорчихлоо гэсээр найз бүсгүй маань инээсээр хүрч ирлээ. Нөгөө төрөөд байсан бухимдал надаас ор мөргүй хулжсан бололтой.

Уурлах онцгүй гэж бодсондоо ч юм уу, аавынхаа тухай санасандаа ч тэр үү, эсвэл инээж уулзсан найзыгаа хараад ч юм уу 40 минут хүлээснээ тоолгүй  бухимдалгүй уулзаж чадсан юм.